Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы

Коммерциялық негізде жұмыс істейтін кәсіпорындардың қар-жы жоспарларынан сметаның басты айырмашьшығы сол, сметада шығыңцар анағұрлым егжей-тегжейлі негізделсе, кірістер тек өртүрлі көздер түрғысынан бейнеленеді.

Жеке мекемелер мен үйымдар бойынша өтпелі кезеңнің жос-парлы қаржы қүжаты ретіңце олардың бюджеттік емес көздері бола түрса да шығындардың сметасы пайдаланыла беруі мүмкін: бүл жағдайда көрсетілген ақылы қызметтер шығындардың смета-сыңца бюджеттен тыс қаражаттар ретінде бейнеленуі, не арнайы қаражаттардың ерекше сметасы бойьшша жоспарлануы мүмкін.

Экономикалық жіктеме бойынша сметаларда шығындар әдетте санатқа, сыныпқа, ішкі сыныпқа, өзгешелікке топтастыры-лады.

"Ағымдағы шығыстар "санаты мына сыныптарды қамтиды:

1. Ішкі сьшыптардьщ құрамында тауарлар мен қызметтер көрсетуге жүмсалатын шығыстар:

өзгешелігі бар жалақы: негізгі жалақы, қосымша ақшалай төлем-дер, отемақы төлемдері, жинақтаушы зейнетақы қорларьша төленетін міңцетті зейнетақы жарналары;

жүмыс берушілердің жарналары: әлеуметгік салық, автокөлік қүралдары иелерінің қүқықтық-азаматтық жауаптылығьш міндетті сақтаңцыруға, мемлекеттік мекемелердің қызметкерлерш мемле-кеттік емес міндетті сақтандыруға төленетін жарналар;

тауарлар мен қызметтерді сатып алу (өзгешеліктері: тамақ өнімдері, дәрі-дәрмек және тану қүралдары, ағымдағы шаруашылық мақсаттарына арналған заттар мен материалдар, жүмсақ жабдық және дүние-мүлік, айрықша жабдық пен материадцар, іссапарлар мен қызмет бабыңцағы жүріп-түрулар, ғимаратты жалдау);

коммунадцық қызметтерге, көлікке, электр қуатына, жылуға ақы толеу;

басқа ағымдағы шығыстар (озгешелігі: жабдық пен қүрал-сай-маңцарды, үймереттерді үй-жайлар мен ғимараттарды үстау және ағымдағы жоңцеу, жалпы міндетті орта білім беру қорының шы-ғыстары, несиегерлік берешекті отеу жөне басқалары);

басқадай ағымдығы шығыстар.

2.              Сыйақылар (мүдцелер) телеу, ішкі сыныптардың құрамын-
дағы басқадай ағымдығы шығыстар:

ішкі қарыздар бойынша сыйақылар (мүдцелер) толеу; сыртқы қарыздар бойынша сыйақылар (мүдделер) толеу.

3.              Ішкі сыныптардың құрамындағы субсидиялар және басқа
ағымдағы трансферттік толемдер:

субсидиялар;

жеке тұлғалар беретін ағымдағы трансферттер (міндетті әлеуметгік қамсыздаңдыруға беру, зейнетақылар, стипеңциялар, басқа-дай трансферттер);

басқадай субсидиялар;

өзгешелігі бар трансферттер: мемлекеттік емес коммерциялық емес үйымдарға, үй шаруашылығына беру, зейнетақылар, стипен-диялар, жәрдемақьшар, сақтаңдыруға төленетін мемлекетгік жар­налар, басқадай трансферттер;

мемлекеттік басқарудың басқа деңгейлеріне берілетін басқадай трансферттер, озгешілігі: субвенциялар, бюджеттік алынымдар, басқадай ағымдағы трансферттер;

шет жаққа берілетін трансферттер;

әр түрлі басқадай трансферттер.

"Күрделі шығыстар "санаты мына сыныпты қамтиды:

ішкі сыныптардың құрамыңдағы негізгі капитадцы сатып алу;

өзгешелігі бар негізгі капиталды сатып алу: активтерді, үймен мен ғимараттарды, басқадай активтерді сатьш алу;

негізгі капиталды жасау, соның ішінде өзгешеліктері: үймен мен ғимараттарды салу, басқадай күрделі активтерді жасау;

күрделі жөндеу, соның ішінде үйлер мен жолдарды жөндеу, басқадай жөндеу;

қосалқы қорлар жасау үшін тауарлар сатып алу;

жерді және материалдық емес қосалқы қорларды сатып алу;

ел ішіндегі күрделі трансферттер, соның ішінде (өзгешелігі): мемлекеттік кәсіпорындарға, қаржы мекемелеріне, мемлекеттік басқарудың басқа деңгейлеріне беру;

басқадай күрделі трансфеттер;

шет жаққа берілетін күрделі трансфеттер, соның ішіңце ха-лықаралық үйымдар мен шетелдік мемлекеттердің үкіметтеріне беру, шет жаққа берілетін басқадай күрделі трансферттер.

"Кредит беру, улескерлікпен қатысу "санаты мына сыныптарды қамтиды:

ішкі сыныптар қүрамындағы кредитгер беру және акционерлж капиталға үлескерлікпен қатысу:

ерекшелігі бар ішкі несиелендіру: мемлекеттік басқарудың басқа деңгейлерін, мемлекеттік кәсіпорындарды, қаржы мекемелерін, жеке тұлғаларды несиелендіру, басқадай ішкі несиелендіру;

ерекшелігі бар сыртқы несиелендіру: әр түрлі сыртқы несиелендіру;

ерекшеліктері бар шет елдік акционерлік капиталға үлескерлікпен қатысу;

халықаралық үйымдар мен басқадай шетелдік үйымдардың ак-цияларын сатып алу;

ерекшеліктері бар занды тұлғаның акционерлік капиталына салынған басқару органдарының инвестициялары болып табылатын төлемдері.

"Қаржыландыру "санаты мына ішкі сыныптарды қамтвды:

өзгешеліктері бар ішкі борышты өтеу: мемлекеттік басқарудың басқа деңгейлеріне қарыз борышты өтеу, ішкі рынокке орналастырылған мемлекеттік бағалы қағаздар бойьшша борышты өтеу, басқадай ішкі борышты өтеу;

кәсіпорындар мен халықтың арасында орналастырылатын ішкі қарыздарды өтеу;

сыртқы борышты өтеу.

Коммерциялық емес қызметтің жеке бағыттары мен түрлері үшін өзіндік сипаты бар шығындарды қүрайтындардың басым бо­лып келуі оған тән қасиет. Мысалы, халықты әлеуметтік қорғау үйымдарында, әсіресе үй шаруашылыгьша берілетш трансферттердің өзіндік салмағы жоғары. Бүған балалары бар отбасына берілетін жәрдемақылар, тұрмыс қүнының қымбаттауына байланысты табысы аз азаматтарға өтемақылар, соғыс ардагерлеріне, экологиялык апаттардың нәтижесінде азап шеккен азаматтарға берілетін әр түрлі өтемақылар жөне т.т. жатады.

Денсаулық сақтаудың емдеу мекемелерінде сипатты шығыстар дәрі-дәрмек пен тану қүраддарына, тағамға, жүмсақ жабдықка жұмсалатын шығыстар болып табылады.

Қорғаныс жүйесінде әскери арналымдағы тауарлар мен әскери техниканы сатып алуға, азық-түлікпен қамтамасыз етуге, әскери қызметшілердің ақшалай жабдықталымын төлеуге жүмсалатьш шы-ғындар маңызды орын алады.

Кәсіподақ, партия, қоғамдық қозғалыстар сияқты қоғамдық үйымдар шығыстарының қүрамында съездерге, конференцияларға, митингіге дайындалу және оларды өткізуге, үгітнасихат жұмысын жүргізуге жүмсалатын шығыстар сипатты шығыстар болып табылады. Ардагерлердің қоғамдық үйымдарында олардың қатысушыларына материалдық көмек көрсету шығыстары басым болады.

Мәдени-ағартушылық мекемелерде (кітапханаларда, мүражай-ларда, түрақты көрмелерде) едәуір қаражаттар кітап қорларын, экспонаттарды, коллекцияларды толықтыруға жүмсалады.

"Күрделі шығыстар" санатгарына жүмсалатын шығыстар күрделі қүрылыс, негізгі өндірістік емес қорларды жасау мен молайтуды жүргізетін, сондай-ақ оларды күрделі жендеу туралы жүмыс қабілеттігінде үстауды жүзеге асыратын қызметтің коммерциялық емес түрлерінің барлық үйымдары мен мекемелері үшін сипатты болады. Бүл санат бойынша сондай-ақ материаддық активтерге, жерге қүқықты сатып алуға жүмсалатын шығыстар, қаржы мекемелерінің жарғылық қорына төленетін жарналар тіркеледі.

"Кредит беру және үлескерлікпен қатысу" санаты бойынша шығыстар басқа экономикалық бірліктерді несиелендіруді, олардың айналысқа шығарьшған бағалы қағаздарын сатып алуды, мемлекеттік кәсіпорындарға, қаржы мекемелеріне, жекеше кәсіпорындарға түрлі несиелер беруді жүзеге асыратын үйымдар мен мекемелер үшін қарастырылады.

"Қаржыландыру" санаты бойынша шығыстарды ішкі және сыртқы берешектерді өтейтін ұйымдар мен мекемелер, негізінен мемлекеттікжәне үкіметтік қүрылымдар жүзеге асырады.

Өндірістік емес сфера салаларына бағытталған қаражаттардьщ көлемі олардың қызметінің нөтижелеріне қоғамның қажеттіліктерімен, сондай-ақ өндірілген үлттық табыспен анықталады. Алайда қазіргі кезде ол көбінесе мемлекеттік бюджеттің ахуальша, жүргізіліп отырған қаржы саясатына байланысты болып отыр.

Әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландырудың ондаған жылдар бойы үстем болған "қалдық қағидаты" өзінің шамасызды-ғын әдцеқашан дәлелдегеніне қарамастан әлі де орын алып отыр. Сонымен бірге өндірістік емес салалардың материалдық өндіріске үдайы өндірісті жүмыс күшімен қамтамасыз ете отырып, белсенді ықпал жасап отыратынын ұмытуға болмайды.

ІІ.3. Кәсіпорындар мен үйымдардың қаржы қорлары.

Шаруашылық-қаржы қызметі процесіңце кәсіпорын мен ұйымдар қаржы қорларын — белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжірибесінде кәсіп-орындардың, жеке саланың немесе бүкіл ұлтгық шаруашылықтың өндірістік, шаруашьшық және өлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен ұйымдарда экономикалық ынталандыру қорлары — материалдық көтермелеу қоры, өндірісті дамыту қоры, әлеуметгік даму қоры, көпшілік қодцы тауарлар қоры (халық тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа бүйым-дарды ынталавдыру үшін) жүмыс істеді. 1992 жьшға дейін үлғаймалы ұдайы өндірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жаңарту үшін амортизациялық қор қүрылғанды. Министрліктер мен ведомстволарда жалпы салалық сипаттағы шығындарды қаржы-ландыру, ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен үйымдарға қаржы квмегін көрсету үшін орталықтандырьшған қорлар қүрылды: ғылым мен техниканы дамытудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.

Қаржы қорларында көсіпорындар мен үйымдар мүлкінің қоз-ғалысы бұл ақпаратгы өңціріс, шаруашылық-қаржы жөне елеуметгік қызметгі басқаруда пайдалану үшін толық немесе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың қозғалысы қаржының көлемін, нысаньш, пайдалану мелшерін неғүрлым анық көрсетеді. Соңдықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген (жоспарланған), соңдай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің қар-жылық көрсеткіштері де болып табылады немесе есеп-қисап үшін бастапқы мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезенде көсіпорьшның түтыну қорын жүмсау ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бүл мөлшер оның материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағатгандыру деңгейін көр-сетеді.

Көсіпорындар мен ұйымдардың жүмыс істеуі үшін неғүрлым маңыздылылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резерв­аж капиталдар, қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбекке ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары. Кәсіпорындардың дербестігі жағдайында басқа да мақсатгы қаражат қорлары қүрылуы мүмкін, мысалы, медициналык, сақтандыру қоры, жекешелендіру қоры, өндірістік және әлеуметтік инфрақуршымды дамытуга қатысудың улестік қоры және басқалары.

Жаргылык, капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе қүрылтайшы берген кәсіпорьш (үйым) мүлкінің (капитальшың) мөлшерін сипаттап көрсетеді және алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді қүрғанда өндірістік капиталды, материалдық емес активтерді, айналым қүралдарын сатып алудың көзі болып табы­лады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады. Мемлекеттік кәсіпорындардағы жарғылық капитал өндірістік капиталдарды (айналым және негізгі капиталдарды) — өндіріс процесінің натуралдық-заттай эле-менттерін қүруға арналған меншікті қаражаттардың негізгі көзі.

Жарғьшық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады: негізгі капиталға жүмсалатын инвестициялар (күрделі жүмсалым), таза табыс есебінен болатын айналым капиталының өсімі, тауар-материалдық қүңцылықтарды бағалауға дейінгі жөне капиталдың басқа молықтырылуы нәтижесінде көбейеді; негізгі қүралдарды шығару немесе беру, оның тозығын есептеу, зияндарды шығару, тауар-материалдық игіліктердің баға-сын түсіру есебінен кемиді.

Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы қүрылтайшылардың жарнасы (үлестік жарнасы) есебінен (жабық үлестегі қоғам-дар үшін) немесе жарналарды құрылтайшылар мен шақырылғандардың акцияларына айырбастау жолымен (ашық үлгідегі қоғам үшін) құрылады.

Кәсіпорындардьщ қарамағында қалатьш қаражатгардың негізінде, яғни салықтар мен басқа да төлемдерді төлегеннен кейін көсіпорындар мен үйымдар кешенді қорларды — түтыну қоры мен қор-лану қорын қүрады.

Тутыну қоры мыналарды қамтиды:

бүкіл қызметкердің (өндірістік жөне өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу шығындары;

ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдьщ қорытындысы бой­ынша сыйақылар;

еңбегі үшін ынталаңдырудьщ басқа түрлеріне жіберілетін ақша және натуралдық нысандардағы қаражаттар;

материалдық көмек:

еңбек және әлеуметтік жеңіддіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражатгар;

қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін табыстар (дивидендтер, пайыздар);

онтаиландьфғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін сыйақьшардан бөлек басқа да жеке сипатгағы тө-лемдер.

Сөйтіп, түтыну қоры еңбекақыға төленетін қаражаттар мен қызметкерлерді материалдық ынталандыру және әр түрлі әлеуметгік төлемдер үшін кәсшорындар қарамағында қалатын таза табыстың бір бөлігі есебінен қүрылады. Қордың қаражаты қызметкерлердің жеке түтынуына жүмсалады.

Қорлану қоры:

кәсіпорынның қарамағында қалатын табыс;

негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;