Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы

шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;

банкгердің кредиттері;

басқа да көздер есебінен қалыптасады.

Қорлану қоры үлғаймалы үдайы өңцірісті қамтамасыз ету шығындарын қаржыландыруға:

негізгі және айналым капиталдарын молықтыруға;

ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;

табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;

ендірістік инфрақұрылым объектілерін (автомобиль жолдары, жондеу, энергетикалық, құрьлыс және т.с.с.) салуға үлестік қатысуға;

өлеуметгік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пайдаланылады.

Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенлі түтыну мен қорлану қорларының орнына көздері мен шығындарының мазмұны жағы-нан үқсас мынадай жеке-жеке қорлар көздерін қүрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму қорлары.

Үдайы ендірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қам-тамасыз етуде каржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел крры, сақтық қоры) маңызы зор. Нарыққа көшу жағдайывда олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы резервтерін шаруашы-лық жүргізуші субъектілердің оздері меншікті қаржы ресурстары есебінен басқару құрылымдары (норматишік аударымдар негізінде), мамандандырылған сақтық үйымдары (сақтаңдыру өдісі арқылы) және мемлекет (әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің қаржы қорлары) жасай алады. Оның мақсаты — шаруашылық-қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Қор кәсіпорынның түтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрьш оньщ қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін олардың жеткіліктілігі жағдайында). Кей жағдайда қордың көлемі шектеледі, мысалы, оның қаржысы бірлескен кәсіпорындарда жарғьшық капитал молшерінің 25 пай-ызынан аспауы тиіс.

Қаржы резервінің каражаты өндірістік және өлеуметтік даму жөніндегі қосымша шығындарға, жаңа техниканы әзірлеп, енгізуге, меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға жүмсалады.

Кәсіпорындар мен үйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен мына көздерден қалыптасады:

экспортгық валюталық түсім-ақшадан;

жарғылық капиталға түсетін жарналардан;

башстердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің жөне шетелдік занды түлғалардың валюталық кредиттерінен;

іттікі валюта рьшогіңде екілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы валюта сатып алу;

резидент еместер керсететін қаржы комегі (гранттар).

Өнімдерді, жүмыстар мен қызеттерді экспортқа шығарудан түскен валюталық түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төлен-ген кейін кәсіпорындар мен үйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бүл қорларға активтерге (бағалы қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар нысанындагы және т.б. нысандардагы, егер бүл дивидендтер мен табыстар меншікті немесе қарыз қаражаттарының жүмсалымдарынан алынган болса, қаражаттарды орналастырудан алынған шетеддік валютадағы дивиденд­тер мен табыстар есептеледі. Кәсіпорындар мен үйымдарға ортақ міндеттерді шешу үшін ерікгі негізде өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен үйымдар ешкімнің рұқсатынсыз, бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өз бетімен пай­далана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек үжымдарының өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына жүмсалады; валютаның бір болігі еңбек үжымдарының шешімімен халық түтынатын шетел тауарларын, дәрі-дәрмектерді және медициналық техниканы са­тып алуға жүмсалуы мүмкін. Валюта қорларының қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін. Кәсіпорындар мен үйымдар валюта қоры қаражаттарының бір болігін қосалқы жеткізушілерге — көсіпорыңцар мен үйымдарға бере алады; бүл түсімдердің келемі шарттың негізінде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі ескеріле отырып, шешіледі.

Қаржы резервінің каражаты өндірістік және өлеуметтік даму жөніндегі қосымша шығындарға, жаңа техниканы әзірлеп, енгізуге, меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға жүмсалады.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен мына көздерден қалыптасады:

экспортгық валюталық түсім-ақшадан;

жарғылық капиталға түсетін жарналардан;

башстердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің жөне шетелдік занды түлғалардың валюталық кредиттерінен;

іттікі валюта рьшогіңде екілетті банктер мен айырбастау пункгері арқьшы валюта сатып алу;

резидент еместер керсететін қаржы комегі (гранттар).

Өнімдерді, жүмыстар мен қызеттерді экспортқа шығарудан түскен валюталық түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленген кейін кәсіпорындар мен үйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бүл қорларға активтерге (бағалы қағаздарға) инвес-тициялардан, депозиттер, салымдар нысанындагы және т.б. нысандардагы, егер бүл дивидендтер мен табыстар меншікті немесе қарыз қаражаттарының жүмсалымдарынан алынган болса, қара-жаттарды орналастырудан алынған шетеддік валютадағы дивиденд­тер мен табыстар есептеледі. Кәсіпорындар мен үйымдарға ортақ міндеттерді шешу үшін ерікгі негізде өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен үйымдар ешкімнің рұқсатынсыз, бірақ қодца-нылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өз бетімен пай­далана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек үжымдарының өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына жүмсалады; валютаның бір болігі еңбек үжымдарының шешімімен халық түтынатын шетел тауарларын, дәрі-дәрмектерді және медициналық техниканы са­тып алуға жүмсалуы мүмкін. Валюта қорларының қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін. Кәсіпорындар мен үйымдар валюта қоры қаражаттарының бір болігін қосалқы жеткізушілерге — көсіпорыңцар мен үйымдарға бере алады; бүл түсімдердің келемі шарттың негізінде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі ескеріле отырып, шешіледі.

дықтан коммерциялық емес үйымдар қаржысьшың ерекшелікгерін анықтау үшін оның күрамына кіретін мекемелерді, үйымдарды, олардьщ қызметінің сипатын, басқаруды үйымдастырудың және қаржьшандырудың әдістерін ескере отырып зерделеген жөн.

Қүрылтайшысы басқару, әлеуметтік-мәдени немесе коммер-циялық емес сипатгағы езге де қызметтерді жүзеге асыру үшін қүрған және қаржыландыратын үйым мекеме деп танылады.

Меншік нысанына байланысты мекемелер мемлекеттік жөне жеке меншік мекемелер болып бөлінеді.

Мекемелердің жекелеген түрлерінің қүқықтық жағдайының ерекшеліктері заңнамалық актілермен реттеледі.

Қазақстан Республикасының Конституциясына және зандарына сәйкес мемлекет қүрған немесе егер заңнамалық актілерде озгеше козделмесе, Қазақстан Республикасы Президентінің, Үкіметінің, астана, облыстар, республикалық маңызы бар қала өкімдерінің шешімі бойынша қүрылған және тек қана мемлекеттік бюджет есебінен үсталатын мекеме мемлекеттік мекеме деп таны-лады.

Мемлекеттік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару қүқығымен бекітіліп беріледі.

Басқарушылық, әлеуметгік-мәдени немесе коммерциялык, емес сипаттағы озге де қызметтерді жүзеге асыру үшін жеке және (не­месе) мемлекеттік емес занды түлғалар қүрған, мемлекетгік қүры-лымның бөлігі болып табылмайтын үйым жеке меншік мекеме деп танылады.

Жеке меншік мекеменің мүлкі оған оралымды басқару құқығымен бекітіліп беріледі.

Жеке меншік мекеме оз міндеттемелері бойынша өзінің билігіндегі ақшамен жауап береді. Ақшасы жеткіліксіз болған жағдайда мемлекеттік емес мекеменің міндеттемелері бойынша оның қүрылтайшысы жауапты болады.

Қазақстан Республикасының зандарьша қайшы келмейтін ортақ максаттарға жету үшін азаматтардың ерікті бірігуі нәтижесінде қүрылған үйым қогамдық бірлестік болып табылады.

Қоғамдық бірлестіктер мүшелерінің (қатысушыларының) сол бірлестіктерге оздері берген мүлікке, соның ішінде мүшелік жарналарға қүқықтары жоқ. Өздері мүшелері (қатысушылары) ретінде қатысатын қоғамдық бірлестіктердің міндеттемелері бойьшша олар жауап бермейді, ал аталған бірлестіктер өз мүшелерінің міңдеттемелері бойынша жауап бермейді.

Қоғамдық бірлестіктердің құқықтық жағдайының ерекшеліктері "Қоғамдық бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі.

Азаматтар және (немесе) занды тұлғалар ерікті мүліктік жарналар негізінде қүрған, өлеуметтік, қайырымдылық, мөдени, білім беру және өзге де қоғамдық пайдалы мақсаттарды көздейтін, мүшелігі жоқ коммерциялық емес үйым қор деп танылады.

Қорға оның қүрылтайшылары берген мүлік қордың меншігі болып табылады. Қор жарғыда белгіленген мерзімде қаржы қызметін тексеруді жүзеге асыруға міндетті. Тексеруді тексеруші немесе ауди­тор жүзеге асырады.

Мүшелік негізде қатысушылардың материаддық және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің мүліктік (пайлык,) жарналарын біріктіру жолымен жүзеге асырылатын азаматтардың ерікті бірлестігі тұтыну кооперативі деп танылады. Заңнамалық актілерде көзделген жағдайларда түтыну кооперативіне заңды түлғалар да кіре алады.

Селолық түтыну кооперативтері тек өз мүшелерінің ғана емес, ауылдық жерде түратын басқа да азаматтардың материалдық және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қүрылуы мүмкін.

Түтыну кооперативтерінің мүшелері оның міндеттемелері бойынша кооператив мүшелерінің қосымша жарнасының енгізілмеген бөлігі шегінде ортақ субсидиарлық жауаптылықта болады.

Тұтыну кооперативі алған кірістерді оның мүшелері арасында белуге болмайды жөне олар жарғылық мақсаттарға жүмсалады.

Түтыну кооперативінің мүшелері жинақталып қалған шығынды жыл сайынғы баланс бекітілгеннен кейін үш ай ішінде қосымша жарналар арқылы жабуға міндетті. Бүл міндеттеме орындалмаған жағдайда кооператив кредит берушілердің талабы бойынша сот тәртібімен таратылуы мүмкін.

Тұтыну кооперативтерін, соның ішінде селолық кооперативтерді қүқықтық реттеу ерекшеліктері арнаулы заңнамалық актімен реттеледі.

Өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын, кірістері тек қана осы қоғамды дамытуға пайдаланылатын заңды тұлға коммерциялық емес акционерлік кргам деп танылады.

Коммерциялық емес акционерлік қоғамдардың артықшылықты акциялар, туынды жөне айырбасталатын бағалы қағаздар шығаруды жүзеге асыруға қүқығы жоқ.

Коммерциялық ецес акционерлік қоғамның қүрылтай шарты осы шартқа әрбір қүрылтайшының немесе оның уәкілетті окілінің қол қоюы арқылы жасалады.

Жоғарыда аталған коммерциялық емес қызметтің үйымдарын, мекемелерін жөне басқаларын нарық жағдайындағы олардың қызметінің сипаты мен қаржыландыру әдістеріне қарай шартты түрде үш топқа біріктіруте болады.

Бірінші топқа материадцық ондіріске өте жақын шығындары материалдық емес қызметтер мен игіліктерді өткізуден алынатын түсім-ақшадан өтелетін үйымдар мен мекемелер жатқызылуы мүмкін. Олар "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" занды басшылыққа ала отырып, өздерінің қызметін шаруашылық-коммерциялык, есеп әдісінде жүзеге асырады. Бүл үйымдардың қызметтері ақыға көрсетіледі. Бұларға ақылы негізде жүмыс істейтін білім беру мен денсаулық сақтау мекемелері, салалық ғылыми-зерттеу институттары, бірқатар шығармашылық мекемелері, ойын-сауық орындары жатады. Бүл әдісті коммерциялық емес үйымдар мен мекемелер пайдаланады. Кәсіпорындар қызметпен байланысты әр түрлі ақша-лай шығындар жасайды: игіліктер мен қызметтерді өткізе отырып, олар түсім-ақша алады; кірістердің шығыстардан асып түсуі қорланымды қүрайды. Оларда қаржы материалдық ондіріс кәсіпорын-дарьщцағьщай ұйымдастырылады.

Ұйымдардың екінші тобына олардың толық емес шаруашы-лық есептегі, яғни өзін-өзі өтеу әдісін қолданатын бірқатары жата­ды. Бұл әдіс ақылы қызмет негізіндегі шаруашылық қызметін үйымдастыруды қарастырады, бүл қызметгердің бағасы қорланымсыз шығыстардьщ көлеміне қатысты анықталады. Шығындардың өзін-өзі өтеу әдісі мәдени-ағарту қызметі, бос уақытты ұйымдастыру саласында (түрмыстық, кәсіби машықтар мен білім алу жөніндегі, шет тілдерді, мүдделер бойынша ұлттық клубтарды оқып үйренудің курстары мен мектептері) қолдалынады.

Ұйымдардың үшінші тобына бюджет қаражаттары есебінен ұсталатын мекемелер мен салалар жатады. Олар көрсететін қызметтер тегін, оларды қаржыландырудың көзі мемлекеттік бюджет болып табылады.

Бюджет мекемелерінің шығыңцарын қаржыландырудың негізі смета болып табылады. Ол — қаржы жоспарының айрықша нысаны. Қазіргі кезде бюджеттен қаржыландырьшатын мекемелер шығындардың сметасын жасайды, онда бюджетпен қатынастардың біржақты сипаты, бюджет қаражаттарының ауқымы және оларды шығыңцардың баптары бойынша белу қамтылып көрсетіледі. Сметалық тәртіппен білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру мекемелері, мемлекеттік биліктің, мемлекеттік басқару мен қорғаныстың органдары, ғылыми, шығармашылық, мәдениет мекемелерінің бір бөлігі қаржыландырылады. Бірқатар мекемелерді сметалық қаржьшандыру кезінде шығындарды қамтамасыз етудің қосымша көздері пайдаланылуы, қызметтерді тұтынушылардың жарналары мен төлемдері бағытталуы мүмкін. Ақша қаражаттары бюджеттен қаржы бөлуге сөйкес беріледі және мекеменің қаржы жоспарывда — шығыстардың сметасыңца қамтьш көрсетіледі, негізгі капиталдарды, материалдық босалқы қорларды сатып алуға, қызметгерді төлеуге, жалақы беруге, басқа шаруашылық мүқтаждарға жүмсальшады. Мекемеде шаруашылық немесе коммерциялық қызметтен алынатын табыстар болса, олар дербес кіріс-шығыс сметасында жоспарланады және айрықша төртіппен пайдаланылады.

Сметалық қаржыландыру бюджеттің қаражаттарын пайдала-нуды қатаң қадағалайды, тек баптардың белгілі бір шеңбері тұрғысывда ғана оларды қайта белуге шамалы мүмкіндіктер береді. Бюд­жет қаражаттарын жүмсауға мекемелерді қаржыландыруды жузеге асыратын қаржы органдары тарапынан бақылау қойылған.

Бюджеттік қаржылавдырудың мынандай нысандары қолданылуы мүмкін: жәрдем қаржы (дотация), субвенциялар, субсидиялар.

Жэрдем қаржы (дотация) кезінде бюджеттен ақшалай қайтарусыз төртіппен кәсіпорындар мен үйымдардың зияндарын жабуға, соңцай-ақ төменгі бюджеттерді тендестіруге бөлінеді. Нарық жағдайында жәрдем қаржыны қолдану күрт төмендеуде.

Субвенциялар — халықты өлеуметтік қамтамасыз ету жөніндегі бағдарламалар мен шараларға жөне басқа мақсаттарға берілетін мақсатты мемлекеттің қаржылык кемегінің нысаны.