Коммерциялық емес ұйымдардың қаржысы

Субсидиялар — белгілі бір шараларды үлестік негізде қайтарусыз қаржьшандыруға бюджет және арнаулы мақсатты қорлардың қаражаттары есебінен ақша немесе натуралдық нысанда берілетін жәрдем ақы.

Жоғарыда аталған нысандар (оларды қалыпты жүзеге асырған жағдайда) трансферттік қаржыландырудың түрін қабылдайды. Трансферттер кең мағынада — белгілі бір қажеттіліктерді қаржыландыру үшін бюджеттен қаражаттарды оларды қайта бөлгенде тегін және қайтарусыз беру.

Сөйтіп, коммерциялық емес ұйымдардың шаруашылық қызметін жүргізудіц әдісі сметалық қаржыландыру (көрсетілетін қыз-меттер мен игіліктердің өтеусіздігі кезінде) жөне шаруашылық есеп пен өзін өзі өтеу негізінде (өтеулігі кезінде) қаржыландыру болып табылады. Рынок жағдайында үйымдардың кобісі коммерциялық есеп негізіне көшуде — көрсетілетін қызметтерді сұраным бағасы бойынша сатады, өздігінен даму үшін жеткілікті қорланым жасайды.

Негізінен коммерциялық емес қызмет қоғамдық тауарлар, игіліктер мен қызметтерді өндіру және олармен қамтамасыз етудің қажеттігімен айқындалады, олардың мазмұны 10.1 бөлімде баян-далған. Қоғамдық тауарлардың белгілі бір түрлерін өндіруді едәуір ауыс пайдасымен байланысты мемлекет өзіне алады.

Қызметтің коммерциялық емес түрлері (мемлекетгік секторды шығара отырып) жөнге келтірілген нарықтық экономикасы бар елдерде айтарлықтай дамып отыр. Кітапханаларды, мүражайларды, ауруханаларды, оқу орындарын, театрларды, әр түрлі қайрымдылық қорларды, кәсіптік бірлестіктерді үйымдастырудың коммерциялық емес нысаны жекеше бастаманы қоғамдық пайдалы қызметпен үйлестіруге мүмкіндік береді. Бүл тәрізді даму қоғамдық игіліктерді өндірушілер пайдаланатын салық жеңілдіктерімен ғана түсіндірілмейді. Жеңілдік беру кезінде мемлекет эр түрлі үйым-дарды саралайды, мүндағы басты критерий — көрсетілетін қызмет-тердің қоғамдық пайдалылығының дәрежесі. Мемлекет сондай-ақ халыққа қызмет көрсететін белгілі бір үйымдарды қаражаттаңцы-рады.

Коммерциялық емес үйымдар арқылы қоғамдық қажегтілік-терді қаржыландыру жөніндегі мемлекеттің іс-қимылы халыққа қызмет корсету жөніндегі олардың үлкен икемділігімен және жедеддігімен түсіндіріледі. Қызметтің коммерциялық емес түрлерінен алынатын пайда немесе табысты пайдаланудың қаржы механизмі, мысалы, АҚШ-та олардың ұйым мүшелерінің арасында бөлінбейтінін анықтайды. Пайда немесе табыс не ұйымның дамуына, не олардың қызметін пайдаланатын түлғаларға (аурулар, оқушылар, қажет ететін азаматтар және т. т.) бағытталады.

Қазақстан Республикасының заңнамалық практикасы басқаша іс-әрекет етеді; мүнда кәсіпкерлік қызметтен алынған кез келген табысқа, салық салудың өзге де объектілеріне (айналымдар, тауарлар, мүлік және т.т.) сияқты салық салынады. Коммерциялык емес ұйымның сыйақы, грант, кіру және мүшелік жарналар, қайрымдылық көмек, өтеусіз берілген мүлік, отеусіз негіздегі ауда-рымдар мен қайрымдылық түрінде алған табысы салық салуга жат-пайды.

Коммерциялық емес мекемелер, ұйымдар қызметінің материалдық негізі әндірістік емес арналымдагы капиталдар болып табы­лады, олардың натуралдык, және ақшалай нысандары болады. Натуралдық нысандағы қорларды үйымдар мен мекемелер сатып алады және олар түтыну процесінде өзінің құнын жогалтады. Осылай жасалған игілік пен қызметтердің тек тұтыну қүны ғана болады. Материалдық емес өнім мен қызметтерді жасау процесінде жүзеге асырылатын өндірістік емес қорлардың қозғалысы нысандарыньщ, сондай-ақ олардың үдайы жаңғыртылуының салалық ерекшеліктері болады. Қызметтің бұл түрінде көбінесе жоғары біліктіліктің ой еңбегі қолдалынады, сондықтан шығындарда әдеттегідей басты орынды еңбекке ақы төлеу алады. Материалдық емес өнім қордаландырылуға жатпайды, оны босалқы қорға айналдыруға болмайды, бірақ оның мекеме, ұйым шығындарының сомасына тең ақшалай бағалауы болады.

Коммерциялық емес сфера мекемелеріндегі қызметтер көрсету (жасау) ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен, өзгеше қаржы қатынастарымен қосарланып отырады.

Бұл қатынастардың бастапқы табыстар мен қорларды алғашқы бөлу мен қүру процесіңце болмауы оларға ортақ сипат. Сонымен бірге олардың негізінде өндірістік (коммерциялық) емес сала мекемелері мен ұйымдарының қаржы көздері қалыптасады.

Коммерциялық емес қызмет түрлері мен салаларында мынадай қаржы қатьшастары қалыптасады:

сала мен бюджет арасындағы қаржыландыру ретінде қаражаттарды алумен жөне кейбір жағдайларда бюджет алдындағы қаржылық міндеттемелерді орындаумен байланысты қатынастар;

қаржы ресурстарьш бөлумен және орталықтануымен байла­нысты жоғарғы және төменгі органдар арасыңдағы ішкісалалық қатынастар;

шаруашылық жүргізуші субъектілердің, яғни олардың бөлімшелері арасындағы қаржы қатынастары;

салааралық — түрлі салалардың үйымдары арасындағы ақша қатынастары;

еңбекке ақы төлеу жөніндегі ұйымдар мен олардың қызметкерлері арасьшдағы қатынастар;

үйымдар, мекемелер және олардың түтынушылары арасындағы (көрсетілген қызметтерге ақы төлеу жөніндегі) қатынастар жөне т.т.

Қызметгің айрықшалықты түрлеріндегі өзара байланьістардың тым қысаң анықтықты сипаттайтын қатынастардың қалыптасуы мүмкін, мысалы:

қоғамдық үйымдар мен олардың мүшелері арасында жарналарды — кіру және мүшелік жарналарды төлеу, сондай-ақ осы ұйымдардың мүшелеріне белгілі бір жетістіктер мен қызмет нәтижелері үшін квтермелеулік сипаттағы төлемдер бойынша;

коммерциялық ұйымдар мен олардың демеушілері арасында ұйымның қызметін қолдап отыру үшін материадцық және ақшалай нысандарда қаражаттар беру жөнінде;

сақтық компанияларында ұйымдардың белгілі бір контингентінің (өскери қызметшілердің, күш ведомстволары мен салық службалары қызметкерлерінің жөне т.т.) қарым-қатынастары;

сондай-ақ белгілі бір шарттардағы кредит қатынастарының бо-луы мүмкін.

          Аталынған қаржы қатынастары ақша қорларын қалыптастыру, бөлужәне пайдалануды білдіреді, оларды мынадай негізгі топтарға біріктіруге болады:

ұйымдар мен мекемелердің пайдалану қызметін қамтамасыз ететін қорлар;

күрделі жүмсалымдар қорлары;

көтермелеу және ынталандыру сипатындаіы қорлар;

қызметкерлер мен контингенттерге (мысалы, оқу орындарын-дағы оқушыларға, емдеу мекемелеріңцегі ауруларға) қызмет көрсетушілердің материалдық, әлеуметтік-мәдени жене түрмыстық мұқтаждарын қанағаттандырумен байланысты қорлар;

негізгі қызметі дамыту қорлары.

ІІІ. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қаржыларының даму перспективалары.

3.1. Қазақстан Республикасында коммерциялық ұйымдар мен мекемелердің қаржысын басқару.

Қаржыны басқару стратегиялық, яғни қаржыны жалпы басқару және оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқару қаржы ресурстарьш келешекге болжау арқылы анықтауда, мақсатты бағдарламаларды және басқаны іске асыруға арналған қаржы ресурстарының ауқымын белгілеуде көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғарғы органдары — Президент аппараты, Парламент, Үкімет, Қаржы министрлігі жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Президентіне көп жағдайда Прези­дент аппараты арқылы қаржыны басқаруға үлкен өкіддік берілген. Президент стратегиялық жоспарларды, республикалық бюджетті және оның орындалуы туралы есепті әзірлеу төртібін белгілейді, мемлекетгік бағдарламалар мен стратегиялық жоспарларды бекітеді. Президент Үкімет акгілерінің іс-қимылын бұзады (алып тастай-ды) не түгелдей немесе ішінара тоқтатады. Ол Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніңдегі есеп комитетінің Төрағасын және екі мүшесін қызметке тағайындайды, бүл органдардың жүмысы туралы ақпаратты тындайды.

Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын едцің ең жоғарғы өкілді орга­ны — Парламентке жүктелген. Палаталардың бірлескен отырысыңда Парламент республикалық бюджетті және Үкімет пен Республи-калық бюджетгің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің бюджеттің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен толықтырулар енгізеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды, мемлекеттік қағаздар мен рес-публиканың экономикалық және езге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.

Парламенттіқ қузырында қаржы проблемаларын піешу заңнамалық актілерді — Қазақстан Республикасының заңдары мен Пар­ламент қаулыларын талқылауға және кейін дауыс беруге енгізу жөніңдегі заңнамалық бастама құқында жүзеге асырылады. Пар­ламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін зандар шығарады, негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейді, олар: салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге, рес-публикалық бюджетке, білім беруге, денсаулық сақтауға жоне өлеуметтік қамсыздандыруға, елдің қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, мемлекеттік органдар мен жергілікті басқару органдарын үйымдастыру мен олардың қызметіне, айналадағы ортаны қорғауға, меншік режіміне және өзге де мүліктік қүқықтарға қатысты.

Парламентгің жүмыс органдары түрақты негізде жүмыс істейтін сенат пен мөжілістің түрақты комитеттері — Экономика, қаржы, бюджет комитеттері болып табылады. Комитеттерде заңнамалық актілер оларды Парламенттің палаталарында дауысқа салуға енгізгенге дейін анықталады.

Қазақстан Республикасының Үкіметі — Министрлер Кабинеті Республика Президенті белгілейтін тәртіппен республикалық бюджетті әзірлеу мен өзгертуге қатысады. Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті ұсынады, бюджетгің атқарылуын қамтамасыз етеді.

Жалпы қаржыны басқарудағы Үкіметгің қүзыры оның атқарушы биліктің органы ретіндегі мәртебесімен анықталады жөне мыналарды қамтиды:

елеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын, оны жүзеге асырудың стратегаялық жөне тактикалық шараларын әзірлеу;

мемлекеттік өлеуметтік-экономикалық жөне ғылыми-техникалық бағдарламаларды, индикативтік жоспарларды әзірлеу;

республикалық бюджетті өзірлеу және оны атқару;

елдің қаржы жүйесін нығайту женіндегі шараларды әзірлеу және жүзеге асыру, мемлекетгің қаржы, валюта жөне материал ресурстарын жасап, пайдаланған кезде зандылықтың сақталуына бақылауды қамтамасыз ету;

қүрылымдық және инвестициялық саясатты жүзеге асыру;

мемлекеттік меншікті басқаруды үйымдастыру;

аймақтардьщ әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін шешу;

сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру, басқа мемле-кеттермен, ынтымақтастық пен халықаралық қаржы ұйымдарымен озара іс-қимыл жөніңдегі шараларды әзірлеу;

елдің Конституциясымен айқындалған мәртебеге сәйкес өзге де окілеттіктерді жүзеге асыру.

Экономика мен әлеуметтік саланы басқару жүйесін түбірлі қайта қүрудан туындап отырған жаңа мәселелерді шешуге байланысты және Қазақстан экономикасының дамудың нарықтық жолына өтуіне орай қаржыны басқару саласында қайта қүрылған Қаржы министрлігі жөне оның жер-жерлердегі органдарьшың рөлі шұғыл артып отыр. Сонымен бірге бүл жерде мынаны атап өту қажет. "Қазақстан Республикасыньщ мемлекеттік басқару жүйесін одан өрі жетілдіру шаралары туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес Қаржы министрлігіне Мемлекеттік кіріс министрлігі қосьшып, олардың бюджетті жоспарлау және мемлекетгің кірісін жоспарлау саласыңцағы функциялары мен өкілеттіктері жаңадан құрылған Экономика және бюджеттік жос­парлау министрлігіне берілген.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 3 қыркүйектегі № 962 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы қағидаға сәйкес Министрлік басшьшықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте мемлекеттік бюджеттің атқарылуы және атқарылуын бақылау, мемлекеттік меншікті басқару, есепке алу жөне пайдалануын бақылау, банк-ротгық рәсімдерінің және дәрменсіз борышкерді тартудың сотган тыс рәсімінің жүргізілуін бақылау, бухгалтерлік есеп жүйесін және қаржылық есептеме аудитін реттеу саласындағы салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.

Министрліктің негізгі міндеттері мыналар болып табылады:

республикалық бюджеттің атқарылуын жөне жергілікті бюд-жеттердің атқарылуьша кассалық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету;

салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түсуін жөне өзге де бюджетке түсетін түсім-дерді, міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақытьшы аударылуын, шикізат секторы ұйымдарынан бюджетке түсетін түсімдер бөлігінің Қазақстан Республикасының Үлттық қорына аударылуын қамтамасыз ету;

республикалық жөне жергілікті бюджеттердің атқарьшуы, бухгалтерлік есеп, есептеме және аудит жөніңдегі өдіснамалық басшылық жасау;

өз қүзыры шегінде республикалық және жергілікті бюджеттер қаражатының тиімді және мақсатты пайдалануын бақылау;

мемлекеттік меншікті басқарудың тиімділігін арттыру;