ДСҰ-ның пайда болу тарихы

     Қазақстанның  ДСҰ- на кіруіне қарсы болушылар  Қырғызстан, Грузия және Молдавия үшін жағымсыз жақтарды себеп ретінде  келтіреді. Қырғызстан, Грузия жэне Молдоваға  шет елдік инвестициялардың ағымы артқан жоқ, экономикалық өсім 1998 ж. қарағанда едәуір төмендеді. Бірак кез- келген ел экономикасы бір емес, бірнеше факторлар есебінен қалыптасады. 1999 ж. ТМД елдерінің экономикасы Ресейде болған экономикалық кризис есебінен дамыған, ал 2000 жылдан қазірге дейін мұнайдын әлемдік бағаларының өсуі және өнімдерінің бағасы артуына байланысты бағалық бәсекелестіктің төмендеуі есебінен дамып келеді.

     Оларға  ешкім инвестициялық дүмпу болады деген жоқ, Стратегиялық шикізат  түрлері жоқ, ішкі нарығы тар, теңізге шығатын жолдары жоқ елдерге шет ел инвестициялары әрине ағылып келмейді. Алайда бұл елдердің экономикалық өсімі жағдайлары өте нашар емес.

     1998- 2009 ж.ж. ДСҰ-на кіретін кейбір елдер өндірісінің өсім темптері.

     Кесте №1

     Латвияның экспорты 2000 ж. ДСҰ-на кірудің есебінен алдыңғы жылға қарағанда 12%, ал инвестициялар көлемі 14% артты. Бәсекенің күшеюі, отандық өндірушілерге әлемдік өндірушілер жағынан қысым жасауын олар мемлекеттің экономикалық жағдайын жақсартушы фактор ретінде қарастырады. «Отандық өндірушілер екеуінің біреуін таңдау қажет еді: не олар бәсекелестік қабілеті жоғары өнімді өндіреді, не оларды нарықтан ығыстырып тастайды. Осының әсерінен отандық өндірушілер сапаны жақсартты да, қазір латвиялық тауарлар шет елдікілерден сапасы жағынан асып түседі.»- дейді Латвия өкілетті органдары.

     Ал  Қытай жайында айтатын болсақ. 2007 ж. шет елдік тікелей инвестициялар ағымы 22%, яғни 29 млрд.долл. өсті де, нәтижесінде Қытайда экономикалық өсу орын алды.(4,2)

     Нақты нәтижелерді Қытай ДСҰ- на кірмей тұрып көрді. Қытай өндірушілері ДСҰ-на кіруден әлемдік өндірушілер өнімдерімен бәсекені күтудің нәтижесінде өздерінің экономикалық жағдайын жақсарта түсті. Нәтижесінде 90 жылдары Қытай нарығында жапониялық телевизорлар мен тоңазытқыштарды өндіруші компаниялар басты орын алатын болса, қазір отандық өнім оларды нарықтан ығыстыруда. Сонымен қатар олар шет елде де өндірісті қамтамасыз етті. Бұл Қазақстан үшін өте маңызды тәжірибелердің бірі.

     Алайда  елдер тәжірибесінде жағымсыз әсерлерді  де айтпай кетуге болмайды. Көптегеп отандық өндірушілер, тіпті салалар нарықтан ығыстырылады, нәтижесінде ішкі өндіріс көлемдері азайып, енбекке жарамды халықтың көбісі жұмыстан айрылады. Бұл шынында болады. Алайда ДСҰ- на кіруге қарсы келушілер мұндай жағдайды отандық өндірушілер бәсекелестік қабілеті аз өнімдерді шығарумен байланыстырады, яғни протекционистік шараларды қолданбағанда. нарық шет елдік өніммен шектен тыс қанағаттанады деген ойды білдіреді. Алайда қалайша экономика осындай ынталандырушы шаралармен бәсекелестігі төмен салаларға көмек көрсетуі мүмкін? Нәтижесінде әрине экономикалық өсімге қол жеткізу мүмкін емес. Бәсекелестігі төмен салаларда жұмыссыздықтың өсуімен қатар, экспортты секторда керісінше өндіріс өсіп, жаңа жұмыс орындары ашылады. Эксперттердің айтуынша 7 жыл ішінде Қытайдың ауыл шаруашылығындағы жұмыс орындарының саны 9.7 млн. төмендейді, алайда машина жасауда- 600 мыңға, ал автомобиль жасауда 450 мыңға артады. Сонымен қатар азық- түлік өндірісінде 150 мың адам, инфрақұрылымдық салаларда- 38 мың, құрылыста-910 мың адам, қызметкөрсету саласында 2.7 мын адамды жұмысқа орналастыру мүмкіндігі пайда болады.

     Қорытындылай  келе, бәсекелестік жағдайы төмен  өндірістерді жабу- бұл ДСҰ- на кірудің  кемшіліктері емес, қайта оның жағымды  жағы болып табылады. Өйткені экономикаға керексіз кәсіпкерліктер жабылып, жалпы экономика тиімділігі артады да, ұлттык экономика дамудың жаңа сатысына көтеріледі.

     ДСҰ- на елдердің кіру тәжірибеләрін қарастыра  келе, мүше елдер кіруші елдерге  оларлын масштабы мен потенциалына карап, талаптарды қояды деген қорытынды жасауға болады.

     Қазақстан кіші елдер қатарына кіреді. Оның үлкен  экономикалық потенциалы болғанымен, онын барлығы шикізат саласында  жинақталған. Шикізат экспорты оларға керек, сондықтан мүше елдер. Қазақстанға  көп қатаң талаптарды қоймайды. Қазақстан жағынан болатын өкілетті тұлғалар елге ұзақ мерзімде қажетті шарттарды қою керек.

     Сонымен қатар Қазақстан Ресеймен бірге  ДСҰ- на кіруі керек, есесіне олар Қырғызстан, Тәжікстан және Белоруссиямен  «ЕврАзЭС» кедендік одағына кіреді, ал оның көптеген ережелері, нормалары мен механизмдері ДСҰ басқаша болып келеді. Сондықтан Қазақстан мен Ресейдің әртүрлі уақытта кіруі салдарынан не ДСҰ, немесе ЕврАзЭС -тің мүшелігінен шығу қауіпі төнуі мүмкін. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІІ-ТАРАУ. Қазақстанның ДСҰ-на кіруі

1. Қазақстанның ДСҰ-на кіру нәтижелерінің жағымсыз жақтарына қарағанда артықшылықтары көп болады

     ДСҰ-на кіруші елдермен келісім сөздер кезінде  ең үлкен дау импортталатын тауарларға қатысты баж қойылымдарын төмендету  маңайында туындайды. Қазақстан ДСҰ-на кіру барысында импорттық баждарды орта салмақтанған деңгейге дейін төмендетуі керек. Ал ДСҰ- дағы импорттың орта салмақтанған қойылымы- 4 %.

     Қазақстанның  ДСҰ-на кіруіне қарсы келушілер  мұндай сыртқы сауда режимін либеризациялау экономиканы толығымен шет елдік тауарларға ашып береді, нәтижесінде кептеген отандық өндірушілер жабылып, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне нұқсан келтірілуі мүмкін деген. Алайда ДСҰ- дағы импорттық тарифтің, орта салмақтанған қойылымы 4% көлемінде, ал салалар бойынша 7-15 % ауытқитын болса, бұл Қазақстан үшін тиімді қойылым болады, өйткені біздің импорттық тарифтің орта салмақтанған қойылымы 8-9 % көлемінде, аутқып тұрады, ал бұл ДСҰ- ның қойылымынан көп үлкен емес.

      Сонымен қатар  Қазақстан өз тарифтерін әрдайым төмендетіп келеді. Тауарлы позициялардың ең көп саны 0-15%, оның ішінде 75% тауарлы позициялар үшін тариф 1-10%, ал 94.3 % - 0-15% көлемінде тарифтер қойылымдары салынады. (Сур.1)

     2011 ж. Салынған баж қойылымдарына байланысты импорт құрылымы                                                                                                                         

  Сур.1. Шығу тегі-ҚР статистика агентінің мәліметтері 

2010-2010ж.ж.  ҚР импорт және импорттық баждар

     Сур. 2. Шығу тегі- ҚР статистика агенттігінің мәліметтері

     Қазақстан баждары қорғаныс мақсаттарына қарағанда, фискалды қызмет атқарады. 2001 ж. Барлық импортты төлемдердің үлесі мемлекеттік  бюджетте 2,4% үлес алды. Сондықтан ДСҰ-на кіру Қазақстан үшін қызығушылық  білдіруші тауарлар үшін импорттық баждарды айтарлықтай өзгертпейді.

     Шет елдік компаниялар Қазақстан  нарығын өз тауарларымен қамтамасыз еткісі келсе, қазіргі әрекет етуші  төмен тариф қойылымдары олар үшін шектеу болмас еді. Бұған келесідей  себептер бар:

     1.Қазақстан  нарығы шет елдік өңдеуші фирмалар үшін тым тар болып келеді, олар айтарлықтай табыс ала алмайды.

     2.елдер  тәжірибесіне негізделе отырып, кіші елдерге үлкен мемлекеттерге  қарағанда талаптар өте қатаң  болмайды. Себебі мүше елдерді  үлкен елдердің сыйымды нарықтары  қызықтырады да, оларға бәсекелес ретінде қатаң талаптар қояды.

     3. теңгенің нақты курсы жоғарыламай,  төмендемейтін болса, импорт экспортқа  қарағанда көлемі және өсу  темптері жөнінен асып түседі. Жағдайға Қазақстанның ДСҰ- на  кіруі айтарлықтай әсерін тигізе  алмайды.

     Осылайша  Қазақстанның ДСҰ-на кіруден пайда  болатын жағымсыз жақтар едәуір болмайды.

     Егер  Қазақстанның кейбір тауар турлері  бойынша тарифтер ДСҰ-на қарағанда  айтарлыктай жоғары болса, бұл оған кіруден бас тартуға себеп  бола алмайды. Бәсекелестігі төмен  өнімді шығару, адамдарды өнімділік дәрежесі төмен тауарды ендіруде ұстау оның нәтижесінде қызмет ете алмайтын жүйе ретінде құлауына әкелетін еді.

     Қазіргі кездегі Қазақстан нарығындағы  бәсекені импортталатын тауарлар құрайды, сондықтан ДСҰ-на енгеннен кейінгі шет ел бәсекелестерінің әрекеттері ішкі бәсекелес ортаны жандандырып, отандық өндірушілерді, өндірісті жаңартуға, бағаны төмендетуге, өнім сапасын жақсартуға және тұтынушылар қажеттіліктерін қанағаттанрыруға мүмкіндік береді.

     Қазақстандағы импорт бәсекеден басқа келесілерді қамтамасыз етеді:

• арзан, сапасы жақсы, табысы аз тауарлармен қамтамасыз ету; 
• кәсіпорындарды техника мен технологияларды жаңартуға, өндіріс шығындарын төмендетуге, қазіргі заманғы бәсекелес өнім шығаруға мүмкіндік беретін инвестициялық тауарлармен қамтамасыз ету; 
• инвесторларға тауарлар түрлеріне сұраныстың артуы жайында мәлімет береді және өз уақытылы жаңа өндірістерді ұйымдастыруға мүмкіндік береді;
• кәсіпкерлерді не өндірісін дамытуға, не жабуға мәжбүрлейді;

     Әрине, Қазақстан ДСҰ-на енудің нәтижесінде бәсеке артады, бір салалар дамып, ұтады да, екішілері ұтылып, өндіріс шығындарын азайту мен еңбек өнімділігін арттыруға әдістер таппаса, жабылады.

     Нарықтық  экономика жағдайында Қазақстанның материалды өндіріс салалары болуы  міндетті емес. Өндіріс тиімділігі артық өнеркәсіп түрлері дамиды да, қалғандары жойылады. Қазақстандағы ең тиімсіз өндіріс салаларына келесілер жатады: химия өнеркәсібі, машина жасау, құрылыс материалдары өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп. Алайда бұл салалардың ДСҰ-на енуден кейін дамуы үшін мүмкіндік пайда болуы мүмкін. Тәжірибе көрсеткендей, еңбек сыйымды өндіріс салалары ұтыста қалады.

     Кіргізу баждарын арттыру, отандық өндірушілерге  көмек көрсету сияқты, іс-әрекеттер  ҚР кейбір заңдарын бұзады.

     «Адал емес бәсеке туралы» ҚР заңының 4 бабында келесідей айтылған: «мемлекеттік және жергілікті басқару органдарына нарықтық қатынастарының бөлек субъектілеріне жағымды немесе дискриминациялық жағдайлар жасауға, бәсекені шектеу немесе жоюға, тұтынушылар құқықтары мен мудделерін бұзуға тыйым салынады.»

     Бәсекелес және тиімді отандық өндірістің дамуына  импорт кері әсерін тигізбейді, керісінше  кедендік жәнс салық саясатының тиімсіздігі, бір сала кәсіпорындарына бірдей емес жағдайларды жасау, жоғары пайыздық қойылым дамуын тежейді.

     Теңгенің нақты курсының азайтылуы импортты тауарларға тарифті және бейтарифті шараларға қарағанда үлкенірек шектеу болады. Импортерлер елге шет ел тауарларын әкелу ешбір табыс әкелмейді. Нарықты қорғаудың тағы бір механизмі- ұлттық стандарттарды қолдану. Бұл механизм әсіресе АҚШ- та кең түрде қолданылады.

     Қазақстанға нарықтық экономика статусы оңай берілген жоқ. Бірақ осыған байланысты артықшылықтар мемлекет ДСҰ-ның  толқ мүшесі болмаса, айрылуы мүмкін, өйткені экономиканың нарықтығы  статусы елді энергоқорларға салынатын антидемпингтік бағалардан қорғай алмайды. Уран жайында АҚШ- пен 4 жылдық соттағы даудың нәтижесіндегі ұтыс кездейсоқ болған жағдай.