ДСҰ-ның пайда болу тарихы

ІІ-ТАРАУ. Әлемдік сауда  жүйесінің негіздері

1. ДСҰ  жүйесінің принциптері

 

     Дүниежүзілік  сауда ұйымы (ДСҰ) -көпжақты сауда  жүйесінің құқықтық және институционалды негізі болып табылады. Ол үкімет саудаға қатысты ішкі заңнаманы қалай жүзеге асыруға міндетті екендігін көрсететін негізгі келісім міндеттемелерін қамтамасыз етеді. Осы негізде дауларды басу. келісім сөздер мен жалпы талдау арқасында елдер арасындағы сауда қарым- қатынастары дамиды.

     ДСҰ 1995 ж. 1 каңтарда құрылған. Үкіметтер 1993 ж. 15 желтоқсанында Уругвай раундының  шеңберінде келісім сөздерді аяктады  да, саяси мүдделілігін 1994 ж. Сәуірде  Қорьтынды актіге қол қою арқылы білдірді. «Марракеш декларациясы» Уругвай раундының нәіижелері «әлемдік экономиканы тұғырландырып, бүкіл әлемдегі табыстар, жұмысбастылық, капитал салымдарының өсуі мен сауданың кеңеюіне» әкелгендігін дәлелдеді.

     Потенциалды ұйым мүшелері- 152 елдер мен территориялардың ішінен 76- лары ДСҰ-ң мүшесі болып бірінші күні жарияланды. Қалған 50 шақты елдер өздерінің ішкі ратификация шараларын жүргізіп жатыр, ал баска елдер өзінің енуі жөнінде келісім сөздер жүргізіп келеді.

     ДСҰ СТЖК- ка қарағанда мүшелер саны жағынан ғана емес, сауда қызметі мен саясатының әрекег ету кеңістігі жөнінен де асады. СТЖК тек коммерциялық тауарлар саудасына ғана қолданылды, ал ДСҰ тауарлар, қызметтер, «идеялар саудасын» немесе интеллекгуалды мүлікті қамтиды.(2,45)

     ДСҰ Женева. Швейцарияда орналасқан. Оның негізгі қызметтері:

• бірігіп ДСҰ құрайтын көпжақты және шектеулі мүшелер саны бар сауда келісімдерін жүзеге асыру және реттеу;
• көпжақты сауда келісім сөздері үшін форумдар кызметін жүзеге асыру;

-   сауда дауларын реттеу жолдарын  іздестіру;

-   ұлттық сауда саясатын бакылау;

• ғаламдык экономикалық саясатты жүзеге асыруға қатысатын басқа халықаралық ұйымдармен қатынасу;

       Сауда жүйесінін  принциптері

     ДСҰ келісіміне 29 бөлек құқықтық мәтіндер кіреді. Бұл қосымша министрлер деңгейінде қабылданған. ДСҰ мүшелерінің міндеттемелерін түсіндіретін 25 қосымша шешімдер және келісімдермен тұғырландырады. Осы келісімдерді біріктіріп, көпжақты сауда жүйесіне айналдыратын нақты принциптері бар.(1,16)

     Дискриминациясыз  сауда

     50 жыл бойы СТЖК-ң негізгі ережелері  мүшелер мен импортталатын және ел ішінде өндірілетін тауарлар дискриминациясына рұқсат берген жоқ. 1 бапта аталған «ең жағымды ел» ұғымына сәйкес, барлық мүшелер басқа кез-келген елдің өніміне жасайтын сауда жағдайларына мүше елдер өніміне де жасауға міндетті. Яғни еш ел басқа елге қарсы дискриминациялық немесе ерекше жағымды жағдай жасамауы тиіс: барлығы бірдей жағдайда тұрып, сауда шектеулерін азайтумен байланысты артықшылықтарға бірдей дәрежеде ие болуы тиіс.

     1 бапта бірқатар салдары бар,  мысалы кеден одактары мен еркін сауда зоналарына байланыстылары. Алайда ең жағымды ел режимі дамушы және т. б. экономикалық әсері аз елдер, елдер жағымдырақ сауда жағдайларын қолдана алады.

     «Ұлттық режим» деген атпен белгілі дискриминацияламаудың  екіші нысаны нарыққа сырттан  енген тауарлар ішкі өндірісте өндірілген эквивалентгі тауарлармен бірдей сауда жағдайларына ие болуы тиіс. Бұл СТЖК-ң 3 бабында қарастырылған.

     Қайта қаралған СТЖК мәтінімен қатар, ең жағымды  ел мен ұлттық режимге байланысты ДСҰ-ң бірқатар келісімдері бар. Интеллектуалды мүлік құқықтарының сауда аспекгілері келісіміне сәйкес, интеллектуалды мүлікті қорғауға байланысты ЕЖЕ және ұлттық режим міндеттемелеріне кірмейтін жағдайлар қарастырылған. Қызметтер саудасының жалпы келісіміне (ҚСЖК) сәйкес. қызметтерді тасымалдаушы мүше елдерге ЕЖЕ режимін ұсыну. Алайда ол белгілі жағдайда, ДСҰ мүшелері бастапқыдан лсындай режимді ұсына алмайтын жағдайларда орындалмайды. Осындай босату туралы шешім қабылданған кезде, ол 5 жыл өткеннен кейін қайта қаралуы тиіс және қызмет ету мерзімі 10 жылдан аспайды.

     Басқа дескриминацияламауға байланысты келісімдерге шыгу тегі туралы ережелер келісімі; жүктегенге дейінгі қарау бойынша келісімдер; капитал салымдары саласындағы  саудамен байланысты келісім; санитарлық және фитосанитарлық шараларды қолдану туралы келісімдер кіреді.

     Нарыктарға  болжалынатын және өспелі кіруге рұксат.

     Көпжақты  сауда жүйесі аркылы үкімет инвесторларға, кәсіпкерлерге, кызметкерлерге. тұтынушыларға  капитал салымдарын арттыруға және жаңа жұмыс орындарын жасауға  ыиталандыратын экономикалық жағдайды қалпыптастыруға тырысады. Мұндай жағдай компаниялардың капитал салу және алға ұмтылу мүддесі болған жағдайда тұрақты және болжанатын бола алады.

     Нарықтарға  кауіпсіз және болжанатын кіруге рұқсат алу тариф және кедендік баждар арқылы жүзеге асырылады. Квоталар заңсыз болып табылғанымен, тарифтер заңды болады да. үкіметтер оларды отандық өндірісті және табыс жинауларын қорғау үшін қолданылады. Алайда олар реттеуге ұшыратылады. Мысалы олар дискриминациялы емес және «байланған» болып табылады. Байлану дегеніміз- нақты тауар бойынша тариф деңгейі ДСҰ үшін міндеттеме болып табылады және ол негізгі сауда партнерлерінің келісімінсіз арттырыла алмайды. Көп жағдайларда кедендік одақтың кеңеюіне байланысгы кейбір аймақтарда тарифтер артып кетеді, осыған байланысты компенсациялық келесім сөздерін жүргізу керек болып табылады.

     Тарифтердің 5 жылға арналған төмендетілуі дамыған  елдердің өнеркәсіптік өнімдеріне 40 % төмендетуіне әкеледі, бұл орташа 6,3 % 3,8 % дейін және дамыған елдер  бажсыз режим қолданатын импортталатын өндірістік тауарларға 20 44% дейін күрт өсті.

     Барлық  бейтарифтік импорттық шектеулерді  «тарификациялау» ауылшаруашылығы  нарығының болжамдалу деңгейін жоғарылатты. Ауылшаруашылық өнімдерінің 30 % квоталық және импорттық шектеулердің объектілеріне айналды. Қызметтер саудасы кезінде тарифтер қолданылмаса да, болжанатын шартгарды қажет етеді. Осыған байланысты мемлекет өзіне қызметпен байланысты қызметті реттеу міндеттемелерін алды. Бұд міндеттемелер тарифтерге байланысты міндеттемелермен қатар міндетті ұлттық схемаларда болады және әрі қарайғы қызметтер туралы келісім сөздер раундтары кезінде кеңейтіледі.

     ДСҰ басқа келісімдері алдын-ала түсінікті  болғысы келеді, мүше елдердің ережелерді өз қажетіне байланысты өзгертуді болдырмауға  тырысады. Сауда шарттарына әсер ететін, мүшелер тұрақсыз дискриминациялық және протекционистік саясатты жүргізу ниеті мүмкін болатын саясаттың әр аймағында ДСҰ міндеттемелері әрекет етіп, оларды шектейді.

     Сауда шарттарының түсінікті болуы  ішкі заңдар, тәжірибелер мен нұсқаулар транспарентті болуы тиіс. ДСҰ көптеген келісімдерінде транспаренттілік туралы сөз болады. олар ұлттық денгейде ресми жарналарда жоспарларды көпшілікке жария етуі керек. Сауда саясатын бақылау механизмі арқылы ұлттық сауда саясатына әрдайым бақылау жасап отыру арқылы ішкі және көпжақты деңгейде транспаренттілік қамтамасыз етіледі.

     Адал  бәсекеге жәрдемдесу

     ДСҰ шектеулі және қорғаныс мақсатында тарифтерді қолдануға рұқсат беруіне байланысты «еркін сауда» ұйымы бола алмайды. Ол адал, ашық және өзгертілмеген бәсекеге арналған ережелер жүйесі болып табылады.

     Демпинг пен субсидиялар жөніндегі ережелер сияқты, дискриминацияламау ережесі  де сауданың әділетті жағдайларын қамтамасыз етеді.

     ДСҰ-ң  ауыл шаруашылығы жөніндегі келісімі ауыл шаруашылық өнімдерінің саудасы кезінде адалдықты қамтамасыз ету үшін қолданылады. Интеллектуалды мүлік жөніндегі келісім идеялар мен өнертабыстар арасындағы бәскелес жағдайларды жақсартады. ДСҰ-ң т.б. адал және реттелген бәсекеге жәрдемдесу мақсатында жұмыс істейтін ережелер жұмыс істейді.

     Экономикалық  реформалар мен дамуды ынталандыру

     ДСҰ мүшелерінің төрттен үш бөлігін  нарықтык емес жүйелерден өтпелі кезеңде  тұрған, экономикалық реформаларды өткізгелі  жатқан және дамушы мемлекеттер кұрайды. 1986- 1993 ж.ж. Урувай раунды өткен 7 жыл ішінде 60- тан астам осындай мемлекеттер сауданы либеризациялау бағдарламаларын жүргізді.

     Кейбіреулері  оны СТЖК- не ену шегінде жүргізсе, қалғандары өз бетімен жүргізді. Уругвай  раундында бұрынғыға қарағанда, өтпелі экономикасы бар және дамушы елдер едәуір белсенді қатысты.

     Мұндай  жағдай сауда жүйесі тек өндірістік дамыған елдерде болды деген  ойды жоққа шығарады. Бұл дамушы мемлекеттерді СТЖК-ның кейбір келісімдерінен босату керектігіне көзқарасты өзгертті. Уругвай раунды аяқталган кезде  дамушы мемлекеттер дамыған мемлекеттерге жүктелетін міндеттемелерге дайындығын көрсетті. Сонымен қатар оларға ДСҰ- ң қиын міндеттемелеріне бейімделудің өтпелі мерзімі беріледі. Бұл алдымен ең кедей және ең нашар дамыған елдерге қатысты еді. Сонымен қатар министрлер деңгейінде қабылданған дамушы елдерге жеңілдіктер беру жөніндегі келісім экспорттаушы тауарларды нарықтарға жеңілдікпен енгізуге және бұл елдерге техникалық көмек көрсетуге шақырады.

     СТЖК- де қабылданған дамушы елдерге байланысты келісімдер ДСҰ-да да, өз күшін сақтап қалды. Мысалы 1994 ж. СТЖК - ның 4 бөлімінде 1965 ж. қабылданған өндірістік елдерді дамушы елдерге көмектесуге ынталандыратын және жасалған жеңілдіктер үшін келееім сөздер кезінде жеңілдіктер күтпеуге шақыратын 3 бап қалдырылған. 1979 ж. Гокиолық раунд аяқталған кезде қабылданған екінші шара Жалпы преференциялар жүйесі негізінде дамыған елдер дамушы елдерге нарықтарға ену жөніндегі жеңілдетулерге негізделен.

     Ашық  сауданы жақтайтын  себептер

     Көпжақты  сипатта негізделген ашық экономиканың экономикалық себептері қарапайым және саудаға тән ойға қонымдылықпен ерекшеленеді.

     Барлық  елдердің, оның ішінде ең кедейлерінде де, ресурстар болады. Мысалы адамдық, өндірістік, табиғи және қаржылық ресурстарды  ішкі және сыртқы нарықтарға бәсекелесуші тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін қолданады. «Салыстырмалы артықшылықтар» елдердін өз активтерін ең тиімді жолмен қолданып, ең тиімді өндіру жолдарын қарастырады. Әлемдік нарықта қызмет атқару аясы кеңейіп, тұтынушылардың ең үлкеи санына жол ашылады. Яғни либералды сауда саясаты тауарлар мен қызметтердің шектелмеген ағымын мүмкін қылады да, жоғары сапалы, бағасы тиімді өнімдерді өндіру аркылы табысты жоғарылатуға көмектеседі.

     Алайда  саудадағы табыс өзгермейтін  сипатқа ие емес. Нарықтың өзгеруі  мен жаңа технологияларды енгізуге байланысты арзан және сапасы жоғары тауарлар өндірісін әртүрлі компаниялар қамтамасыз ете алады. Алайда ашық экономиканың ынталандырушы сипатына байланысты олар дамып, басқа аймақтарда бәсекелестік сипатқа ие болады.

     Импорттан қорғау мен әрдайым мемлекеттік субсидиялармен қамтамасыз ету рентабельсіз компаниялардың нарыққа ескірген өнім ұсынысына әкеледі. Нәтижесінде бұл компаниялар жабылып, жұмыс орындары жойылады. Егер басқа үкіметтер осындай саясатты шет елде жүргізсе, әлемдік экономиканың белсенділігі төмендейді. ДСҰ-ның басты мақсаттрының бірі-осы протекционизмге көшу әсеріне жол бермеу.

     ДСҰ СТЖК- нен калай  ерекшеленеді

     Дүниежүзілік  сауда ұйымы-СТЖК ісін жалғастырушысы емес, керісінше оны толығымен  орнын басып, басқа сипатқа ие болады. Келесі ерекшеліктерді атап көрсеткеніміз жөн:

• СТЖК ешбір ұйымдық негізі жоқ, көпжақты келісім, ережелер жиынтығы еді. Ол 40 ж. халықаралық сауда ұйымын кұру талпыныстарының нәтижесінде пайда болған. ДСҰ өз кезегінде тұрақты мекеме болып табылады, және оның өзінің секретариаты болады.
• СТЖК «уакытша негізде» әрекет еткен еді, бірақ әрекет етудің 40 жылдың ішінде тұрақты ұйым ретінде қабылдауға шешім қабыданды. ДСҰ шеңберіндегі міндеттемелер барлық жақты және тұрақты болып келеді.
• СТЖК ережелері тауарлар саудасына қолданылады. ДСҰ тауарлар саудасынан басқа, қызметтер саудасын және интеллектуалды мүлік құқықтарының саудалық жақтарын қарастырады.
• СТЖК көпжақты мекеме болғанымен, 80 жылдарға қарай шектеулі мүшелер саны кіретін келісімдер саны арта түсті. ДСҰ барлық келісімдері көпжақты болады және барлық мүшелердің міндеттемелерін қарастырады.
• СТЖК -нің ескі жүйесіне қарағанда, ДСҰ мәселелерді шешу жүйесі жылдамырақ және автоматтандырылған болып келеді, яғни онын қауіпсіздік деңгейі жоғарырақ болып келеді.

 
 

     2.2. ДСҰ құрылымы  және  бюджеті 

     Ұйымның барлық уәкілдерін біріктіруші ең жоғарғы  орган- Министрлер копференциясы. Конференция  сессиялары екі жылда бір реттен кем емес жиналады да, Уругвай раундының  мәселелері бойынша шешім қабылдайды. Бірінші конференция 1996 ж. желтоқсанда Сингапурде өткен; екіншісі 1998 ж. мамырда Женевада СТЖК/ДСҰ елу жылдық қызметі нәтижесінде қол жеткізілген нәтижелер жөнінде қорытынды жасалды; 2001 ж. Доха (Катар) өткен Министрлер конференциясынан кейін көпжақты келісімдердің жаңа раунды басталды; келесі конференция 2008 ж. Канкун (Мексика) өткен.