Ақшаның мәні және атқаратын қызметтері

                                  Жоспар.

Кіріспе.

1. Ақшаның пайда болуы және мәні.

1.1. Ақша айналысының сипаттамасы.                               

1.2. Ақшаның металдық теориясы және металл ақша айналысы.                                                                                   

1.3. Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақшалар, олардың айналыс заңдылықтары.                                            

               2. Несие ақшалар.

2.1. Несие ақшалар.                                                                   

2.2. Ақшаның сандық теориясы және айналыстағы ақша қаражаттарының құрылымы.

2.3. Ақша жүйсі жөнінде түсінік, оның элементтері мен негізгі типтері.

Қорытынды.

Қолданылған  әдебиеттер тізімі.

Кіріспе.

Ақша жүйесін бір орталықтан жоспарлау теориясы нарықтық қатынастарға өту негізіндегі ақша айналымы және несиелеуді ұйымдастыру тәжірибелерімен тығыз байланыста. Ақша және несиенің өзіндік ерекше белгілерін, олардың қоғам мен экономиканы қайта құрудағы рай мен қызметін, сондай-ақ басқа да экономикалық категориялар мен өзара әрекетін танып білудің өзі қаржы-несие мекемелерінің ақша-несие саясаттарының ғылыми негізін анықтайды. Ақша және несие теориясы, несиелеу және ақша айналысының негізі, ақша және несие жүйелері, халықаралық несиемен айырысу мен валюта қатынастары.

Жаңа банктік механизмді құру өркениетті елдерде қабылданған нарықтық қаржылық құрылымдардың көп жылдық тәжірибелеріне сүйенетін коммерциялық банктердің қызметтерін қалпына келтіруді талап етеді. Сондықтан да шаруашылықтың әртүрлі жағдайында бейімділігі мен тиімділігі әлдеқашан байқаған әрі қатаң бәсекелік күресте ұзақ тарихи таңдаудың жемісі болып табылатын; ақша қаражаттарын жұмылдыру, несиелеу және айырысу түрлеріне қатысты шетелдік тәжірибелерді зерттеудің маңызы зор. Ақша және несие теорисы, несиелеу және ақша айналысының негізі, ақша және несие жүйелері, халықаралық несие-есеп айырысу мен валюта қатынастары. Қазақстан ұлттық банкі мемлекеттік ақша несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты:

Ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қөамтамасыз етуді көздейді.

Ақша-несие бұл айналыстағы ақша жиынын, көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.

1. Ақша айналысының сипаттамасы.

1.1.Қайта құру кезеңіне дейін «ақша айналымы» мен «ақша айналысы» ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма-қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма-қол ақша қозғалысы тұрғындардың ақшалай табыстарының бөлінуін қарастырса, қолма-қолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлінуін қарастырады.

Ақша белгілері әртүрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма-қол рубль тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етілсе, қолма-қолсыз рубль – бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз етіледі.

Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар мен халықтың қолында қанша ақша, қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгілі болған. КСРО-ның таратылуына, бағаның босатылуына, меншіктің мемлекет иелігінен алынуына және тағы басқаға байланысты жүзеге асыру мүмкін емес болып қалды.

Ақша айналысы мен ақша айналымыарасыдағы шек жойылды. Тауар айналысы процесіндегі қолма-қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы-несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп аталады.

Ақша айналысының объективті негізі – тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, Ақшаның әрдайым қозғалыста, яғни айнасыста болуына мүмкіндік жасайды.

Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс бір-бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін, айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.

Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы, әрі төлем құралы функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу үшін қолданылуы мүмкін.

Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының соммасынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі тек сату – сатып алумен шектелмейтіні түсіндіріледі. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін, бюджетке төлемдер аудару үшін, банктен қарыз алу үшін және тағы басқа мақсаттар үшін қолданылады.

Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі – қолма-қол ақшаның қолдану аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларда қолма-қол ақшаның қолданылуын шектеу, есеп айырысу чектерін ендіру арқылы ғана шешіледі.

Банк жүйесін реформалау және ақша банкнотасын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты 1992-1993 жылдары қолма-қол ақшаның тапшылығы тұсында енгізілген директивті саясаттың орнына республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың экономикалық әдістерінің алғы шарттары жасалынды.

Дамыған елдерге бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ-та халықтың есеп айырысуларының 25-27%-зы ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек, несиелік карточкалар, тағы басқаның көмегімен жүргізіледі.

Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналымынан бөлуге болмайды. Ақша айналымын қолма-қол және қолма-қолсыз деп қатаң түрде шектеуді ғалымдар онша қабылдай қоймады.

Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес.

Ақша өз айналысында қолма-қолдан қолма-қолсыз ақшаға өтеді. Мыс алы кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банкке түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақаша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы мүмкін.

Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар болып бөлінеді. Сондай-ақ:

-                                           өнімді өндіру және сату прцесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;

-                                           тауарлы емес сипаттағы асеп айрысулармен байланысты ақша айналымы;

-                                           Ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылды.

1.2.Ақшаның металдық теориясы және металл ақша айналысы.

Ақшаның металдық теориясы. Бұл теорияның өкілдеріне капиталдың алғашқы қорлану кезеңіндегі меркантелистер жатады. Оларға қоғамның байлығын ақшамен бірдей деп санау, сонымен қатар ақшаны бағалы металдармен бірдей деп санау тән болған. Олардың пікірінше қоғамның нығыз байлығы алтын мен күміс, яғни бұлар өзінің табиғаты бойынша нығыз ақшалар болып табылады. Ақшаның металдық теориясы фетишистік сипатта, себебі бұл теорияның пайымдауынша ақшаның рөлінде алтын, күміс сияқты кез-келген бағалы металл бола алады, ал адамдардың тауар шаруашылығындағы өндірістік қатынастарын сипаттайтын ақша екендігінен хабарсыз. Ресейде металдық теорияның өкілі атақты мемлекеттік қызметкер М.М.Сперанский  болып табылады. (1771-1839ж). Ақша туралы оның теориясының барлық пайымдауларының негізі – ақшаға тек нағыз бір ғана ақша деп қарау керек деген көзқарасы бар. Сперанский ең мықты ақша материалы күміс деп санады. Ақшаның қызметтерін орындауда металдың қатысуы ХІХ ғасыр теоретиктерімен қолданылған. Бұл іс жүзінде тек бір тарихи кезең, яғни ақша жүйесінің жоғары және күрделі формаларына өту кезеңі болды. Алтын айналасының тар мағынада қолданылуы ХХ ғасырда дүниежүзілік экономиканың шеңберіне сыймады. Өндірістің дамуы ақша базисінің адекватты түрінің болуын талап етті. Объективті түрде, металдық жүйенің негізінде жаңа төлем әдістері мен формалары қалыптасты, олар несиеге негізделді. Металдық теорияның қайта жандануы ХІХ ғасырдың екінші жартысында алтын монета стандартының Германияда 1871-1873 жылдары енгізілуімен байланысты болды.

Неміс экономистері ақша деп тек қана бағалы металдарды ғана емес, сондай-ақ металға айырбасталатын Оталық банктің банкноталары да аталады екен. Ол кездері ақшаның металдық (банк) теориясы ақша реформасына негізделіп қолданылды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін француз экономистері Ж.Рюэфф және М.Дебре, ағылшын экономисі Р.Хард халықаралық айналысқа алтын стандартын енгізу идеясын ұсынады. Себебі 70-жылдардың басында жойылған  Бреттон-Вудс валюталық жүйенің орнына жаңа алтын стандартын енгізуге тырысқан. Жекелей алғанда, АҚШ-тың экс-президенті Р.Рейган сайлау алдындағы күрес кезінде алтын стандарты қайта оралуы мүмкін деп санады. 1981-жылдың қаңтарында, ол президент болып тұрған кезінде осы мәселе бойынша арнайы комиссия құрады, бірақ ол комиссия алтын стандартын енгізу онша қажет емес деген шешімге келеді. Жалпы алтын стандартының мағынасы нарықтың күрделенуі, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгереді. Қағаз-несиелік ақшаларды алтын қорымен жасанды түрде үйлестіру натуралды айырбас формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай эквивалентке әкеліп соқтыруы сөзсіз, өйткені алтын қорының өсімі физикалық тұрғыдан экономикалық дамуға қарсы тұра алмайды, сөйтіп бұл ақша бірлігі құнының тым аса ұлғаюына әкеліп соқтырып, соның салдарынан ақшаның айырбасталынуы тәрізді аса маңызды қасиетінің жоғалуы, тағы басқа пайда болады.

Сонымен ақшаның ішкі мазмұны бағалы металдың N мөлшеріне берілген құжат ретінде біртіндеп иелерінің эмиссиялық орталыққа, оның ішінде мемлекеттке деген сенімі ауысады. Үкіметке деген сенімсіздік, соғыстар және басқа да форс-мажорлық жағдайлар классикалық алтын стандартына қайта келуіне әкеледі. Нақты экономика тұрғысынан қарағанда қарапайым тауар болса да алтын ерекше орында тұрады.

Қазіргі жағдайдағы аглтынның негізгі экономикалық қызметінің мәні, оның капиталды инфляциядан сақтау құралы ретінде қызмет етуімен, несие қамтамасыз ету құралы болуымен және маңызды өнеркәсіптік шикізат болап қала беруімен сипатталады.

Адамзат құнның әртүрлі формаларын өз басынан өткере отырып, яғни ақша орнына әртүрлі тауарлар қолданысынан кейін адамзат металл ақша айналысына қол жеткізеді. Металдың ақша ретінде қызмт етуінен барып, одан бірте –бірте монеталар пайда бола бастады. Осылайша, Ежелгі Римде жануарлардың суреті бар мыс және қоладан жасалған пластиналар, кейіннен екі жағында суреті бар, 1 және 2 фунт массасындағы кружкалар пайда болды.

Көпестер класының бөлінуімен алғашқы монеталар пайда болды. Олардың пайда болуы ақшаның қалыптасуындағы соңғы кезеңді сипаттайды.

Монета – ол формасы, сыртқы пішіні, салмақтық құрамы заңмен бекітілген металдан жасалған ақша белгісі. Мемлекет сынаманы, массасын, типін ремедиумді эмиссиялау ережесін және тағы басқасын белгілейді.

Монетада бет жағы – аверс, келесі жағы – реверс, кесіндісі – гурт болып ажыратылады.

Егер монетаның номиналды құны құрамындағы металдың құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды ақшалар. Толық құнды еместері биллонды ақшалар деп аталады.

Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсініктемелер бар:

Биметаллизм – жалпыға бірдей эквивалент рөлін екі немесе одан да көп металл атқарады, яғни айналыста алтын және күміс монеталар пайдаланылады.

Монометаллизм – жалпыға бірдей эквивалент ретінде бір ғана металл түрі қолданылатын ақша жүйесі.

Осылай біздің эрамызға дейін ІІІ-ІІ ғасырда Римде мыс монометаллизмі, Ресейде 1843-1852 жылдар аралығында – күміс монометаллизмі болды. Ресейде, олай болса Қазақстан да, алтын монометаллизмі 1897 жылы ІІ Николай патша тұсында енгізді.

Түрікше «акче» сөзі, қазақша «ақша», яғни «ақ» сөзінен күміс монетаның түсіне қарап шыққан.

Капиталистік тауарлы өндірістің дамуы барысында қағаз ақшалар пайда бола бастады. Олар айналыстан алтын монеталарды ығыстырып шығарды. Қағаз ақша айналысындағы ұсақ төлемдерге қызмет ететін ауыстырылатын монеталар қағаз ақшалардың әр түрі болып табылады. Әдетте оны төменгісынамасы бар металдан: мыс-никельден, мыс-мырыштан және алюминилердің құймаларынан жасайды.

1.3. Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақшалар , олардың айналыс заңдылықтары.

Ақшаның номиналистік теориясы меркантилистердің ақшалардың металлизмге қарсы іс-әрекеті болып табылады. Тауар өндірісі мен айналымының өсуіне байланысты металл монеталарды вексесь, банкнот түріндегі несиелік айналыс құралдарына жартылай ауыстыру біртіндеп орын алды. Ақшалар мен бағалы металдардың арасындағы ішкі байланыстарды жоққа шығара отырып, номиналистер құн белгілерінің жүру құқығын негіздеді, ол үшін олардың металдық құрамын белгіледі.

Номинализмнің негізгі ережесі төмендегідей:

-         ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың

    көмегімен тауарлардың айырбас құны анықталады;

-         бұл бірлік ешқандай да ішкі құнға ие емес.

Сонымен номиналистер ақшаның құндық жаратылысын толық жоққа шығара отырып, оларды техникалық айырбас құралы ретінде қарастырады. Адам Смиттің (1723-1790) айтуынша, ақша – бұл айырбас және сауда құралы. Ол ақшаның құны екі жақты мәнге ие деп санайды:

-         қандай-да бір заттың пайдалылығын көрсетеді;

-         басқа тауарды сатып алу мүмкіндігі.