Ақшаның мәні және атқаратын қызметтері

le="text-align:justify">XIX ғасырдың аяғында және XX ғасырдың басында саяси экономияда номинализм үстемдік ете бастады. Бірақ бұрынғы номинализмнен айырмашылығы оның обьектісіне қағаз ақшалар жатады.

Номинализмнің мәні неміс экономисі Кнопптың еңбегінде жақсы берілген. Оның ережелері төмендегідей құрылды:

-         ақша-(мемлекеттік) құқықтық тәртіптің өнімі, мемлекеттік

    биліктің туындысы.

-         ақша-мемлекеттік хартальдік төлем құралы, яғни ол

     мемлекеттің төлем күшімен жасалған төлем белгілері болып

     табылады.

-         ақшаның негізгі қызметі – төлем құралы.

Кнапп ақшаның мәні оның материалдық белгісінде емес, оларды пайдалану барысын реттейтін құқықтық нормасында деп жазады.

1929-1933 ж.ж. экономикалық дағдарыс тұсында номинализм әрі қарай дами түседі. Сөйтіп, Дж.М.Кейнс (1930 ж.) алтын ақшаларды «жабайылық сарқыншағы», «арбаның бесінші дөңгелегі» деп хабарлайды. Ол идеалды ақшаларға қоғамның өркендеуін үнемі қамтамасыз етіп отыратын қағаз ақшаларды жатқызды. Ол қағаз ақшалардың алтынды айналыстан шығарылуын, Кнапп теориясының жеңісі деп қарастырды. Кейнс барлық өркениетті ақшалар қарапайым түрінде қалып, Кнапптық партализм толық жүзеге асты деп санады.

Ақшаның номиналдық теориясы жағында белгісіз американ экономисі П.Самуэльсон да болды. Ол ақшалар өткен уақытта ғана тауармен байланысты болса, ал алдағы уақытта ақшалар шарты белгілерге айналуда деп сендіреді. «Тауар ақшалардың дәуірін қағаз ақшалар дәуірі алмастырды. Қағаз ақшалар ақшаның мәнін, олардың ішкі табиғатын ашады. Ақша дегеніміз ол жасанды әлеуметтік шарттылық».

С.М.Борисовтың «Золото в экономике современного капитализма» атты монографиясында қызықты пікірлер беріледі. Автор барлық тауарларға қарсы тұратын жалпыға бірдей эквивалент ретінде, алтын туралы ережені қайта (құру) қарау керектігін айтады. Сондай-ақ мұнда алтынның қағаз ақшалар ықпалымен мүлде ішкі айналыстан шығып қалғандығына сілтеме жасалады. С.М.Борисовтың айтуынша «Ұлттық ақша жүйелерінде қағаз ақшалардың мәні артып отыр, себебі олар барлық тауарлар қозғалысына қызмет етуде, осы ақшалар ғана тауар әлеміне қарсы тұра алады және тауарлар бағаларын меншікті қағаз масштабында бейнелей алады» делінеді.

Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының обьективті заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндірістің дамуымен сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажеттіліктерімен байланысты.

Бірақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.ғ.д. I ғасырға тән, яғни ол кездегі теріден жасалған ақшаларға байланысты. Бұл уақытта Қытайда ақ бұғы терісінен жасалған ақшалар пайда болды. Ақ бұғылардың барлығы императордың меншігінде болған.

XIII ғасырда Марко Поло Қытайда ағаш қабығынан жасалған ақшаларға кез болды. Ол сол уақытта қағаз қызметін атқаратын. Бұл төрт бұрышты пластин формасы және олардың ерекше белгілері мен мөрі болған. Олардың сатып алу қабілеті де әр түрлі болды. Нағыз қағаз ақшалардың пайда болуын Шыңғысханның немересі Хубила ханмен байланыстырады.

XVII ғасырдың алдындағы капиталистік тауарлы өндірістің дамуымен қағаз ақшаның қолданылуы өріс ала бастады. Қағаз ақшалар 1690 жылы Солтүстік Американың Британиялық отар елдерінде 1716 жылы Францияда, 1795 жылы АҚШ-та, 1762 жылы Австралияда пайда болды. Ресейде алғашқы қоғаз ақшалар 1769 жылы II Екотерина тұсында пайда болды. Халық арасында оларды «катенька» деп атады, себебі оның бетінде императордың суреті болды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде қағаз ақшалар барлық елдерде болды.

Сырттай қарағанда, қағаз белгілері мемлекет тарапынан жасалынған – толық құнды ақшаның орнын алмастырушылар тәрізді әсер етеді деген ой туады. Шынында олар металл ақшаның номиналды құнының нақты құнынан ауытқуының көбеюі есесінен пайда болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Металл ақшадан қағаз ақшаға ауысу себептері:

 

1.        Металл ақша айналысы өте қымбат болып келеді және капитализмнің дамуымен мүмкін емес, себебі қымбат металдарды өндіру айналыс құралдарына деген шаруашылықтың қажеттілігінен әлдеқайда төмен.

2.        Монеталардың тозуы және бүлінуі.

3.        Мемлекеттік билік пен жалған монеталарды жасаушылардың                  монеталарды бұзуы.

Ресей патшасы Алексей Михаиловичтың тұсында, яғни 1654-1662 ж.ж. құны толық емес мыс тиындар соғылды. Бағасы 12 тиын мыстың фунтынан – 10 сомдық монеталар соғылды. Олардың нақты құрамы номиналдың 1-2% -ын құрады. Бұл айырбас процесінің бұзылуына,халықты қатты толқуға, шаруалар, кәсіпқойлар, саудагерлер ақшаның құнсыздануынан көп зардап шекті. Осыған байланысты 1862 жылы Ресейде «мыс көтерілісі» деп аталған көтеріліс болды. Мыс монеталарын (қағаз(ақ)) жасау тоқтатылды. 100 мыс тиынның орнына 1 күміс тиын айырбасталды.

4.   Мемлекет шығындарын қағаз ақшаларды жабу үшін шығарды. Осылайша, Солтүстік Америка өзінің тәуелсіздігі үшін соғысты қаржыландыруға көптеген мөлшерде «континентальдық ақшалар» шығарды. 

Осыған байланысты, К.Маркс атап көрсеткендей: «Өзінің айналыстағы делдалы ретінде алтын әр түрлі өзгерістерге ұшырады, тіпті жай ғанга бір жапырақ қағазға дейін жұқарды».

Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының нақты құрамынан біртіндеп бөлінуі нәтижесінде пайда болған құн белгісінің ақырғы формасы.

Қағаз ақша – мемлекеттің өз шығымдарын табу үшін шығарылатын, әдетте металға айырбасталмайтын, еріксіз номиналға ие ақша белгісі. Тарихта олар алтын және күмістің белгілері ретінде пайда болды.

Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келеді, себебі, өзінің дербес құны жоқ. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды төлем құралы болып тұрған кезде ғана олар өздерінің сатып алу қабілетін сақтай алады. Ал процестен тыс жасалған айналыста олар бар болғаны – бір жапырақ жай қағаздарға айналады.

Егер «нағыз» ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады. Мемлекет сол елдің шеңберінде ғана оларға еріксіз өзіндік құн белгілейді. Бұл жерде ол ерікті түрде ақша бірлігінің номиналды құнын белгілеп, кез келген купюрды шығаруы мүмкін. Осылайша, Қазақстанда 1993 жылы ең ірі купюрда 100 теңге, 1994 жылы 200 және 500 теңгелік купюрлар шығарылған болатын.

Алтынның белгілері ретінде қағаз ақшалар пайда болды. Ақша бірлігінің ресми алтындық құрамы мемлекетпен ерікті түрде белгіленіп, бірақ оның құны көрсетілмеді.

Ақшалар ешқашан да алтынға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды толық номиналдық бағасы бойынша алтынға ауыстырған кездері болған.

Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті құны болмағандықтан да, олар айналыс саласындағы ақшаның қызметтерін толық құнды ақшалардың қызметтері арқылы атқарады. Алтын стандартын алып тастағаннан кейін қағаз ақшалар қорлану қызметін де атқара бастады.

Қағаз ақшалардың меншікті құндарының болмауына байланысты олар өздерінің жаратылысына қарай тұрақсыз және құнсыздануға икемді келеді. Ақшаның құнсыздануы әр түрлі себептерге байланысты болады: бюджет тапшылығын, әскери және басқа да өндірістік емес шығыстарды жабуға артық ақшалардың шығарылуы; пассивтік төлем балансының ұлғаюы; еңбек өнімділігінің төмендеуі және тауар массасының қысқаруы, т.б.

Мұның барлығы бағаның өсуіне әкеліп соғады. Халықты әлеуметтік жағынан қорғауды қамтамасыз ету үшін үкімет жалақыны, зейнет ақыны, жәрдемақыны көтеріп отырады. Халық тұтынатын тауарлар өндірісі өспейнше баға өсе береді. Баға – жалақы – баға ... деген тізбек айнала береді. Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы бұл тұрақсыз экономикаға тән нәрсе.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1. Несие ақшалар.

Қағаз ақшалар әрдайым көмекші сипатқа ие. Қағаз ақшалардың дербес түрде ұзақ уақыт бойында айналуы мүмкін емес, сондықтан да олармен қатар несиелік ақшалар жүреді.

Несие ақшалар – бұл нисие негізінде алтанның орнына келген құнның қағаздай  белгісі. Несие ақшалар  несие беруші мен несие алушы арасындағы қарыз капиталының қозғалысын көрсетеді және «төлем құралы формасы ретінде өмір сүрудің меншікті формасын  алады ».

Несие ақшалардың негізгі түрлеріне: вексель,банкнота,чек, несие карточкалары жатады.

Вексель – бұл мерзімі жеткен соң вексель иесіне вексельде         көрсетілген соманы қарыз алушыдан төлеуді талап ету құқын беретін жазбаша түрдегі қарыз міндеттемесі.

Вексель айналымның қасиетке ие болғандықтан, яғни қолма – қол ақшаның орнына айналысқа түсуге бейім болғандықтан да, ол сауда ақшасы деген атауға иеленеді.

Вексель несиеге сату негізінде, яғни коммерциялық несиелеудің пайда болуымен дүниеге келді. Коммерциялық несиелеу дегеніміз – кәсіпорындардың бір – бірін банктерді жанай өтуі арқылы несиелеу болып табылады. Несиелеу төлеу мерзімін ұзартып, тауарды қарызға беру жолымен жүзеге асады.

Сатып алушы – кәсіпорын, тауарды сатып ала отырып ақшаны бірден төлемейді, жабдықтаушы кәсіпорынға  вексель жазып береді.Егер де несие берушіге ақша керек болған жағдайда, ол банкке барып векселін есепке алуын өтінеді, ал банк ондағы есепке алу мөлшер-лемесін алып қалу арқылы вексельде көрсетілген соманы бере алмады.

    Вексельдер жай және аудармалы болады. Жай Вексельді қарыз алушы жазып береді. Бұл вексель берушінің вексель ұсынушыға белгілі бір ақша сомасын төлеу туралы сөзсіз міндеттемесі. Аудармалы векселі кредитор – вексель берушінің үшінші тұлғаға қарыз алушыға вексельде көрсетілген соманы төлем уақыты келгенде төлеу жөніндегі бұйрығы. Трассат төлеуге келісімін көрсететін, оның қойған қолы түріндегі акцептен соң ғана тратта бойынша борышқор болып саналады.Вексель бойынша төлем овальмен қамтамасыз етілуі  мүмкін, онда вексельдің бетінде және аллонжда «аваль ретінде саналсын» деген жазу болады.

Сонымен, вексель – несие және ақшалай есеп айырысу құралы болып табылады. Вексель айналысында бірнеше тұлға қатысуы мүмкін, себебі вексель төлем құралы ретінде беріледі.

Вексельді қолдану ақша айналысының шығындарын үнемдеуге мүмкіндік береді. Бірақ қолма – қол ақшаны вексель айналысымен ауыстырудың шекарасы болады:

-                                           вексельдің пайда болуына ықпал ететін коммерциялық несие, тек тауар айналымының бір бөлігін, әсіресе көтерме сауданы ғана қамтиды;

-                                           вексельдік міндеттемелер талаптарын өзара есепке алу бойынша сальдо қолма-қол ақшамен төленеді;

-                                           борыштық міндеттеме ретіндегі вексельдер тек төлем қабілеті бар субъектілер арасында ғана шектеулі айналыс сферасына ие болады;

-                                             вексельдер айналымы олардың белгіленген мерзімі арқылы шектеулі болады.

Қолма-қол ақшаларда мұндай шектеулер жоқ.

Дамыған елдерде вексель айналысы кеңірек дамыған. Ресейде революцияға дейін және революциядан кейін, яғни 1930-жылға дейін вексель пайдаланылып келген болатын, сөйтіп 1930-1932 жылдары несиелік реформалау нәтижесінде коммерциялық несиелеу тоқтатылды, сонымен бірге вексель де жоғалды.

01.01.1991 жылдан бастап КСРО-ның кәсіпорындар туралы заңға сәйкес 27-бапта, кәсіпорындарға вексельді пайдалану арқылы несиелеуге рұқсат берілді. Бірақ инфляция жағдайында тауарларды қарызға, вексельді кепілге алып беру арысы енгізілмейді.

Қазақстанда несиелік вексель республика ішіндегі шаруашылық аралық (несиелік) есепке алу нәтижесінде пайда болды, яғни қалыптасқан несиелік қалдық есебінен кәсіпорындарға салық, жалақы, мерзімді және төлеу мерзімі өтіп кеткен банктік қарыздар бойынша есептеуге рұқсат берілді, ал қалған сома жеке шотта сақталады. Осы сомаға қағазсыз вексель рәсімделді.

Үкіметтің 3 ай мерзімге арнап шығарған қазыналық векселі. Ол номинал бағасы бойынша банкке сатылып, уақыты жеткенде номиналды құны бойынша қайта сатып алынады. Бірақ не несиелік, не қазыналық вексель несиелік ақшаларға жатпайды.

Несие ақшалардың бір түрі болып банкнота саналады. Ол ХVІІ ғасыр соңында пайда болды. Алтын құймасының немесе алтын монета иесі бұл соманы банкте сақтай алады. Құрамын анықтағаннан кейін және оны өлшеген соң банк алтынды сақтауға қабылдағаны туралы қолхат береді. Бұл «банктік хат» банкнота деп аталады және ол пайдалануға ыңғайлы болып келді. Ол алтынмен пара-пар болды, себебі кез-келген уақытта сақталып жатқан металға айырбасталады.

Банкнота өзінің мәні жағынан – бұл бенкирге арналған вексель болып табылады. Яғни, классикалық банкнота екі жақты қамтамасыз етілген: вексельдік және алтындық. Алтынмен қамтамасыз етілмеген бөлігі фидуциарлы деп аталады.

Вексельдің банкнотаға айналуы қарыз операциялары және эмиссиялары тәртібінде жүзеге асады. Банкноталарды тауар айналысын несиелеу тәртібімен вексельдер негізінде шығару банкноталардың банкке кері қозғалысын тудырады. Несие бойынша төлем мерзімі жеткен соң банкноталар орталық банкке қайтарылып отырады.