Қаржыны басқару

     Республикамыздың  негізгі, әрі мәнді саласы қаржы  саласында қызмет жасаушы ҚР Экономика  және бюджеттік жоспарлау министрлігі, ҚР Ұлттық банкi тектес атқарушы органдар жүйесіндегі орны Министрліктің  атқаратын функциялары мен негізгі  міндеттерінен-ақ айқындалады. Оған дәлел  Министрліктің мемлекеттiк бюджеттiң  атқарылуын, мұнда  тиiсті қаржы  жылына арналған республикалық бюджет, бюджетке өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдардың жобаларын  әзiрлеуге қатысады. Мемлекеттің өмір сүруінде бюджеттің алатын рөлі ерекше, оған көз жеткізу үшін мына мәліметтерге көңіл аударсақ, Бюджет жобасына сәйкес, республикалық бюджет шығыстарының негізгі бір бөлігі болып саналатын  әлеуметтік блокқа - білім, денсаулық, мәдениет және спорт салаларын, әлеуметтік төлемдерді қоса есептегенде 426 миллиард теңге жұмсау көзделген. Ал, мемлекеттік  даму институттарының жарғылық капиталдарын ұлғайтуға 4,6 миллиард теңге, Астананы дамытуға 72,6 миллиард теңге, 2006-2008 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасына 60,5 миллиард теңге бөлу жоспарлаған, соған сай     «2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы» заң жобасы желтоқсанның 1-іне дейін қабылдануы тиіс. 2008 жылы республикалық бюджет қоржынына мемлекеттік займдарды қоспағанда түсетін түсімдердің жалпы көлемі 1 триллион 135,8 миллиард теңге болады. Бұл 2004 жылғы межеден 200,5 миллион теңге артық болса, шығыстар 1 триллион 223,6 миллиард теңгені құрап, ағымдағы жылмен салыстырғанда 196,6 миллион теңгеге өседі. 

     Бюджетті  жоспарлау кезінде бастапқы сатыда Қаржы министрлігі және жергілікті қаржы органдары бюджеттік өтінімдердің олардың Президент жолдауына, елдің  даму стратегиясына, индикативтік жоспарға және қабылданған даму бағдарламаларына сәйкестігін талдайды. Тиісті бюджеттің  құрамына енгізу үшін басымдықтары бойынша  оларды реттейді. Атқару сатысында  шығыстарды жоспарлау кезінде белгіленген  мақсаттарға қол жеткізу тұрғысынан бағдарламалардың іске асырылуын сандық және сапалық бағалау жүргізіледі.

     Мұндағы үнемі болатын алға қойылған маңызды  бағдарламаларды жүзеге асыруға, мақсаттарға  жетуге қажетті қаржы қаражаттарын тартып, оларды жинақтап, теңестіріп, қайта  салаларға тарату және сол қаражаттардың  мақсатты әрі дұрыс жұмсалуын  қадағалау процестері қарастырылады. 

     Республикамызда кедендiк және өзге де заңнамаларының сақталуын қамтамасыз етеді, кеден iсi саласындағы iске асыру және бақылау-қадағалау  функцияларын арнайы құрылған Кедендiк  бақылау комитетi арқылы жүзеге асырады.  Мемлекет болудың белгілерінің бірі өзіне тән аумағының болуы, яғни басқа да мемлекеттерден тәуелсіздігін, дербестігін және қол сұғылмаушылығын  дәлелдейтін шекарасының болуы. Ал шекарадан халқымыздың өміріне, денсаулығына қауіп төндіретін заттардың  өтіп кетпеуін немесе олардың көлемін  шектеп, мөлшерлейтін,  елімізде тыныштықты бұзып, алауыздық тудыратын және т.б. келеңсіздіктердің еларасына  жіберілмеуін қадағалайтын маңызды  да әрі қажетті орган Министрлік болмақ.

     Сондай  – ақ Министрлік салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндетті төлемдердiң  толық түсуiн, Қазақстан Республикасының  экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында салықтық бақылау  қызметін арнайы құрылған мамандандырылған Салық комитеті арқылы салық саясатын жүзеге асырады.

     Салық саясаты дегеніміз – қоғамның нақты даму ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің салық салу саласында  жүргізетін іс – шараларының жиынтығы. Салық саясатының субьектісі – мемлекет. Мақсаттары: мемлекетті қаржымен қамтамасыз ету; ел экономикасын реттеуге әсер ету.   Бұл анықтамалар жоғарыда атағанымыздай  мемлекет маңызды қызметтерін дәл  осы Министрлік арқылы жүргізетінін таңбалай түседі.

     Жалпы мемлекеттің  бірден – бір қалтасы  әрі қоймасы болып табылатын  бюджет көлемінің  90% - дан асатын бөлігі ҚР – ғы тоғыз салық түрімен  қамтамасыз етіледі. Яғни мемлекет өзін толығымен осы салықтар арқылы қаржыландырады десем артық болмас. Сондықтан  да салықтардың дер кезінде жинақталып, әрі мөлшерлі түрде бюджетке келіп  түсуінің маңыздылығы халқымыздың  ұрпақ жалғастырып, дамуында ерекше орын алатыны сөзсіз.

     Ал  келесі бір Министрліктің басқа  да мемлекеттік атқарушы органдар арасындағы ерекшелігін айқындайтын негізгі  міндеттерінің бірі Ішкі қаржылық бақылау  болып табылады.

     Қаржылық  бақылау мемлекеттің қаржылық қызметінің ажырамас бөлігі, экономиканың және  қаржылық жүйенің толық қанды  қызмет етуіне тікелей әсер етуші  құрал болып табылады. Экономиканы  реттеуші дербес функция ретінде  бақылау реттеу циклының маңызды  кезеңінде көрініс табады, яғни реттелу  объектісіне  әсер етуші нақты  нәтижелер нормативтік жарлықтардың және қалбылданған шешімдердің талаптарымен салыстырылады, ал тәртіп бұзушылық  анықталған жағдайда оларды жоюға байланысты қажетті шаралар жүргізіледі .

     Ішкі  бақылауда  бақылаудың субъектісі және объектісі ұйымдастырушы жүйенің  бір буыны болады.  Осыған орай Министрлік өзіне бағынышты кәсіпорынның қаржылық операцияларын тексереді. Маңыздылығы - Республикамыздың қаржы қызметінің толық қанды және оперативті жұмыс жасауына және барынша тиімді болуына себепкер болуында.    

     Министрлiк  өз қызметiн ҚР  Конституциясы  мен заңдарына, ҚР Президентінің  және Yкіметiнiң кесiмдерiне, өзге де нормативтiк құқықтық кесімдеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қаржы  министрлігi туралы ережeге сәйкес жүзеге  асырады.  Министрлiк мемлекеттік  мекеменiң ұйымдық-құқықтық нысанындағы  заңды тұлға болып табылады. 

     Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi өзіне  жүктелген міндеттерді атқару және ҚР – ғы қаржы саласын ұйымдастырып, реттеп және бақылау қызметтерін, құзыретіне жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестiрудi жүзеге асыруды неғұрлым тиімдірек, нақтырақ, жедел, жүйелі әрі  нәтижелі түрде басқару мақсатында келесідей арнайы мамандандырылған органдар құрған.

     Министрлiктiң  ведомстволары:

• Қазынашылық комитеті;
• Кедендiк бақылау комитетi;
• Салық комитетi;
• Қаржылық бақылау және мемлекеттік сатып алу комитетi;
• Дәрменсiз борышкерлермен жұмыс комитеті;
• Мемлекеттік мүлiк және жекешелендiру комитетi.

     2.2 Қазақстан Республикасындағы қаржыны  басқаруды жетілдіру 

     Фирманың  қаржы саласындағы сәттілігі  сыртқы да, ішкі де факторлардың әрекеті  есебінен қамтамасыз етіледі, және де кәсіпкер үшін, ол өзгерте алмайтын және соған бейімделуге мәжбүрлі болатын, сыртқы жағдайлар ерекше маңызды  болады. Фирманың ішкі мүмкіндіктері, сыртқы факторлады тиімді әрекеттестіру мақсатында пайдаланылады.

     Сыртқы  ортаның талдауы, соның көмегі арқылы менеджерлер әлуетті қатерлерді алдын-ала көре алатын және дер кезінде  жаңадан ашылатын мүмкіндіктерді әрекетке енгізе алу мақсатында факторларды  ұйымдастыруға қатынасы бойынша  сыртқы факторларды бақылайтын құрал  қызметін атқарады. Сыртқы ортаны зерттеу  фирмаға өз уақытында нарықтық қатерлердің  пайда болуын болжауға, ойда болмаған жағдайлардың пайда болуы кезінде  соған дайын болуға, компанияларға  алдына қойылған мақсаттарға жетуге мүмкіндік беретін және әлуетті  қатерлерді тиімді мүмкіндіктерге айналдыруға  болатындай стратегияны әзірлеуге  мүмкіндік береді. 

     Сыртқы  орта – бұлда сол сыртқы факторлар, олар фирманың қызметіне ықпал етеді  және, өз кезегінде, өзіне оның әсерін сезінеді. Оған жататындар:  географиялық, халықаралық, ұлттық, саясаттық, құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және басқада  факторлар.

     Қазақстанда қалыптасып келе жатқан нарықты экономикаға, ондағы жұмыс істеуші кәсіпкерлік  құрылымдарға анықталатын ықпал  көрсететін, негізгі факторларды санап шығайық: Қазақстанның табиғи ресурстары, Қазақстанның еңбек ресурстары (саны, демографиялық жағдайлар, білім деңгейі, біліктілік, мәдениет), елдің территориясы (мөлшері, регионалдық және ұлттық ерекшеліктер), ұлттық  менталитет (тіршілік түрі, қызмет, психология, дәстүрлер, елдің дағдалануы), халықаралық қатынастар (елдің халықаралық жағдайлары, дүниежүзінің әртүрлі елдерінің Қазақстан экономикасына және ресурстарына мүддесі), Қазақстанның мемлекеттік – саясаттық құрылымы (мемлекеттік билік органдары мен басшылықтарының кәсіпкерлікке қатынасы), елдегі құқықтық тәртіп күйі, меншіктікке қатынастар (қорғалушылық, кепілдік), экономиканың монополизациялану дәрежесі, бәсекелестіктің даму күйі (ішкі және сыртқы), инфрақұрылымның дамуы (ақпараттың, көліктің, байланыстың, банк жүйесінің, тауармен қамтамасыздандырудың, маркетингтің, жарнаманың, сақтандыру ісінің, аудиттің), елдің экономикалық дамуының деңгейі (өндірістің көлемі мен  динамикасы, еңбек өнімділігі), инфляция (деңгей және динамика), салық салу (деңгей және динамика), деңгей, халықтың әлеуметтік қорғалу күйі (жұмысқа тұру жүйесі, кадрларды дайындау және қайта дайындау, минималды жалақы деңгейі, зейнетақы, жәрдемақы, стипендиялар), теңгенің айырбасталымдығы (ұлттық валютаның параллель айналымда болуы), техникалық және  технологиялық факторлар.

     Әртүрлі қауіптер сыртқы қоршаған ортаның әртүрлі  саласында пайда болуы мүмкін. Бұл салаларды зерттеу ұйымның  сыртқы ортасының дамуының құралған беталыстары туралы толық көріністі  алуға мүмкіндік береді. Қазақстан  үшін сипатты, экономикалық факторларды  талдау кезінде әншейінде инфляцияның, салықтың қарқындарын, елдің жұмыс  істеу сипаты мен деңгейін, кәсіпорын  – серіктестердің төлеу қабілеттіктерін, ақшалай есептесу күйлерін және тағы басқаларды қарастырады.

     Саяси факторларды қарастыру кезінде  заңның өзгеру күйі мен динамикасын, биліктің жергілікті органдары мен  орталықтанған үкіметтің нормативтік  актілерін, экономиканың құқықтық реттеудің  даму деңгейін, атап айтқанда, монополияға  қарсы заңдарды, несиелік саясатты, несиені алуға қойылатын шектеулерді  және жұмыс күшін жалдауды және басқ. қарастырады.

          Нарықтық факторлар компанияның тиімді жұмысына тікелей ықпал етеді. Оларды зерттеу, фирманың басшыларына стратегияны нақтылауға және оның нарықтағы жайғасымын бекітуге мүмкіндік береді. Бұл жерде демографиялық жағдайлардың өзгерісін, саладағы бәсекелік деңгейін, нарықтың үлесін, оның үкіметпен қорғалу жағдайларын және т. б. зерттейді.

     Фирма басшылары, ұйымның тіршілік-тынысына күрделілік тудыратын, оларда өтетін өзгерістердің пайда болу кезеңін жіберіп алмау мақсатында, технологиялық сыртқы ортаны тұрақты түрде бақылауға тиісті.

     Бәсекелестік факторларын талдау фирманың басшылары жағынан бәсекелестерінің әрекетін тұрақты бақылауы қажеттігін бағдарлайды. Осы салада төрт диагностикалық аймақты бөліп көрсетуге болады: бәсекелестердің келешек мақсаттарын талдау, олардың ағымдағы стратегиясын бағалау, бәсекелестердің нақты мүмкіндіктерін бағалау, бәсекелестердің күшті және әлсіз жақтарын зерттеу.

     Сыртқы  ортаның әлеуметтік факторларын  есептеу өзгеріп отыратын қоғамдық құндылықтармен, қатынастармен, күтулермен және мінездермен байланысты. Экологиялық  тұрақтылық болмаған жағдайларда, тура осы әлеуметтік ортада көптеген проблемалар  туындайды, олар фирма үшін үлкен  қатерлер туғызады. Осы проблемаларды  табысты жеңіп шығу үшін, ол өзіде  әлеуметтік жүйе сияқты, сыртқы ортаға бейімделе отырып,  өзгеруі қажет.

     Ақырында, халықаралық факторларды қарастыру, сыртқы саудаға мемлекеттік монополияны  алып тастағаннан соң, отандық ұйымдар  үшін бұл ерекше маңызды орынға ие болды. Көптеген ірі және орташа компаниялар  халықаралық нарықта белсенді әреке  етуде. Фирмалардың басшылары осы  сегменте болатын жағдайларды бақылауға шақырылады.

     Сыртқы  ортаны талдау, жоғарыда қарастырылған  оның аяларын зерттеу, фирманың басшыларының келесі сұрақтарға жауап беруін жеңілдетеді: Фирманың стратегиясына сыртқы қоршаған ортадағы қандай өзгерістер ықпал етеді? Қандай факторлар ұйымның ағымды стратегиясына ерекше қатер төндіреді? Жалпы фирмалық мақсаттарға жету үшін қандай мүмкіндіктер мүдделі болады?

     Фирманың  сыртқы жағдайларының маңызды аспектілерінің динамикасын жүйелі қарастыруында, оның меншікті әлуеттерін, күшті және әлсіз жақтарын талдау қажет. Бұл  жерде бағалануы маңызды: пайда  болатын мүмкіндіктерді тиімді пайдалана  алатындай фирманың ішкі күштерінің бар екендігі, оның әлсіз жақтары  қандай, қиындау сыртқы қатерлермен  байланысты проблемаларды шешуді күрделендіреді. Ішкі проблемалардың диагностикасы  үшін қолданылатын әдіс басқарушылық зерттеу деп аталады. Ол ұйымның  әртүрлі функционалдық аймақтарын кешенді зерттеуге негізделген  және қойылған міндеттерге байланысты қарапайымда, күрделіде бола алады. Зерттеуге бес функционалдық  аймақтың қаралуы кіреді: маркетинг, қаржы мен есеп, өндіріс, қызметкерлер, және де ұйымдастыру мәдениеті және ұйымның имиджі.

     Фирманың  маркетингілік жүйесін талдау кезінде, ережеге сай, зерттеудің жеті маңызды  сегментін бөледі. Бірінші – нарық  үлесі және бәсекеге жарамдылық. Нарық  үлесі пайызбен оның жалпы сыйымдылығына  қатынасы, ұйымның жұмыс істеу  деңгейін сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің  бірі болып саналады, өйткені фирманың нарықтық үлесі мен оның жұмысының  тиімділігі (пайдасы) арасында белгілі  бір тәуелділік болады.

     Ұйымның орнықтылығын көп жағдаймен анықтайтын, ассортименттің әртүрлілігі мен сапасы ерекше маңызға ие болады. Бұл жерде әртүрлі тәсілдемелер мүмкіндікті. Бір фирма шектелген ассортиментке бағдарланады, өйткені өзінің басты табысын өнімнің сапасын қамтамасыздандырумен бағалайды.  Екінші фирма жыл сайын ондаған және жүздеген жаңа бұйымдарды игереді.

     Нарықтық  демографияның маңызын асқын  бағалау қиын. Мұндай текті өзгерістерді нарықта және клиенттер құрылымында  зерттеу – фирма үшін өте қиын міндет. Қоғамның әлеуметтік бөлінуі, халықтың негізгі массасының табыс  деңгейінің өзгерісі, қоғамдық құндылыұтың  түрленуі оны күрделендіреді.

     Нарықтық  зерттеулер мен әзірлеулер өте маңызды. Тұрақты бәсекеге жарамдылықты ұстап  тұру үшін, фирмаға кең конъюнктуралық зерттеулер жүргізу, жаңа тауарлар мен  қызмет көрсетулерді әзірлеу, жаңа нарықтарды іздеуді жүзеге асыруы қажет.