Қаржыны басқару

- мемлекетгік мекемелердің валюталық операцияларын басқару және есепке алу, оларды жүргізген кезде заңнамалықтың сақталуы жөнінде тексерулер ұйымдастыру;

- мемлекет қаржысының мән-жайы туралы ақпаратты жинау, өндеу және талдау;

- республикалық бюджеттің қолма-қол ақшасының ағынын болжау;

- мемлекеттік сыртқы қарыздарды және мемлекеттің кепілдігі бар мемлекеттік емес ішкі қарыздарды өтеу және қызмет көрсету кезінде ақша аударуды жүзеге асыру;

- бухгалтерлік есеп пен бюджет жүйесіндегі есептемені және қазынашылық органдары жүйесіндегі ішкі аудитті дамыту және жетілдіру;

- қазынашылықтың құзырына жататын мөселелер бойынша есептік операцияларды жүргізудің тәртібі туралы әдістемелік және нұсқаулық құжаттарды өзірлеу.

     Қазынашылық қызметкерлерінің мемлекеттің қаражаттарын пайдаланатын мемлекеттік кәсіпорындардың, мемлекеттік билік пен басқару  органдарының, мемлекеттік банктердің қаржы бухгалтерлік службаларын  тексеруге құқы бар. Олардың лауазымды  адамдардан қаржы заңнамасын бұзуды жоюды талап етуге құқы бар. Қазынашылық  службаларына қазынашылық төлем  операцияларының орындалуын тоқтата  тұруға, бюджет ақшасын мақсатсыз  пайдалану фактілері анықталған жағдайда оны қайтарып алуға және жұмсауға тиым салуға, ақшаны бюджетке өндіріп алуға (қайтарып алуға) құқық  берілген, сонымен бірге қазынашылық  бюджет қаражаттарын үнемді жұмсауға мүмкіндік туғызуы тиіс.

     Қаржылық  бақылау комитеті бақылау саласындағы  ұйымдық-әдіснамалық және талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның органдары  мемлекеттік кәсіпорындарға ұлттық шаруашылықтың барлық салаларының  және көрсетілетін қызметтер сферасының ұйымдарына, әлеуметтік сфера мен  халықты қорғаудың мемлекеттік  ұйымдары мен мекемелеріне, басқару  органдарына, қорғаныс кәрсіпорындары мен ұйымдарына және құқық тәртібін қорғауға тексеріс жүргізеді. Олар сонымен  қатар кредит және валюта ресурстарын  пайдалануды, бағалы қағаздар бойынша  заңнамалардың орындалуын бақылайды.

     Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру жөніндегі  аса маңызды функцияларды Салық  комитеті орындайды.

          Салық комитеті органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асыру жөніндегі негізгі міндеттер жүктеледі.

     Қаржы министрлігі жүйесінде ең көбі жергілікті қаржы органдарының аппараты, ол облыстық, қалалық, аудандык, қаржы басқармалары мен бөлімдерін, салық комитеттерін қамтиды. Олар басқару жөніндегі жұмыстарды жүргізеді, яғни жергілікті бюджеттердің атқарылуымен, ішкішаруашьшық резервтерді анықтаумен және шаруашылық кешенінің және әлеуметтік-мәдени сфераның барлық буындарында ресурстарды үнемдеуді іздестірумен айналысады, шаруашылық органдарды қаржыландыруды жүзеге асырады және олардың қаржы қызметін бақылап отырады. Қаржы және салық органдары жергілікті әкімшіліктің бағынышында болады.

     Жергілікті  қаржы органдарының міндеттеріне мемлекеттік  қаржы тәртібін сақтауды бақылау  кіреді. Осы мақсатпен олар шаруашылық органдары мен мекемелері жасаған  жоспарлар мен сметалардың дұрыстығы  мен объективтігін тексереді, жергілікті әкімшіліктер бөлімшелерінің бухгалтерлік есептері мен баланстарын қарайды.

     Салық заңнамасына сәйкес салық органдарына  облыстар, республикалық маңызы бар  қалалар бойынша салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардағы  аудандар бойынша салық комитеттері  жатады.

          Салық органдары тиісті жоғарғы салық службасы органына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.

     Мемлекеттің қаржысын басқаруға өзінің функцияларының өзгешілігіне сәйкес Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі белгілі бір түрде  қатысады. Ұлттық банк ақша-кредит саясатын жүргізгенде, ақша айналысын реттегенде, қаржы ресурстарын басқарғанда  қаржы қатынастарына тікелей  де, сонымен бірге жанама түрде  де ықпал жасайды; ол Қаржы министрлігімен бірлесіп мемлекеттік валюта-қаржы  қатынастарына, экономиканың қажеттіліктерін  қаржыландыруға арналған сырттан қарыз  алуға қатысады. Сондықтан Ұлттық банктің басқарушылық ықпалының  тиімділігі мемлекеттің бірыңғай қаржы-кредит саясатын жүргізген субъектілер  қаржысының жай-күйінде көрініп, білінеді.

     Қаржыны басқаруға Экономика және бюджеттік  жоспарлау министрлігі мен Стратегиялык, жоспарлау жөніндегі агенттігі  де қатысады. Олар стратегиялық жоспарлау, бюджеттік жоспарлау, мемлекеттің  кірістерін жоспарлау мен бақылау, әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асырумен және ұйлестірумен бірге  бұл органдар республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын талдайды; Қаржы министрлігімен, Ұлттық банкпен  бірлесіп, мемлекеттік бюджет жобасының  негізгі көрсеткіштерін белгілейді; Қаржы министрлігімен бірлесе отырып, республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара іс-әрекеттерінің механизмдерін  әзірлейді және реттеуге қатысады; Қаржы министрлігімен және Ұлттық банкпен  бірлесе отырып мемлекеттің сыртқы берешегін талдап, оның лимитін белгілейді және т.б.

     Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінде мына департаменттерді бөліп көрсетуге  болады: Салық саясаты және болжамдар  департаменті; Бюджет процесінің әдіснамасы және функциялық талдау  департаменті; Бюджеттік саясат және жоспарлау  департаменті; Мемлекеттік қарыз  алуды және кредит беруді жоспарлау  департаменті; Аймақтық саясат және бюджетаралық қатынастар департаменті; Халықаралық  экономикалық және қаржы қатынастары  департаменті; Стратегиялық жоспарлау  және инвестициялық саясат департаменті; Экономикалық саясат және индикативтік жоспарлау департаменті; Мемлекеттік ақпарат, қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қәуіпсіздік шығыстарын жоспарлау департаменті; Әлеуметтік сфера шығыстарьш жоспарлау департаменті және басқалары.

     Елімізде  Республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылаумен байланысты мәселелермен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті айналысады, ол Президентке тікелей  бағынатын және есеп беретін республикалық  бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды  жүзеге асыратын мемлекеттік орган  болып табылады.

     Есеп  комитетінің құқықтық жағдайы Қазақстан  Республикасының Коституциясымен, зандарымен, Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен, сондай-ақ осы комитет туралы Қағидада айқындалған.

     Қазіргі уақытта қаржыны басқаруды жетілдіру  — бұл процесте автоматтандырылған жүйелерді жасап, оларды қаржыны  басқаруға ендіру мен үйлестіру  негізінде жүргізіліп отыр. Экономикалық-математикалық  әдістер мен электронды-есептеу  техникасына негізделген басқарудың автоматтандырылған жүйелері (БАЖ) қаржыны  жалпы басқарудың бір бөлігі болып  табылады. Қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесі деп қаржыны, қаржы жүйесін  тиімді басқаруға мүмкіндік жасайтын есептеу және ұйымдық техниканың, байланыс құралдарының әкімшілік, экономикалық, математикалық әдістерінің жиынтығын  айтады. Ол есепке алу, жоспарлау және ұлттық шаруашылықты басқару үшін ақпаратты  жинау мен өндеудің жалпы мемлекеттік  автоматтандырылған жүйесінің қосалқы  жүйесі ретінде көрінеді.

     Қаржыны басқаруда қаржы есеп-қисаптарының автоматтандырылған жүйесі (ҚЕАЖ) қолданылады. Ол өзара байланысты, бірлесіп іс-әрекет ететін функциялық, қамтамасыз етуші, технологиялық қосалқы жүйелерден тұрады.

     Ұйымдық тұрғыдан ҚЕАЖ дегеніміз бір-бірімен  өзара байланысты мына қосалқы жүйелердің жиынтығы:

1) ұйымдық-экономикалық  қамтамасыз ету;

2) ақпараттық  қамтамасыз ету;

3) бағдарламалық  қамтамасыз ету;

4) техникалық  қамтамасыз ету;

5) ұйымдық-құқықтық  қамтамасыз ету;

6) технологиялық  қамтамасыз ету;

7) кадрмен  қамтамасыз ету.

     Ұйымдық-экономикалық қамтамасыз етудің қосалқы жүйесі ҚЕАЖ жүйесінде бастысы болып табылады, бюджеттерді жасау және оның атқарылу процесін автоматтандырудың әдістемелік және ұйымдық алғышарттарды жасайды, басқа қамтамасыз етуші қосалқы жүйені үйлестіреді және өзара байланыстырады, ҚЕАЖ-дің барлық деңгейлеріндегі жұмыстың әдістемелік бірлігін анықтайды.

     ҚЕАЖ-да әр түрлі функциялық қосалқы жүйелер  болуы мүмкін: бюджеттің жиынтық  есептері, мемлекеттің кірістері, мемлекеттік  мекемелердің шығыстары және бюджет есебінен жүргізілетін шаралар, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы.

     "Бюджеттің  жиынтық есептері" қосалқы жүйесінде  есептердің кешендері бір текті  есеп-қисаптардың топтары бойынша  қалыптастырылған. Басқа қосалқы  жүйелердің блоктарында есептердің  кешендері кірістердің немесе  белгілі бір саланы немесе  мекемелердің және шаралардың  топтарын қаржыландыруға жұмсалатын  шығыстардың түрлері бойынша  бөліп көрсетілген.

     Автоматтандырылған  басқарудың орталықтандырылған жүйелерінен  басқа, автоматтандырылған жұмыс орындарын (АЖО) ұйымдастыру жолымен жергілікті нұсқалар пайдаланылады. АЖО – кәсіби-бағдарланған шағын есептеу жүйесі, микро-ЭЕМ  немесе СЭЕМ басқаратын және белгілі  бір кәсіп мамандарының жұмысын  автоматтандыруға арналған немесе сырттағы техникалық құралдардың кешені. АЖО  жабдығының үлгілік құрылымы:

1) микро-ЭЕМ  базасында басқарудың құрылғысы;

2) бейнетерминал  (дисплей);

3) магнит  дискілеріндегі жинақтаушы;

4) деректер  жинақталымының клавитатурасы;

5) шағынгабаритті  басып шығаратын қондырғы.

     АЖО-ның  техникамен жарақтауының мұндай құрамы тиісті бағдарламалық құралдарға сәйкес бірқатар экономикалық есептерді шешумен  қатар диалогтік тәртіптемеде графиктік, кестелік, мәтіндік құжаттармен жедел  жұмыс істеуге, түрлі картотекаларды жүргізуге мүмкіндік береді. АЖО  ақпараттарды түзетіп, редакциялауға, тұжырымдар мен қорытындыларды қалыптастыруға, мәтінді тіркеуге, аралық және ақтық  нәтижелерді талдауға, АЖО-сы бар  басқа қызметкерлермен ара қашықтық (дистанциялық) түрде қатынасуға мүмкіндік  жасайды.

     Кәсіпорындарды  басқарудың автоматтандырылган жүйелерінде (КБАЖ) қаржыны басқарудың дербес функциялық қосалқы жүйесі бөлінеді, онда қаржы-кредитті басқарудың есептері шығарылады.

     Ол  өнім өндіріп, оны өткізудің белгілі  бір жағдайында ең жоғары рентабелділілікке  жету үшін пайдаланылатын шаралардың, әдістер мен құралдардың жиынтығы болып табылады. Қосалқы жүйе ресурстардың жай-күйі мен олардың қозғалысының процестерін сипаттайтын басқару  блоктарын қамтиды. КБАЖ-дағы қаржы  есептері ақпаратгардың (өңдірістің, материалдық  ресурстардың, еңбектің және т.б.) аралық массивтерін пайдалану кезінде, яғни басқарудың басқа объектілері  бойынша шешілетіндіктен кәсіпорынның әр түрлі құрылымдық бөлімшелерінің АЖО-ны қамтитын және есептеу орталығының  ЭЕМ-мен жалғастырылған АЖО-ның желісін құру қажет. Сөйтіп, екі деңгей құрылады: үлкен ЭЕМ-ның ресурстарын қажет ететін есептер шығарылатын жоғарғы деңгей және ДЭЕМ-мен жарақтанған және жергілікті желіге жалғастырылған АЖО болып табылатын төменгі деңгей. Толып жатқан ақпараттық ағымдар қалыптасатын қаржы жүйесінің төменгі деңгейлерінің техникалық құралдарының кешені құжаттарды жасаудың, көбейтудің, көшірудің, өндеудің, тасымалдау мен сақтаудың түрлі құралдарын, басқару байланысының құралдарын, дабылдама, ақпарат құралдарын пайдалануды қарастырады.

     Дербес  ЭЕМ-ның, әсіресе кәсіби КДЕЭМ-нің, электронды поштаның, деректер жинақтамасының, мәтін  және графиктік ақпаратты өңдеу  құралдарының, өзге қазіргі ақпараттық техниканың болуымен байланысты басқару  қызметін ұйымдастыруды түбірлі  өзгертудің жағдайлары пайда болып  отыр. Техникалық құралдар басқару  шешімдерінің тікелей процесінде көптен-көп  пайдаланылып келеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     2 Мемлекеттік қаржыны басқару және жетілдіру жолдары 
 

     2.1 ҚР Қаржы министрлігі, оның  мемлекеттік басқару органы  

     Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi (бұдан  әрi - Министрлiк) басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте оның құзыретіне жатқызылған қызмет саласында  салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық  атқарушы органы болып табылады .

Мемлекет  өз алдына дербес мемлекет болып өмір сүру барысындағы атқарылатын функцияларды арнайы құрған және оған белгілі бір  құзырет беріп сол арқылы белгілі  бір саланы басқарушы, реттеуші әрі  қадағалаушы орган арқылы жүзеге асырады.