қаржы нарығы

• биржа өз клиенттеріне құнды қағаздарға байланысты жұмыс атқаруға қажетті сауда алаңын беру;
• құнды қағаздармен сауданы ұйымдастыру;
• құнды қағаздарға арнап баға белгілеуді жүзеге асыру;
• биржа өз тарапынан  өз мүшелеріне қызмет көрсету;
• биржа өз қызметіне сәйкес талдамалық мақсатта зерттеулер  жүргізу;
• құнды қағаздар нарқында субъектілер арасында  құқықтық қатынастар негізінде есеп айырысуды жүргізу;

Бираның басқару органдары  да құрылды . Ол органдар:

• биржаның жоғарғы басқару органы – акционерлердің  - жалпы жиналысы;
• байқаушы орган – биржа кеңесі (байқаушы кеңес);
• орындаушы орган – басқарма ;
• бақылаушы орган  - түгендеу  комиссиясы.

Қор биржаның бүкіл ұйымдық  шаралары заңда  белгіленген ережелерге сәйкес  жүргізілуде. Мысалы, құнды  қағаздар  бойынша сауда ұйымдастыру  ауыкциондық нысанда атқарыларды.  Дүние жүзінде аукциондар  ұйымдастырудың бірнеше нысандары  қалыптасқан. Айталық, қарпайым аукцион – сұраныс  пен  ұсыныстың шағын көлемі жағдайында ұйымдастырылады. Мұнда  құнды  қағаздарды  сатушы мен сатып алушылар өздеріне пайдалы ұсыныстарды анықтау  үшін ынталы болады.

Ағылшындық  аукционда  бәсекелестік жағдайда  сатып алушы  бағаны әдейі  арттыра  беруге ынталы, сол  арқылы ол бастапқы  бағаны жоғары деңгейге өзгерте береді.

Голландық аукционда  - сату өрісінде ең алдымен  ағымдағы баға орнына ең жоғарыбаға аталады.  Егер сол баға  бойынша  алушы болмаса, онда оны біртіндеп кемітуге мәжбүр болады.

Сырттай өткізілетін аукционда  сатып алушылар бағалық мөлшерлемені бірмезгілде атайды, кейін саудаласу  кезінде құнды қағаздар бір тоқтамға келген баға бойынша сатылады.

Тәжірибеде, қарапайым аукцтонда  бәсекені сатушылар, әйтпесе сатып  алушылар ұсынады. Бұл шара дамыған  қаржы нарқында  аса тиімділікке  қол жеткізбейді. Сондықтан қарапайым  аукцион баға бағамының өрісіне  қарай  қосарландырыла ұйымдастырылатын аукциондық әдіске көшіріледі. Бірақ  бұл әдіс  нарық жағдайына әрқашан  тиімді бола бермейді. Сауда өрісін  қалайда  ұтымдылыққа қол жеткізу  үшін түрліше әдістер қолданылады. Мысалы, нарық жүйесінде бір дүркінді немесе талап  етушілік деп аталатын аукцион түрі бар. Бұл әдіс  саудада  өтімділік төмендеген кезде қолданылады. Сол сияқты  үздіксіз ұйымдастырылатын  аукцион  кезінде ұсыныстар тіркелетін  кітаптағы мәліметтер пайдаланылады.

Қор биржасы құнды қағаздармен  көтерме сауда жүргізетін  буын болғандықтан, Қазақстанда  биржаның экономикалық қатынастарда тиімділікті  күшейту бағыты ұстанған.  Қазір  Қазсқатанда құнды қағаздардың  қарыздық құнды қағаздар,  таратылатын  құнды қағаздар, үлесті құнды қағаздар, туынды құнды  қағаздар сияқты  түрлері  бар. Қазсқатанда құнды  қағаздар нарқы біртіндеп дамытылуда.

Дүние жүзінде құнды  қағаздар акцияларның  нарқы жүйесінде  бірінші орында АҚШ тұр. Мұнда  осы  нарық 1939 ж. құрылғын. Нарықта  реттеушілік, бақылаушылық  тәртіп нығайтылған. АҚШ-та коммерциялық банктердің  құнды қағаздар бойынша сауда  жүргізуіне аранай актімен шек қойылған.  Өйткені бұрынғы шығарылған, қосымша  шығарылған акцийялардың  беделі, рөлі бірдей болады.

Ұлыбританияда акциялар жөніндегі  нарық АҚШ пен Жапониядан кейін  үшінші орында. XIX ғасыр  басында  Еуропада өнеркәсіп төңкерісінен  кейінгі дәуірден бері қалыптасқан  акционерлік қоғамдардың Англияда ұзақ тарихы бар. Соның өзінде  ағылшындардың  тек 5 пайызға жуығының ғана акция  алады екен. Керісінше, қор сақтық компанияларының, жеке меншікті зейнеткерлік қорлардың, қор басқарушы  топтардың үлесінде.  Ұлыбританияда акциялар  үшін екінші деңгейдегі  нарық әрекет етуде. Бұл нарық  "Баламалы инвестициялық нарық" (АІМ) деп аталады.

Жапония акциялармен  сауда  – саттық  жөнінде әлемде екінші орында. Мұнда аса ірі биржалар Токио, Осака  қалаларына  орналасқан. Осы екі биржа арасында бәсекелестік  өте-мөте күшті.  Жапония құнды  қағаздар жөнінде дүние жүзінде  ең ірі  фирмалары бар ел ретінде  мақтана алады. Токио қор биржасының  "Екінші секция" деп аталатын екінші деңгейдегі нарық жүйесі бар.  Жапония  өз акцияларын шетелдерге шығармайды.  Сондықтан  шетелдік инвесторлар  өз акцияларын Жапон сейфтерінде  сақтауға  келісім жасасады.

Германияда акциялық нарық  соңғы  жылдары өріс ала  бастағанына  қарамастан  мүмкіндігі әлі  шамалы. Неміс  инвесторлары акциялардың  тәуекелділік сипатынан гөрі, қарыз  қағаздарға сенісділігі жоғары.

Ресейде қазіргі кезеңде  жекешелендірілген кәсіпорындардың  акциялары екінші орында. Ал мемлекеттік  құнды қағаздар нарықта жетекші  үлеске ие болған.

Әлемнің ірі елдерінде  акциялар нарқының ерекшеліктері  осындай.

Құнды қағаздар түріндегі  инвестиция, бұл қаржылық инвестицияның   өзіндік бір түрі.  Бұл қосымша  ақша табуды  көздеген жәй.  Ал құнды  қағаздар  бойынша алынатын  кіріс  дидвидент (үлес)  және бағамдық  құнның өсімі арқылы қалыптасады. Осыған қатысты  қағаздардың кірістілігі, яғни пайда келтірушілік рөлі де белгілі  болады. Құнды  қағаздардың кірісін  нақты пайымдау үшін нақты мысал  келтірейік.

Купонмен шығарылған құнды  қағаздар өз иелеріне тиісінше  кіріс  келтіреді. Ол кіріс құнды қағаздың тіркелген  кезіндегі  құнының  тиісті пайызы түрінде алынады.  Мұндай жағдайда кіріс  купондар бойынша  төленеді. Егер құнды қағаздың  купондық мөлшерлемесі белгілі жағдайда, кірісті  төмендегіше есептеп шығаруға болады.

Кіріс  осы есептеу  нәтижесіне орай төленеді.

Әдетте, құнды  қағаздар әрқашан  купонымен бірге  шығарыла  бермейді. Егер құнды қағаздар купонсыз шығарылса, олардың бағасы алғашқы  таратылуында   нақты  құнынан төмен  деңгейде  белгіленеді.  Сонан эмитент құнды  қағазды  бастапқы  құны бойынша  сатады. Сондықтан  құнды қағаздың  сатылған бағасы мен алғашқы  инвестор сатып алған бағалар арасында  айырма қалыптасады.  Осы айырма  дисконт деп аталады, бұл инвестордың  кірісін құрайды.

Акциялар бойынша кіріс  дивидент түрінде төленеді.

Тек тиімділіктің  әрекет жөнінен айтқанда құнды  қағаздар мемлекеттік  бюджеттің  тапшылығын жоюға үлкен  үлес қосты. Сондықтан  да менеджерлер нарықтық экономикада  шаруашылық жүргізудің  жаңа тұрпатты әдістерін  қарқынды дамытып отырған  жекешелендірілген   кәсіпорындардың  қаржы саласындағы, оның  тиімділігін  арттыру ісіндегі тәжірибелерін  зерттеп, менеджменттік практикада сол игілікті шараның кең  өріс алуын белсенді түрде  ұйымдастырушылары  болуға тиіс        

       

Қаржы нарығының  делдалдары.

 

Қаржы нарығындағы  делдалдардың қызметі қандай?

Бағалы  қағаздармен жасалынатын операцияларды  жүзеге асыру негізгі міндеттеріне кіретін инвестиция инстстуттары, сондай – ақ мемлекеттік атқару органдары  қор биржасына мүше бола алады. Олардың  тапсыруы бойынша құнды қағаздарды сатып алу және сатуды делдалдар  мен дилер атқарады.

Делдалдар қанша түрге бөлінеді?

Қаржы нарығындағы делдалдар 2-ге бөлінеді. Брокерлер мен дилерлер.

Брокер – мәліме жасау барысындағы тапсырма бойынша белгілі бір төлем ала отырып, жұмыс істеді. Қазіргі жағдайда делдалдық операцияларды банктермен  тығыз байланысы  бар делдалдық фирмалар жүргізеді.

Дилер – құнды қағазды сатып алу және сатумен өз атынан және өз есебінен айналысатын делдал, бұлар жеке фирмалар, банк, жеке адамдар, қор биржасы мүшелері.

Бұған дейін көрсетілгендей, өндірушілер  өінің өнімдерін клиенттер типіне және өнімнің түріне байланысты өздері жеткізеді немесе өткізуді ішінара  не тұтастай делдал – дистербьюторларға  сеніп тапсырады.

Делдал – дистербьюторлардың қажетілігіне не туады?

• клиенттер ауқымына және мұқтаждықтарына қатысты әр түрлі: ауқымды мұқтаждығы бар ірі клиенттер және мұқтаждығы әр түрлі кішігірім, орташа клиенттер ( автокөлігіне жабдықтар өндірушілер: аккумуляторлық батареялар, шамдар,  тіркегіштер, тежегіштер,  стартерлер) бірінші жинақтау нарығында ірі клиенттермен және жөндеу рыногінде  (гараждар,  механикалық цехтар,  бөлшек сауда) көптеген кішігірім клиенттермен жұмыс істейді;
• айқын жағрапиялық  шоғырландырылған саларда: (қара металлургия) санамағанда клиенттер, жалпы, мемлекет аймағында шашылып жатады  және өндірушілер тарапынан тікелей тауар өткізудің шығындары мұндай өткізуге мұрша бермейді;
• өндірістік тауарларды стандарттауға, олардың көбін қарапайымдылауға  беталыс күшейіп келеді.  Ал мұндай жағдайда алушыны баға, жеткізудің шапшаңдығы және жеңілдігі, жөндеу мүмкіндігі  өте қызықтырады; кейбір тапсырыстардың даралық сипаты және азғантай  көлемі, егер оларды делдалдарсыз орындау көзделсе,  өндірушіге керемет қымбатқа түскен болар еді;
• өнеркәсіптік сатып алушы көбіне – көп ілеспе қызметтер тілейді, кей уақыттарда өнеркәсіпте оларды тура саудалық делдалға ұсыну жеңіл болады.

 

Өнеркәсіп жағдайларда  делдалдар қандай пробемелерына  кезігіп отыр?   

  Көптеген тұтынушылар өздерінің  өндірісіне және жөндеуге қажет  мыңдаған бөлшектерді, құралдарды  т.с.с. өз бетінше табуға және  қоймаға жеткізуге әлсіз.  Өндірістік  бірлестіктер саны шашырынды  рынок және әр сипатты рынок  құрады, себебі машина жасау, металл  өңдеу, химимя салаларында бір  түрлілік болмақ емес. Өнеркәсіптегі  жабдықтардың күрделі мәселе  екеніне сену үшін жүздеген  мың,  жазбалардағы  тауарларға  немесе осы тауарлардың  өнеркәсіптік  тұтынушыларына көз  жүгіртсек  болғаны.  Өнеркәсіпке арналған  тауарлардың  номенкулатурасын  айтарлықтай кеңірек,  олардың   көздері   аса көбірек, ал  өнеркәсіптік  нарықтың құрылымы,  олар көпшілік  тұтыну  тауарлары   нарығында қаншалықты өлшем салса,  сонша әр түрлі және шашаырынды.

Делдалдарды қалай  басқару болады?

Делдалдар еншілес кәсіпорынның қызметкерлері  ме, әлде олар әбден тәуелсіз бе, басқару  бұған байланыссыз. Тауар қозғалту каналы дұрыс таңдалды деп жорамалдай отырып, оларды басқарудың мақсаты:

• сауда делдалдарында ( дистрибьютор ) өз фирмасына деген шеттестік сезімін тәрбиелеу;
• олардың лайықты мараппатталуын іске асыру;
• дистрбьюторларды және оларды персоналдарын таңдау және дайындау;
• қызметтеудің стандарттарын анықтау;
• қызметтеудің қабылданған  стандарттарға сәйкестігін анықтау;
• делдалдардың әрқайсысымен байланыстың тиімді жүйесен қолдау.

Делдалдардың ниеттестік сезімін тәрбиелеу қалай жүреді?

Делдал  жағынан оның фирмамен байланысы  уақытша деген сезім тууына жол  беруге болмайды. Бұл тұста маркетші қоғамдастықпен байланыстар жасау  үшін жұмыстар жүргізу принциптерін бетке ұстауы керек. Мәселен, фирманың бөлімдеріне делдалдар мен  олардың  отбасы адамдары келіп – кетуді оларда аталмыш фирманың мүшесіміз  деген сезімді күшейте түседі. Басқа да өздерін жақсы жағынан танытқан және пайдалы әдістер: 

• көзге түскендерге бәйгелер, ескерткіш  металдар,  құрметті белгілер және  ақшалай сыйлықтар беру мақсаты – басқаруларды ынталандыру;
• жоғары әкімшілік өкілдерінің және отау компанияның басқарма мүшелерінің  дистрбьюторлерімен өз  елдерінде кездесулер ұйымдастыруды; ал келушілер болса,  әрбір  регионның мәдени ерекшеліктері туралы жақсы хабардар етуі керек.

 

Делдалдарға сыйақы не үшін және қандай мөлшерде беріледі?

Делдалдардың  қызметіне жалақы төлеу, сыйақы оларды тиімді жұмыс істеуге ынталандыратындай  етіп іске асырылуы керек.  Әлдебір  тауарды өткізу дәстүрге айналған елдерде  әдетте сыйақы қалыптасқан және ол табиғи құбылыс ретінде қабылданады.  Тауар жаңа түскен рыноктарда қиышылықтар  болып тұрады.  Әдетте сыйақы сомасына комиссионалдықтар,  өткізуді ынталандыруға  бөлістер,  сыйлықтар  және басқа  сомаслар  кіреді,  бұлар деладалдардың  жақсы жұмысын  көтермелейді.  Сыйақы  мөлшерінің максимум  және минимум арасында алтын кіндік табу қажет.

Делдалды  және олардың штатын оқыту және дайындау.  Белгілі қызметкерлер жұмысты тиімді  орындайды, бұл нарықта  өткізу көлемін  өсіреді де молырақ пайда түсіреді. Оқытудың қолайлы бағдарламасы, мейлі оқу орталығында  мейлі басқа жерде өтсін  дистрибьюторларға және олардың  персоналына жұмыстарының тиімділігін көтеруге көмектесумен қатар,  олардың ниеттестігінің дамуына да  себеп болады.  Бұлдан  тысқары,  осындай  курстар  қарым – қатынас  орны болады да, пікір,  әдістері,  практика алмасуға  мүмкіндік жасайды.

 

Негізгі терминдер

1. Брокерлер;
2. Дилерлер;
3. Клиенттер;
4. Дистрибьютор;
5. Фирма;
6. Сыйақы;
7. Ынталандыру;
8. Делдалдар;
9. Инвестиция.

Бақылау сұрақтары

1. Қаржы нарығындағы делдалдардың  қызметі қандай?

2. Делдалдар қанша түрге бөлінеді?

3. Делдал – дистербьюторлардың  қажетілігіне не туады?

4. Өнеркәсіп жағдайларда делдалдар  қандай пробемелерына кезігіп  отыр?

5. Делдалдарды қалай  басқару  болады?

6. Делдалдардың ниеттестік сезімін  тәрбиелеу қалай жүреді?

7. Делдалдарға сыйақы не үшін  және қандай мөлшерде беріледі?

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

5. «Макроэкономика» Мамыров Н.Қ.
6. «Ақша айналысы және несие» Мақыш Серік Биханулы, Алматы 2004 ж.
7. Ілиасов Қ.Қ., Құлпыбаев С. “Қаржы”, Оқулық – Алматы, 2003 ж.
8. Қабдиев Д.К. “Экономикалық саясат”, экономика, Алматы, 2002 ж.