Жарнаманың қоғамдағы рөлі, мақсаты мен міндеттері

Соңғы жылдары бір қызық үрдіс байқалады: бұрын тек жарнаманы басатын басылымдар қазір ақпараттық және сараптамалық материалдарға орын беріп жүр. Әрине, бұл «Тегін хабарландыру парақтарына» дәстүрлі басылымдармен бәсекеге түсуге рұқсат етілетін елдерде жүріп жатқан процесс.

Журналдың жарнамасына сай лайық фотосурет болмаса, суретші дизайнер коллаж жасайды немесе суретшінің салған суретін ұсынады. Ал беттеуші ізденісінің, суретшілерінң арқасында жарнама бетпен мүлде  өзгеше сипат алады.[6, 29б].

Газет-журналдар шығару  2-3 адамның жұмысы емес екені әмбеге аян. Кез келген газет болсын, жарнама болсын үлкен бір ұжымның қажырлы еңбегінің арқасында жарыққа шығады. Әрбір нөміріне терімшілерден бастап, тарату ісімен айналысатын адамға дейін белсене атсалысады. Бас редактор, орынбасарынан бастап, журналистер қауымының атқарар еңбегі орасан. Оның сыртындағы терімшілердің, беттеушілердің, корректордың қосар үлесі ұшан-теңіз.

Газеттердің сапалы шығуына секретариат  бөлімі қызметінің сіңірер еңбегі орасан зор.

Баспасөз жарнамасы әлемде ең көп таралған жарнма түрі болып табылады. Оған дәстүрлі түрде газеттер мен журналдардағы жарнаманы жатқызады. Көптеген елдерде жарнамаға бөлінетін жалпы қаржының басым үлесі осы баспасөз жарнамасына тиесілі. Мәселен, Швецияда – 93, Нидерландта – 83, Германияда – 75, Ұлыбританияда –64, АҚШ-та – 53, Австралияда – 48, Италияда – 43[3, 48-55бб.].

Жарнама жеткізуші тиімділігі көрсеткіштерінің бірі – оның тұтынушылар  назарын аудару қабілеті болып табылады. Баспасөз жарнамасының шамамен 50-ы  ақпаратты өндеудің осы алғашқы кезеңінен өте алмайды. Міне сондықтан да медиажоспарлау кезінде баспасөз жарнамасының өзіне назар аударту мүмкіндігін арттыратын факторларды есепке алуға тура келеді.

 

Жеткізу құралы	Жарнаманы орналастыру  құнына әсер ететін факторлар	Артықшылықтар	Кемшіліктер
1	2	3	4
Газеттер	Жарияланым көлемі. Жиілігіне  берілетін жеңілдік. Түрлі реңк, орналасуы, таралымы	-таралымның көптігі;  -оқиғаға жедел үн  қату; -жедел өзгерістер; -салыстырмалы төмен  баға	-хабарландыру өмірінің  қысқалығы;  -баспа сапасының төмендігі; -жарнама блогындағы  өзге хабарландырулармен жоғары  бәсекелестік
Журналдар	Басу құны. Аудитория  түрі. Көлем жеңілдігі. Хабарландыру көлемі. Орналасуы. Бояу, түс саны. Таралымы	-жоғары полиграфиялық  сапа; -бедел факторы;  -хабарландырудың кәдеге көп асуы; -2-3 рет оқу.	-таралымның аздығы; -макетті өзгертудегі  шабандық; -бағаның жоғарылығы; -таралу ауқымының  географиялық қамтуының кемдігі

 

Теледидар жарнамасы. Теледидар жарнамасы – жарнамалық әсер етудің ең тиімді формасы. Теледидар тауардың немесе қызметтің кең танымал болуына жәрдемдеседі. Аудиторияны жаппай қамту мүмкіндігі жөнінен бұқаралық ақпарат құралдарының ешқайсысы да онымен теңесе алмайды.

Теледидар адамдардың тұрмыс салтына және ойлау үрдісіне әсер етеді, бұл оны бұқаралық коммуникацияның тиімді құралы деңгейіне көтереді.

Теледидар жарнама берушіге тиімді жоспарлау мен жарнамалық стратегияны өмірге енгізудің бірегей  мүмкіндігін ұсынады. Осы арқылы жарнаманың эфирге шығуының күніне, сағаты мен минутына дейін оңай бақылап отыруға болады. Сөйтіп, мақсатты аудиторияны дұрыс белгілеуге мүмкіндік туады.

Алматы қаласындағы  телеарналар эфирінің 1 қыркүйектегі бір минуттық бағасы 2007 жылы автордың зерттеу дерегі бойынша төмендегідей болады:

 

Тәуелсіз телеарналар  эфирінің бағасы (теңге)

 

Арналар	Төменгі	Жоғарғы
КТК	9000	18600
ТАҢ	9500	238010
31 канал	9100	21500
Астана	12000	25000
Алматы	9600	22400
Рахат	9000	21700

 

Жарнама жеткізуші тиімділігі көрсеткіштерінің бірі – оның тұтынушылар назарын  аудару қабілеті болып табылады. Баспасөз жарнамасының шамамен 50-ы ақпаратты өндеудің осы алғашқы кезеңінен өте алмайды. Міне сондықтан да медиажоспарлау кезінде баспасөз жарнамасының өзіне назар аударту мүмкіндігін арттыратын факторларды есепке алуға тура келеді[3, 132б].

 

Теледидар

Эфир уақыты. Роликтің ұзақтығы. Аудиторияның мөлшері. Көрсету  мөлшері мен жиілігі үшін жеңілдік

-ақпаратты берудің  техникалық зор мүмкіндіктері;  -үлкен аудитория;  -күшті психологиялық  әсер

-видео-спортты әзірлеу  мен орналастыру құнының жоғарылығы; -хабар беруге уақыттың тарлығы; -бағдарламаны үзуге  деген теріс көзқарас; -ең танымал уақытты  сатып алудың шектелуі.

 

 

2.2. Республикалық басылымдардағы  жарнама

 

 

Әдеби-көркем журналдардағы жарнаманың орналасу формасы журналист қызметінің теориялық және әдістемелік негіздері. Журналистиканың заңдары, оларды оқып-білу, күнделікті қызметте пайдалану, басшылыққа алу. Принциптердің объективті негіздері және олардың сипатын танып-білу. Журналистика қызметінің прин-циптері проблемасы төңірегіндегі идеологиялық күрес.

Коммунистік баспасөздің негізгі  принциптері партиялы-лығы және таптығы  болғандығы. Партиялық баспасөздің  әлеу-меттік-таптық жақтары. Журналистиканың ақиқаты және әділ-дігі. Нақты құбылыстарды шындық тұрғысында толық көрсете білу. Өмір құбылыстарын бағалауға объективті көзқарас. Журналистикада ақиқатқа жетудің әдістемелік жолдары. Журналистің әдістемелік мәдениеті. Журналистикадағы субъективизм. Журналистің жеке пікірі. Журналистикадағы демократизм. Журналистиканың халықтығы. Ұлтшылдық, ұлтсыздық, шовинизм – патриотизм мен интернационализмге кері түсініктер. Гуманизм журналистиканың бір принципі. Журналистің гуманистік ұстанымы. Журналистика және жеке адамның қоғамдағы құқығы.

Газеттің, журналдың, телевизия мен  радионың редакциясы шығармашылық ұжым. Міндет бөлісу, қызмет түрлері. Журналистикадағы еңбек бөлісі. Ұжымдық шығармашылық түрлері. Жеке жарияланымдар мен  кампаниялар. Тақырыптық беттер мен айдарлар жүйесі. Газет пен журналдың сандары, теле- радио бағдарламалары.

Журналистиканың идеялық-тақырыптық бағыттары және оны шығармашылықпен  дамыту. Ұзақ мерзімге арналған және ағымдағы жоспарлар. Оларды іске асыруға бағытталған  шығар-машылық-ұйымдық жұмыстар.

Қоғам атынан сөйлеудің және қоғамдық пікір қалыптастырудың басты  түрі – публицистика.    Публицистиканың  функциясы мен пәні. Тәсілдің негізгі  сипаттары. Мазмұн мен түр ерекшеліктері. Журналистикада шығармашылықтың ғылыми және көркем  құралдарын пайдалану. Публицистиканың түрлері және баяндау ерекшелігі. Жанрлардың әртүрлілігі.

Журналистің азаматтық  позициясы. Ойлаудың тарихилы-ғы, нақтылығы, жүйесі. Ақпараттың зәрулігі, тездігі, нақтылы-ғы, жан-жақтылығы, жүйелілігі, байланыстылығы. Түсініктілігі, сендіру қуаты, дәйек-деректілігі.

Осы жолда қазақ тіліндегі баспасөздердің бірін-бірі демеп, өз беттеріде басқа  газеттер мен журналдарды жарнамалау кең етек алып отыр. Осы мәселеге дәлел ретінде бірқатар баспасөз беттеріндегі жеке авторлардың шолу мақалалары мен ақылы жарнамаларды мысал ретінде жаза кеткенді жөн көріп отырмын. Республикалық қоғамдық-саяси газет болып табылатын «Айқында» «Баспасөз -2007» айдарымен Батақ Мәжитұлының мақаласы шықты.

«Республика оқырмандарына  кеңінен таныс болған «Абай», «Жамбыл» секілді қажетті басылымдардың қатарын биыл «Мұқағали» журналы толықтырды.

Журналдағы басты айдар  ақынның өз сөздерімен айшықталған. Яғни «Білгің келсе, алдымен зертте мені», «Ақын халық перзентті  қашаннан да», «Біз деген достым, тағдыры қызық халықпыз», «Қыранбыз қырандардан жаратылған» деген секілді түйіндермен көмкеріліп, сыр шертеді.  «Асыл жырдың астары» деген айдармен әр нөмір сайын ақынның бір өлеңінің  ішкі иірімдері мазмұндалады. «Ақынның  атамекені» айдары бойынша, ол туған аймақтың жері мен суы, тауы мен шыңы оқырманға таныстырылады.

Сондай-ақ журналда өнер, әдебиет, мәдениет мәселелері ұдайы  өзекті әңгіменің арқауына айналады. Оқырман қауым бүгінгі қазақ  қаламгерлерінің жаңа туындыларымен танысып, жас таланттар дауысына құлақ түретін болады. «Мұқағали сыйлығының лауреаттары» айдарымен топтама өлеңдер де жарияланып тұрады. Ең бастысы Мұқағалиға қатысты деректер іздеуде бұл басылым оқырман үшін өте қажетті көмекші құрал ролін атқарады.

 

 

2.3. «Егемен Қазақстан»  газетіндегі жарнама

 

 

1919 жылы 17 желтоқсанда Орынбор қаласында  қырғыз әскери революциялық комитетiнiң  органы — «Ұшқын» газетi дүниеге  келдi. Бұл газеттiң қазiргi атауы  — «Егемен Қазақстан». Бiрiншi редакторы  — Халел Есенбаев. Газеттiң атаулары  бiрнеше рет өзгерiп отырды: 1919 жылы — «Ұшқын»; 1921 жылы — «Еңбек туы»; 1922 жылы — «Еңбекшi қазақ»; 1925 жылы — « Еңбекшiл қазақ»; 1932 жылы — «Социалды Қазақстан»; 1937 жылы — «Социалистiк қазақстан»; 1991 жылы -«Егемендi Қазақстан»; 1993 жылы — «Егемен Қазақстан» болып.

Бүгiнгi таңда «Егемен  Қазақстан» газетi – жалпыұлттық  республикалық сипаттағы ең беделдi мемлекеттiк басылым. Мұнда алуан  түрлi тақырыптағы материалдар, оның iшiнде, проблемалық мақалалар, үндеу-жарғылар, саяси жарнамалар т. б. жарық көредi.

Қазақстан демократиялық ел болғандықтан сайлау науқаны барысында президенттiкке, парламентке, мәслихатқа ұсынылушы үмiткерлердiң үгiт-насихат жүргiзуге толық, әрi тең құқықтары бар. Ал, «Егемен Қазақстан» газетi мемлекеттiк басылым болғандықтан, үмiткерлердiң басым бөлiгi сайлау алдындағы саяси жарнамаларын осы газетке бередi. Сөйтiп 1991 жылдан берi бұл газетте талай мыңдаған саяси жарнама жарық көрдi. Олардың көздейтiн мақсаты бiрдей болғанымен, берiлу формасы, жазылу стилi, тiлi, ерекшелiктерi, жанры әр түрлi.

Саяси жарнама жанры әлi терең, кең көлемде зерттелiп үлгермегендiктен, көп жағдайда оны басқа жанрлармен шатастырып жүретiндер де бар. Оның себебi: бүгiнгi күнi саяси жарнама туралы арнайы ана тiлiмiзде шыққан кiтаптардың аздығында болса керек.

«Егемен Қазақстан» газетiнде жарық көрген саяси жарнамалар туралы айтпас бұрын, «жарнама» ұғымының пайда болу тарихы мен тiкелей «саяси жарнаманың» теориялық тұжырымына тоқталып, ол жөнiнде қысқаша түсiндiрiп кеткен жөн.

… Бұрынғы халықтың көп емес уақытында  тамақ әр жерде-ақ көп болып, ертеңгiнi ойламаушы едi. Қарны ашса, дарияның жағасында тамақ қылуға не болса сол табылушы едi. Мұның бәрiн олар оңайынан-ақ, машақаттанбай табушы едi. Қашан халық көбейе бастаған сайын, тамақ табу қиын бола бастады. Сол себептi адамға өзiн асырамаққа көп еңбек керек болды. Тамақ шығатын жер қымбаттай бастады. Мәселен, адам әуелi тамақ iздеп машақаттанғаннан кейiн бiр жемiс ағашын табатын болды, яки жапандағы араның ұясы бар ағашты тапты. Бұл тапқан жемiстiң, яки балдың бәрiн бiржолата жеп тауысуға мүмкiн болмады, қалдырса һәм пайдасыз. Егер де бұл ағаштан кетiп қалса, өзге бiреу келедi, үшiншi бiреу тағы келедi. Сөйтiп, жемiстiң бәрiн жеп кетедi. Ендi мұны қалайша қылса керек, мұны ешкiмге алғызбастық жолы қалай, не айла қыламын деп ойлап, ақыры ағашқа сызып белгi салады... [7,10б]. 

Мiне, жарнаманың тамыры тереңде екендiгiн  осыдан ұғынуға болса керек.

Тiкелей саяси жарнама 1998 жылдың қазанынан бастап «Егемен Қазақстан» газетiнде молынан жарық көрiп  келедi. Әр үмiткер «Егемен Қазақстан» газетiнде саяси жарнаманы жариялауға толық және тең құқылы. Олардың ең негiзгi, мақсаты ортақ — сайлаушыларға үмiткердiң аты-жөнiн есте қаларлықтай таныстыру.

1999 жылы 10 — қаңтарда Қазақстанда  Президент сайлауы болды. Президентiкке  үмiткер төрт адам едi, олар: Нұрсұлтан Назарбаев, Серiкболсын Әбдiлдин, Ғани Қасымов және Энгельс Ғаббасов.

Сайлауға 7 млн 933 азамат қатысты. Нұрсұлтан  Әбiшұлы Назарбаевқа электораттың 79,78 %-ы қолдау көрсеттi. Ол дегенiмiз- 5 млн 847 мың сайлаушы. 1999 жылғы сайлау 1991 жылы болған сайлаумен салыстырғанда Президенттiң тұлғасын, болмысын қалыптастыруда маңызды, әрi мәндi роль атқарды [7,4б.].

Сайлау науқанына байланысты үмiткерлердiң  саяси жарнамалары «Егемен Қазақстан» газетiнде 1998 жылдың қазан айынан бастап жарияланды.

Бұл газет мемлекеттiк басылым  болғандықтан, әр үмiткердiң жарнамасы  емiн-еркiн, басқалармен тең құқылы түрде баспа бетiне шықты. Алайда, басқа үмiткерлерге қарағанда  Нұрсұлтан Назарбаевтың президент  сайлануын қолдаған материалдар  өте көп, жиi, әрi кең көлемде болып жарияланған. Бiреуi екiншiсiн қайталамайтын: жанрлары әртүрлi (сұхбат, мақала, сауалнама, хаттар, заметка), авторлары түрлi мамандықтардың иелерi, әртүрлi әлеуметтiк категориядағы адамдар, басқа да ұлт өкiлдерi жазғандықтан саяси жарнамалар едәуiр сәттi шыққан деп бағаланған.