Сұраныс және ұсыныс

  Сурет2-дегі а графигі сұраныс қисығының бойымен жылжуды экономистер сұраныс көлемінің  өзгеруі деп, ал ә-суреттегі сұраныс қисығының түгелімен жылжуын - сұраныс өзгеруі деп атайды.

      Сұраныс көлемінің өзгеруі қарастырып отырған тауардың бағасының өзгеруі   нәтижесінде болады. Сұраныс өзгеруі графикте көрсетілмеген бағадан басқа фактор әсер еткенде ғана болады.

    Осы мысалда тұтынушылар қой еті қымбаттаған  уақытта құс етін көп алатын болды, себебі бұл тауарлар бір-бірін ауыстыра алады.

   Егер бір тауардың бағасы қымбаттаған уақытта екінші тауарға деген сұраныс көбейетін болса, онда бұндай  тауарларды экономистер  бірін-бірі ауыстыратын немесе субститут тауарлар деп атайды. Мысалы, сары май мен маргарин, пиджак пен свитер және т.б.

  

    Тұтынушылар бірге қолданылатын тауарлардың бағасы өзгерген жағдайда басқаша  іс-әрекет жасайды. Мысалы, автокөлік пен бензинді қарайық . Бензиннің 1 литрінің бағасы 30 теңге болғанда тұтынушы 1 аптада 40 литр алады, ал баға  40 теңгеге дейін көтерілгенде, сұраныс көлемі 30 литрге дейін кемиді.  Өзгеріс сұраныс қисығының бойында болады.

        Р                                                                  Р

 

                      Д  

                                         Д2      Д1

                              Q                                                                          Q

    Бензин мөлшері, л                                                    Автокөлік саны, дана

Сурет3 - Бензин бағасы өсуінің  автокөлікке  деген сұранысқа  әсері.

 

Бензиннің 1 литрінің бағасы 30 теңгеден 40 теңгеге дейін жоғарылағанда, оған деген сұраныс көлемі 40 л-ден 30 литрге дейін төмендейді. Бұл жағдайда сұраныс көлемі өзгереді және өзгеріс сұраныс қисығының бойында болады. Ал, енді осы уақытта  автокөлік нарығында да өзгеріс болады, басқа факторлар тұрақты деп ұйғарғанда автокөлікке деген сұраныс азайып, сұраныс қисығы түгелімен солға жылжиды.

Ал бензиннің бағасының  өзгеруінің салдарынан  автокөліктің бағасы өзгермесе де оған деген сұраныс  азаяды. Сурет 3-те  көрсетілген сұраныс  қисығы түгелімен      солға D₁-ден D₂-ге дейін жылжиды. Ал сұраныс көлемі 100 бірліктен 50 автокөлікке дейін кемиді.

Сонымен, егер бір тауардың бағасы жоғарылаған уақытта, екінші тауарға деген сұраныс азаятын  болса, онда мұндай  тауарларды бірін-бірі толықтыратын немесе комплементар тауарлар деп атаймыз.

Бірін-бірі толықтыратын тауарларға мынадай мысал келтіруге болады: автокөлік пен бензин, теннис ракеткасы мен добы және т.б.

Тауарға деген сұраныс  көлеміне тұтынушылардың табысы үлкен  әсер етеді. Бұл көрсеткішке  байланысты тауарларды мынадай екі түрге  бөлеміз: 1) нормалды немесе кәдімгідей; 2) сапасы төмен тауарлар.

Егер тұтынушылардың табысы жоғарылаған кезде, зерттеліп  отырған тауарға деген сұраныс  көбейетін болса, онда мұндай тауарды ( табыстан басқа факторлар тұрақты  болғанда) нормалды немесе кәдімгідей тауар деп атаймыз.

Мысалы, тұтынушылардың табысы өскен сайын қой етіне деген сұраныс көбейеді. Себебі қой еті диеталық және жеңіл қорытылатын тағам болғандықтан тұтынушылардың осы тағамға деген сұранысы жоғарылайды.

             Р                                                                

 

                        

                                      

                            Д1 Д2

                                   Q

Сурет 4 - Тұтынушылар табысы өсуінің  қой етіне деген сұранысқа  тигізетін ықпалы.

  Сурет 4-тен  байқап отырғанымыздай табыс өзгергенде қой етіне деген сұраныс өзгеріп, ал сұраныс қисығы түгелімен D₁ –ден  D₂-ге дейін оңға жылжып тұр. Табысы аз кезінде сатып алушы бір айда 20 кг қой етін алған болса, ал  енді табысы жоғарылағанда 40 кг ет алады. Суреттен байқап отырғанымыздай, қой етінің бағасы   тұрақты 200 теңге қалпында қалады. Ал тұтынушылардың табысы азайған уақытта кәдімгі тауарға деген сұраныс та азаяды, сұраныс қисығы да солға жылжиды.

        Р

 

                                                Д1

                                        Д2          

                                                      Q

Сурет 5 - Тұтынушы табысы азаюының  қой етіне деген сұранысқа  тигізетін әсері.

Кейбір жағдайда тұтынушылардың табыс өскенде  сұранысы азаятын тауарлар да болады. Мысалы, табысы көбейген уақытта тұтынушылар сары май алады, ал маргаринге деген сұранысты азайтады немесе табысы  неғұрлым көбейген сайын тұтынушылардың аяқ киім жөндеу қызметіне деген сұранысы азаяды, себебі тұтынушы  жөндеуге бергенше жаңа аяқ киім сатып алғанды қалайды. Бұндай тауарларды немесе қызметті төменгі сапалы тауарлар деп атайды.

 

 

Бұндай тауарларға деген  сұраныс табыс көбейсе де азайып, сұраныс қисығы солға қарай жылжиды.

        Р

 

                                                Д1

                                        Д2           

                                                      Q

Сурет 6 –Табыс өскен уақытта сапасы төмен тауарға деген    сұраныстың өзгеруі.

Сұранысқа әсер ететін басқа  да маңызды, бірақ кей уақытта анықталмайтын фактор тұтынушылардың талғамы мен қалауы болып табылады. Талғам  сатып алушы үшін әрбір тауарда болатын өзіне тартымдылық көрсеткіші және бұл көрсеткіш моданың өзгеруінен немесе жаңа ақпараттың пайда болуынан өзгеруі мүмкін.

Талғам өзгеруі - бұл сұранысты өзгертетін себептердің бірі. Кейде адамдар талғамы тез уақыт аралығында өзгереді. Ал кейбір уақытта жайлап өзгереді. Егер адамдар денсаулығын ойлап, оны күтсе, онда шылымға, өте майлы тағамдарға деген сұраныс азайып, сұраныс қисығы солға жылжыр еді, ал жеңіл тағамдарға, спорт киімдеріне деген сұраныс қисығы оңға жылжыр еді.

Бағаның өзгеруін күту - бұл фактор да сұраныс қисығына әсер етеді. Егер адамдар бір себептермен тауардың бағасы өседі деп күтсе, онда сол тауарға деген сұраныс көбейіп, ал сұраныс қисығы оңға қарай жылжиды немесе керісінше. Бұл әсіресе қазіргі кездерде тұтынушылардың ұялы телефондардың бағасының төмендеуін күтіп, кейін сатып алуға ниеттенетін ойларымен түсіндіріледі.

 

  Кесте-2 – Сұраныс өзгерісіне көптеген факторлар әсер етеді

 

Сұраныс қисығына әсер етуші  факторлар	Автомобиль мысалы
1. Орташа табыс	Табыс өскен сайын  адамдар көбірек автомобиль алуға  тырысады
2. Тұрғындар	Неғұрлым тұрғындар  көп болса, соғұрлым машиналардың сатылу көлемі өседі.
3. Толықтырушы тауарларға деген баға	Бензинге деген баға неғұрлым төмен болса, соғұрлым автомобиль сатылымы жоғарылайды
4. Талғамдар	Жаңа автомобиль –  адамның статусының көрсеткіші
5. Ерекше факторлар	Метроның бар болуы, автомобиль және темір жолдардың  сапасы; болашақта баға түседі деген күту факторлары

1.2 Сұраныстың икемділігі

Икемділік – экономикалық ғылымның негізгі санаттарының бірі.      Алғаш рет бұл ұғымды экономикаға енгізген А. Маршалл. Ол бір айнымаланың пайыздық өзгеруі екінші айнымалының пайыздық өзгерісіне қалай әсер ететінін көрсететін көрсеткіш. Икемділік ұғымы нарықтағы өзгерістерге нарықтың бейімделуін көрсетеді.   Әдетте фирма өзінің өніміне бағасын көтермелей отырып, оны жоғары бағамен сатудан   пайда түсіруі ықтимал деп тұжырымдауымыз мүмкін. Бірақ ондай оң үрдіс әрқашан байқалмайды, себебі бағаны көтермелеу өсуге емес, керісінше, сұраныстың төмендеп, өтімділіктің қысқаруына әкелуі мүмкін.

Сондықтан икемділік  ұғымы өндірушілер үшін үлкен  мәнге ие, өйткені ол бағаның өзгеруінде сұраныс пен ұсыныстың қаншылықты өзгеруі мүмкін деген сұраққа жауап бере алады.

Бұл жердегі бағалық  икемділік коэффициенті ( Е _р)  заттық бағасы 1 %-ке өзгерсе, онда сол затқа деген сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретінін көрсетеді.

Бұл көрсеткіш сұраныс  көлемінің осы тауардың бағасы өзгеруіне сезімталдығын анықтау үшін қолданылады, бірақ сұранысқа әсер ететін басқа факторлар тұрақты. Сұраныстың бағалық икемділігінің шамасы теріс сан болады.

Сұраныстың бағалық  икемділігін анықтаған кезде  тауарға деген сұраныс мынадай бес түрге бөлінеді: 1) икемді; 2) икемсіз; 3) икемділігі бірге тең; 4) өте икемді; 5)өте икемсіз.

Егер сұраныс көлемінің  өсу проценті бағаның өсу процентінен  көп болса және тауардың бағасы төмендегенде жалпы түсім көбейетін болса, онда сұраныс икемді болады. 

Сұраныс көлемінің проценттік өзгеруі бағаның проценттік өзгеруінен көп болғандықтан, бағаның төмендеуі  тауарларды сатудан түскен түсімді  көбейтіп отыр. Түсім   дегеніміз -  тауардың  бағасы     мен   сатылған  тауар    мөлшерінің   көбейтіндісі: TR=P*Q.

Мұнда TR-түсім, Р-тауардың бағасы, Q-сатылған тауардың көлемі, дана

    Р    

           

                           

                                                 д Е_р (Д) >1

                                       Q

Сурет 7 - Икемді сұраныс.

Бұл жағдайда  баға төмендегеннен  түсім көбейіп отыр. Сонымен осы  суретте көрсетілген сұранысты  икемді деп атаймыз. Көбінесе, ауыстырушы тауарларды көп болатын тауарларға деген сұраныс икемді болады. Мысалы, Сұлтан макаронына сұраныс икемді болады, себебі оны ауыстыратын басқа макарондардың түрі өте көп. Ал ұзақ уақыт пайдаланатын: тоңазытқыш, телевизор, қысқа толқынды пеш сияқты тауарларға сұраныс икемді болады, себебі жоғарыда айтылған тауарлардың бағасы  жоғарыласа, тұтынушылардың оларға деген сұранысы өте азайып кетеді.

Егер бағаның өсу  проценті сұраныс көлемінің өсу  процентінен көп болса және баға төмендегенде, жалпы түсім азаятын  болса, онда сұраныс икемсіз болады деп айтамыз. Күнделікті қажетті  тауарларға және ауыстыратын тауарлары  аз болатын тауарларға сұраныс икемсіз болады.

   Сурет 8 - Икемсіз сұраныс.

Егер бағаның 1 проценттік өзгеруі, сұраныс көлемін осы шамаға өзгертетін болса және баға өзгеруіне байланысты жалпы түсім өзгермейтін болса, онда тауарға деген сұраныс икемділігі 1-ге тең болады.

    Р    

           

                           

                                                   Е_р (Д)=1

                                       Q

 

Сурет 9 - Икемділігі 1-ге тең болатын сұраныс.

  Сұраныстың бағалық икемділігін қарастырған уақытта оларды нүктелік және доғалық икемділік деп бөледі. Нүктелік икемділікті есептеген кезде бағаның және сұраныс көлемінің проценттік өзгеруі бастапқы көрсеткіштерінің қатынасымен есептеледі.

    Р                                                                       Р

                     д

                                                                                          д  

                                   Q                                                                     Q      

Сурет10 - Өте икемсіз сұраныс               Сурет11 - Өте икемді сұраныс                                                                          

 

Сұраныстың бағалық  икемділік коэффициентін ( Е _р (D)) анықтағанда мынадай формулаларды қолданады.

         E _р (D) DQ/DP*P/Q - нүктелік икемділік.

  

      E _p (D)= Q₂   -Q₁ /P₂ –P₁ * P₁   +P₂ /Q₁+Q₂ – доғалық немесе сызықтық икемділік.

Q,₁ Q₂  - 1 және 2 кезеңдегі сұраныс көлемі

Р_{1 ,} Р₂  – 1, 2 мерзімді уақыт кезеңіндегі тауардың бағасы.

Сұраныстың бағалық  икемділігінің абсолюттік мәні 1 мен ¥, (1<½Е_р<¥) аралығында болса, онда сұраныс икемді дейміз. Ал егер осы аталған көрсеткіштің мәні ( 0<½Е_р½<1) болса, онда сұраныс икемсіз деп аталады. Егер ½Е_р½=1 болса, бұл жағдайда сұраныс икемділігі бірге тең болады.

Егер Е_р (D) мәні оң болса, онда зерттеп отырған тауар Гиффен тауары болады.

Сұраныстың бағалық  икемділігін есептеуді заттың бағасы өзгеруіне байланысты тұтынушылар  шығындарының және сатушылар түсімінің  өзгеруін жорамалдау үшін қолдануға  болады.

 

Сұраныстың бағалық  икемділігі	Жалпы түсім (шығындар өзгеруі)
	Баға төмендегенде	Баға жоғарылағанда
Икемді сұраныс ( Ер>1)	көбейеді	азаяды
Икемсіз сұраныс (Ер<1)	азаяды	көбейеді
Икемділігі бірге тең  сұраныс (Е р=1)	өзгермейді	өзгермейді