Өнімнің өзіндік құнының түсінігі мен мәні

Өнімнің өзіндік құнының төмендеуі еңбек өнімділігінің өсу қарқыны мен еңбек ақының өсуінің дұрыс өзара қатынастарымен анықталады. Еңбек өнімділігінің өсуі өнімнің өзіндік құнының төмендеуін қамтамасыз ете отырып еңбек ақының өсуінің алдына шығып отыруы керек.

Еңбек ақының өзгеру факторларын  талдау барысында "Ғылыми-техникалық іс-шараларды енгізу актісін" пайдалану қажет. Ол жерде іс-шараны енгізу есебінен еңбек ақының үнемделуі көрсетіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Жанама шығындар.

 

Өнімнің өзіндік құнының жанама шығындары келесі кешенді баптармен көсетілген: құралдарды сақтау және пайдалануға шығындар, жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық шығындар, коммерциялық шығындар. Осы шығындарды талдау 5-10 жыл динамикасында, сонымен қатар есепті кезеңнің жоспарлы деңгейімен тауарлы өнімнің теңгесіне олардың нақты шамасын салыстыру жолымен жүзеге асырылады. Мұндай салыстыру тауарлы өнімнің құнында олардың үлесі динамикада және жоспармен салыстырғанда қалай өзгергенін және қандай тенденция - өсу немесе төмендеу байқалатынын көрсетеді. Кейінгі талдау барысында шығындардың абсолюттік және салыстырмалы өзгерісін тұрғызатын себептерді айқындайды. Өзінің құрамы бойынша осы кешенді баптар шығындардың бірнеше элементтерінен тұрады.

Машиналарды және құрал-жабдықтарды пайдалану бойынша шығындар машиналар мен технологиялық құралдардың амортизациясын, оларды ұстап тұру бойынша шығындарды пайдалану бойынша шығындарды, жүктердің зауыт ішіндегі қозғалысы бойынша шығындарды қамтиды. Шығындардың кейбір түрлері (мысалы, амортизация) өнімдерді өндіру көлеміне тәуелді емес және шартты-тұрақты болып табылады. Басқалары толығымен немесе бөлшектеп болса да, оның өзгеруіне тәуелді және шартты өзгермелі болып табылады.

Өнімдердің нақты көлемін  шығаруға жоспарлы шығындарды есептеу үшін келесі формула қолданылады.

 

3_Ск = З_п* (100 + ΔТП% *К₃)/100

З_ск - өімдердің нақты көлемін шығаруға түзетілген шығындар;

З_т - баптар бойынша шығындардың жоспарлы сомасы;

ΔТП % - тауарлы өнімді шығару жоспарды артық өндіру (кем өндіру);

ΔК_г - өнімдерді шығару  көлеміне шығындардың тәуелділік коэффициенті %.

Амортизацияның жалпы  сомасы машиналар мен құрал жабдықтар санына, олардың құрылымына, амортизация құны мен мөлшеріне тәуелді. Құралдардың құны аса қымбат машиналарды сатып алу және инфляцияға байланысты оларды қайта бағалау есебінен өзеруі мүмкін. Амортизацияның орташа нормасы қорлар құрамындағы құрылымдық қозғалыстар есебінен өзгеруі мүмкін.

Осы өндірістік қуаттылықтарды өнімдер неғұрлым көп шығарса, соғұрлым өнім бірлігіне амортизациялар мен басқа да тұрақты шығындар аз келеді.

Пайдалану шығындары  пайдаланылатын объектілер санына, олардың  жұмыс істеу уақыты мен 1 машина сағат жұмыстарына үлесті шығындарына тәуелді.

Капиталды ағымдық және профилактикалық жөндеу жұмыстарына шығындар жөндеу жұмыстарының көлеміне, олардың күрделілігіне, негізгі қорлардың тозу дәрежесіне, босалқы бөлшектер мен жөндеу матетиалдарының құнына, оларды үнемді пайдалануға тәуелді.

Жүктердің ішкі қозғалысына  шығындар транспорт құралдарының түріне, оларды толық пайдалануға, өндірістік бағдарламаларды орындау дәрежесіне, жылжымалы құрамындағыларды пайдалануға құралдарды үнемді пайдалануға байланысты. Цехтық және жалпы зауыттық шығындарды талдау үлкен маңызға ие. Себебі олар өнімнің өзіндік құнында көп үлес салмаққа ие.

Цехтік және жалпы зауыттық шығындарды талдау үшін аналитикалық бухгалтерлік есеп мәліметтерін қолданады. Әрбір бап бойынша жоспардан абсолютті және салыстырмалы ауытқуды және олардың себептерін анықтайды.

Талдау процесінде өндіргіш емес шығындар, салғырттық салдарынан кемістіктер анықталуы қажет. Оларды өнімнің өзіндік құнын төмендетудің пайдаланылмаған резервтері ретінде қарастыруымызға болады.

Өндіргіш емес шығындар ретінде шикізаттар мен дайын  өнімдердің бұзылуынан және жетіспеушілігінен кемшіліктерді, кәсіпорынның кінәсінан уақытша тоқтап тұруларды төлеуді осы уақыт үшін және жұмысшыларды квалификацияланбаған еңбекті талап ететін жұмыстарында пайдаланылуына байланысты. Қосымша төлемдерді, кәсіпорынның тоқтап тұру мерзімінде тұтынылған энергия мен отынның құнын есептеуімізге болады.

Өнім бірлігінің өзіндік  құнындағы жалпызауыттық және жалпышаруашылық шығындарды талдау кәсіпорын бойынша оларды толық талдау барысында алынған нәтижелерді ескеріп жүзеге асырылады. Бұл шығындар дайындалған өнімдердің жеке түрлері арасында сатып алу материалдарынан басқа тура шығындарға пропорционалды бөлінеді.

Өнім бірлігіне тиетін осы шығындардың сомасы келесі өзгерістерге байланысты болады:

1)  цехтік және жалпы зауыттық шыгындардың жалпы сомасының;

2)  накладнойларды бөлу  үшін  база болып  табылатын  тікелей шығындар сомасының;

3)  өнімді өндіру  көлеміне.

Осы факторлардың ықпалын  есептеу үшін тізбектік орын басу әдісі қолданылады.

Коммерциялық шығындар сатып алушыларға өнімдерді жіберу бойынша шығындарды (жүкті арту - түсіру шығындары, жеткізіп беру), тароға және қораптарға, жарнамаға, өткізу нарықтарын зерттеу және т.б.

Тауарларды жеткізіп беру бойынша шығындар тасымалдау қашықтығынан, тасымал жүгінің салмағына, жүктерді тасымалдағаны үшін транспорттық тарифтерге, транспорт құралдарының түріне байланысты.

Тауарларды арту және түсіру бойынша шығынды түсірілген өнімдердің салмағының және өнімнің бір тоннасын түсіру және арту бағаларының өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады.

Қораптар мен тароларға  шығындар олардың саны мен құнына байланысты. Саны әдетте жіберілген өнім көлемі мен өнім бірлігіне қораптардың шығын нормасына байланысты.

Қорап материалдарын  үнемдеу тиімсіз, себебі әдемі, эстетикалық, тартымды қорап - өнімге сұранысты арттырудың негізгі факторларының бірі және осы бап бойынша шығындардың артуы сату көлемінің артуы мен өтеледі. Дәл осы сияқты, жарнамаға, өткізу нарығын зерттеуге және басқа да маркетинг шығындар жөнінде айтуымызға болады.

Жанама шығындарды талдаудың  соңында оларды қысқартуға мүмкін резервтер есептеледі және оларды игеру бойынша нақты ұсыныстар жасалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.4. "Ақ алтын"  ЖШС - нің өнімнің өэіндік құнын талдау.

 

Өнімнің өзіндік  құныныңнақты мысалы  да өндіріс көлемінің ықпалымен өзгеру сипатын қарастырамыз:

 

Кесте 2.1.

Шығындарының   жалпы   сомасының   және   өнім   бірлігінің   өзіндік құнының тәуелділігі.

Өнім өндірісінің көлемі.	Бүкіл өндірісінің өзіндік  құны, мың. тең.			Өнім бірлігінің өзіндік  құны, мың. тең.
		Тұрақты шығындар	өзгермелі шығын	барлығы	Тұрақты шығын	өзгермелі шығын	барлығы
500 1000 1500 2000 2500	50 50 50 50 50	40 80 120 160 200	90 130 170 210 250	100 50 33 25 20	80 80 80 80 80	180 130 113 105 100

 

50 мың теңге көлеміндегі  тұрақты шыгындардың жалпы сомасы  өндірістің барлық көлемі үшін  нақты тіркелген болып табылатыны кестеден көрініп тұр. Оның абсалютті шамасы өнім өндірісінің көлемінің артуымен өзгермейді, алайда өнім бірлігіне шыгындар оның өсіміне пропорционалды төмендейді: өндіріс көлемі 5 есеге өсті жэне өнім бірлігіне түрақты шығындар 5 есеге төмендейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 2.2.

"Ақ алтын" ЖШС  - нің өнімін өндіруге кеткен  шығындар.

Шығындар элементі	Сомасы мың. тең.			Шығындар құрылымы %
		Жоспар	Факт	+,-	Жоспар	Факт	+,-
Марериалдық шығындар Еңбек ақы Әлеуметтік қорғау қорына аударымдар Негізгі қорлардың амортизациясы Басқада өндірістік шығындар	28168 20500 6150 3150 15564	31746 21465 6440 3500 15967	3578 965 290 350 403	36,14 26,3 7,89 4,04 19,96	37,72 25,5 7,65 4,16 18,97	1,58 -0,8 -0,24 0,12 -0,99
Барлық өндірістік шығындар	73532	79118	5586	94,33	94,0	-0,33
Коммерциялық шығындар	4420	5050	630	5,67	6,0	0,33
Толық өзіндік
құн	77952	84168	6216	100,0	100,0
Соның ішінде:
Өзгермелі
шығындар	54567	59338	4771	70,0	70,5	-0,5
Тұрақты
шығындар	23385	24830	1445	30,0	29,5	-0,5

 

Кестеден көрініп тұрғандай, кәсіпорынның нақты шығындары жоспарлыдан 6216 мың теңгеге немесе 8 % - ға жоғары. Артық шығындалу барлық түрлері бойынша, әсіресе, материалдық шығындар бойынша болды. Өзгермелі және тұрақты шығындар сомасы артты. Шығындардың құрылымы да үлесі және негізгі қорлардың амортизациясы да артты, ал еңбек ақы үлесі кеміді.

 

 

 

Кесте 2.3.

"Ақ  алтын"  ЖШС  -  нің     тауарлы  өнімінің  теңгесіне  шығындар сомасының  өзгеруіне факторлардың ықпалын  есептеу.

Шығындар	Сомасы. мың.тең.	Шығындардың өзгеру факторлары
			Өнімдерді шығару, көлемі	Өнімдердің құрылымы	Өзгермелі шығындар	Тұрақты шығындар
Жоспар бойынша өнімдердің жоспарлы шығарылуы	77952	жоспар	жоспар	Жоспар	жоспар
Өнім өндірісінің нақты көлеміне есептелген деңгей бойынша	79372	нақты	жоспар	жоспар	жоспар
Өнімнің нақты шығарылуына жоспарлы деңгей бойынша	80640	нақты	нақты	жоспар	жоспар
Тұрақты шығындардың жоспарлы деңгейіндегі нақты	82723	нақты	нақты	нақты	жоспар
Нақтылары	84168	нақты	нақты	нақты	нақты

 

Кестеден, шартты - натуралды нысанда тауарлы өнімдердің шығарымы бойынша жоспарды артық орындауға байланысты шығындар сомасының 1420 мың. теңгеге өскені көрініп ұр.

Өнімдерді шығару құрылымының өзгеруі есебінен шығындар сомасы 1268 мың теңгеге (80640 - 79372) өсті. Бұл, өнімді жалпы шығаруда көп қажет ететін өнімдердің үлесінің артқанын куәландырады. Үлесті өзгермелі шығындардың өсуі 2083 мың теңге құрады (82723 - 80640). Тұрақты шығындар жоспармен салыстырғанда 1445 мың теңгеге артты, ол да шығындардың жалпы сомасының артуының негізгі себептерінің бірі.