Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін (адамның еңбек қабілеті) тауар түрінде сатып, сатып алуға байланысты болатын экономикалық қатыныстар жүйесі. Еңбек нарығы жоғары квалификациялы еңбектің беделінің сөзсіз көтерулуіне әсер етуі мүмкін. Осының арқасында әрбір жұмыс орнының бағасы ортады, жұмыскерлерге және олардың еңбегінің сапасына деген  талап келмейеді.

      Еңбек нарығының жүйесінің маңызыды әдісі  – мемлекеттік реттеу болып табылады. Еңбек нарығын мемлекетті ретеу  халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғаудың жалпы ортақ стратегиясын дайындауға бағытталады. Демек, жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржалары айтарлықтай орын алады. Еңбек нарығы  саясатының белсенді шараларының негізгі жұмыссыздықты жоюға бағыттылған немесе қысқартуға және халықты жұмыспен қамту мәселесі бойынша үкіметті органдардың қызметімен байланысты. Еңбек нарығын реттеудің белсенді шараларына мыналар жатады:

45. Жұмыс табуға жердемдесу және жұмысқа орналасу процесін жетілдіру;
46. Жұмыссыздарды кәсіби оқыту және қайта даярлау арқылы біліктілігін жоғарлату;
47. Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
48. Жұмыс орындарын жасауды тікелей және  жаңаша түрде ынталандыру;
49. Кәсіпкерлікпен өзін-өзі жұмыспен қамтуды қолдау.

      Жұмыссыздықты әлеуметтік қорғаудың қазіргі кезде  мынадай түрлері қалыптасқан:

50. Жұмысқа орналасуға жәрдемдесу;
51. Жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта оқыту;
52. Қоғамдық жұмысты атқаратын жұмыстарға ақы төлеуді жетілдіру;
53. Табысы аз азаматтарға жатқызылған жұмыссыздарға заң актлеріне сәйкес мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек көрсету.

      Жұмыссыздықпен  күресуде еңбек биржасалары (тұрғындары жұмыспен қамту қызметі) айтарлықтай орын алады. Нарық қатынастары дамыған елдерде еңбек биржасы жұмыссыздарға жәрдем беру мақсатында адамгершілік мақсатында адамгершілік  институттары ретінде пайда болды. Уақыт өте еңбек қатынастарының дамуына сәйкес оның мақсаттары мен атқаратын қызметтері өзгеррді.

     Еңбек биржасы – бұл еңбекті жалдау барысында жұмыскерлермен кәсіпкерлер  арасындағы делдалдық келісім жасалатын, турақты жұмыс істейтін мекеме. Бұрынғы  КСРО-да ең соңғы еңбек биржасы 1932ж. қабылданған болатын. 1991ж. шілдесінен бастап Қазақстанда барлық жерде тұрғындарды еңбекпен қамту қызметі жұмыс істей бастады.

     Еңбек биржаларының негізгі атқаратын  қызметтері мыналар:

54. Еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды анықтау;
55. Жұмыссыздықты есепеке алу және бос жұмыс орындарын тіркеу;
56. Жұмысын ауыстыруға және тұруға тілек білдіретін адамдарға ақпараттар беру;
57. Жұмыс іздеп жүрген кадрларды оқыту  мен қайта дайындауды ұйымдастыру. Жастар арасында кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізу;
58. Адамдарды жұмысқа орналастыру үшін делдалдық қызмет көрсету және жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы тағайындау.

     Адамдар жұмыс болса ғана жұмыспен қамтылатыны  белгілі, ал еңбек жағдайының сапасына, еңбек пен еңбек қатынастарын қорғауға тұрақты бақылау жасаудың және әріптестердің бірлескен мониториннгінің арқасында қол жеткізіледі. Бұлар жұмыспен қамтудың тиісті әрі сапалық деңгейіне қол жеткізу құралдары болып табылады. Бүгінгі таңда, экономикалық өрлеу кезеңінде, мемлекеттің жұмыспен қамтудағы және еңбек рыногын реттеудегі рөлі туралы мәселе принципті тұрғыдан жаңаша шешілуге тиіс. Жұмыспен қамту және еңбек нарығын дамыту проблемалары кейін қалуға тиіс емес және қалмайды да, әрі олар қалдық принціпі бойынша қаржыландырылмау керек.

     Жеке  адамдар экономика жұрттылықты жұмысқа орналыстырғанша жұмыс іздеуге кететін уақытты қажетсінеді. Қоғам жұмыстының  күнелту минилизнын сақтап қалуына қол ұшын беруі тиіс. Соңғы кездері жұмыссыздық негізгі проблема емес, себебі олар үшін жәрдемақы төленеді деген қауесеттер пайда болды. Бұл дұрыс емес. Өйткені жұмыссыздықтың бәрі бірдей жәрдемақы ала бермейді. Шындығында да, жалпы жұмыссыздықтың 2/3-ден төмендеу бірлігі ғана – сақтандырылған жұмыссыздық.  
 

1.   Инфляцияның қалыптасуына  қарсы жасалатын  шаралар негізі.

     Елбасы  Н.Ә Назарбаев 2006 жылдың 1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» атты Қазақстан халқына жолдауында ақша кредит саясатының негізгі мақсатты инфляцияны тежеуді қамтамасыз ету болып табылады және бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік Ұлттық Банк пен Үкіметке деп жүктеледі деп атап көрсетті. Осыған орай бүгінгі таңдағы инфляцияның өсуі көп себептерге негізделген және тиісті органдар мен нарық субъектілерінің нақты іс-әрекеттеріне байланысты күрделі көп факторлы құбылыс екендігін айта кеткен жөн.

     Қазақстанда реформаның  алғашқы жылдары бағаның  қозғалысы көптеген фактормен айқындалды, олардың басымдары мыналар болды: азық-түлік тауарларына және кейбір тауарларға арналған бағаның белгіленген шекті біртіндеп алып тастау, энергия ресурстарына арналған бағаны ырықтандыру және ұлттық валютаның құнсыздануы. Одан кейінгі жылдары монктарлық және фискалдық реттеу құралдарын пайдалану, сондай-ақ баға белгілеу  саласында жүргізілген саясат тұтыну тауарларына арналған бағаның өсуін 1998 ж. 1,9%-ға дейін қысқартуға мүмкіндік берді. Тутыну нарығындағы бағыиың 1999ж. өсіп кетуі (17,8%-ға), негізінен, теңгенің «құбылмалы айырбастау бағамын» енгізуге байланысты ал тұтыну тауарларына және қызмет көрсетуге арналған баға өсімі 2000ж. 9,8 %-дан 2004ж. 6,7%-ға  дейін баяулағаны байқалды.

     Жекеленген  сарапшылардың пікірінше, мемлекеттік  шығыстардың өсуі айналыстағы ақша сапаның көбеюіне ықпал етеді  және инфляцияның туындатуы дейді. Бұл жағдайда ақшаның жедел айналу көрсеткішкі және олардың айналыстағы санына негізделетін. Инфляцияның ең қарапайым моделі ескерілмейді. Соңдықтан бұл мәселені шешу үшін ЖҰО-нің жан басына шаққандағы өнімінің мемлекеттік шығыстардың, барлық инвестицялардың, соның ішінде жеке сектордағы инвестициялардың көлеміне, тұтыну және жинақтау деңгейіне және басқаларға қарай өзара байланысын талдап, есептеп отыру керек.

     Инфляция  бізде ақшаның молшылығын ғана емес, негізінен алғанда күнделікті сұраныс  тауарлардың жетіспеушілігі – «сұраныс инфляциясын» тудырып отыр. Қазіргі кезде Қазақстанда инфляцияның өсуінің негізгі себептері мыналар:

59. «Сұраныс  инфляциясы» немесе жалпы тауар тапшылығы, әсіресе күнделікті сұраныстағылары;
60. Монополистер мен делдалдардың баға келісуі;
61. Қызмет көрсету, көлікке, энергияға бағалар мен тарифтердің озық өсіп кетуі;
62. Ақша массасының молшылығы;
63. Субъектілердің өнімділікті арттыруға қарағанда пайда алуға көбірек ұмтылуы;
64. Жергілікті жерлердегі атқарушы біліктің инфляцияны тежеу және негізгі тұтыну тауарлары мен қызмет бағалар мониторингін жүзеге асыру жөнінде нашар жұмыс жүргізуі;
65. Төмен еңбек өнімділігі;
66. Инфрақұрылымға салынған инвестициялардың жоғары үлес салмағы және күрделі қаржыны игеру мерзімдерінің ұзақтылығы;
67. Әлсіз бәсеке;
68. Өндіріс шығындарының өсуі.

     Инфляцияның әлеуметтік және экономикалық зардаптары, оған шалдыққан елдің үкіметін белгілі  экономикалық саясат жүргізуге мәжбүр етеді. Алдымен елдің үкіметі, белгілі  экономикалық саясат жүргізуге  мәжбүр етеді. Алдымен экономистер ең басты  сұраққа жауап іздейді. Инфляцияны төтенше шаралар қолдану арқылы жою керек пе, әлде оған бейімделу керек пе?

     Осы заманғы инфляцияның экономикаға  тигізетін негізгі әсер, ол елдердің ұлттық экономикасының дамуын тежеп, тіпті  дағдарысқа әкелуі мүмкін. Сондықтан  нақты экономикада, инфляцияға қарсы жасалатын шаралар толқынды уақытта белгіленіп, іске асырылуы қажет. Нарықтың құрыла бастауы, инфляциялық процестерді едәуір өршітті. Инфляцияны бәсеңдету үшін, баға мен табысқа түгелдейді. Әкімшілік бақылауды күшейту, нарық қатынастарының дамуына теріс әсер етті.

     Соңғы жылдарда инфляция, ТМД елдеріндегі  ең қиын халық шаруашылығы проблемасына айналды. Қазақстандағы жағдайлардың күрделі инфляцияға қарсы саясаттың  тек жанама экономикалық әдістер  арқылы жүргізуге болмайтығын көрсетті. Халық шаруашылығы жеке-теңдігінің бірте-бірте мемлекеттің тиімді құрылымдық саясаты арқылы қалпына келтіруге болады. Ол үшін әскери өндіріс пен әскери шығындарды қысқарту, өндірісті бюджеттік қаржыландырудан гөрі кәсіпорындардың акционерлік капиталын пайдалануға көшу қажет.

     Инфляцияны  тежеу үшін мыналар қажет: біріншеден, азық-түлік нарықтарын шұғыл түрде  монополиясыздандыруды жүргізу, жедел  тауар  биржаларын құру және дамыту қажет. Екіншіден, өте қажетті тауарлардың  тұрақты мониторингін жүзеге асыру  және монополияға қарсы тежерулердің тиімділігін арттыру керек; үшіншіден, елдегі инфляцияны тежеу бойынша кешенді шаралар қолдану қажет.

     Қорына  айтқанда, қазіргі инфляция сан қилы, көп факторлы күрделі процесс, ол беогілі дәрежеде барлық елдерді  қамтиды. Инфляцияның жоғары қарқынан елдің, халықтың экономикалық дамуына көптеген зиян келеді.

Қорытынды

     Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы өз экономикасы мен мемлекетітің іргетасын  берік қалаған мемлекет. Енді бүгін  Қазақстанның дамуы, кемел келешегі экономикалық, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық. Қазіргі кездегі Қазақстанның экономикалық жағдайының өсіп келе жатқанын мына  факторлардың көруге болады: жоғары және арнаулы орта оқу орындары студенттердің стипендияларының өсуі, оларға білім алу гранттары мен кредиттердің берілуі; бюджет саласының қызметкерлерімен мемлекеттік қызметтілердің жалықыарының өсуі; зейнеткерлердің зейнетақыларының өсуі мен аз қамтылған отбасыларына арналған қаржы көлемінің өсуі және тағы басқалар. Экономиканың тұрақты дамуы қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартқанның үстіне жақсарта беруге жағдай жасай туғызады. Бұл – мемлекет саясатының, яғни экономикасының  дамып келе жатқанының әлеуметтік жемісі.

     Қазақстан тек өзінің ішкі экономикасынын жақсартып қана қоймай, сонымен қатар әлемге өзінің атын паш етті. Әлемнің алдыңғы қатарлы дамыған елдері Қазақстанның экономикасының өсіп келе жатқанын мойындап, Қазақстанмен әр түрді экономикалық байланыстар орнатуда.

     Экономиканың  одан әрі дамуына жағдай тудыру үшін елдегі жұмыссыздық мәселелерін шешіп, инфляцияға жол бермеу шараларын қарастыру керек.

     Жұмыссыздық – бұл халық шаруашылығында жұмыспен қамтамасыз етілмеген еңбекке қабілетті бар жұмыс күші, жұмыс күшіне деген сұраныс пен оның ұсыныстық арасындағы айырмашылықтан туындайтын нәтиже. 

     Жұмыссыздық жағдайында өндіріс мүмкіншілігін  толық пайдаланбағандықтан ұлттық байлықтың азаюына келеді. Бұл  жағдайда:

69. халықтың сатып алу қабілеті төмендейді;
70. қазына-қор қысқарады;
71. өндіріс құлдырайды.

     Жұмыссыздықтың өсуі қоғамда қылмысты істердің өсуіне және халықтың әлеуметік жағдайының төмендеуіне әкеледі. Қазақстан Республикасында жұмыссыздықпен күрес жөнінде бағдарламалар бекітіліп отырады. Бұл бағдарламаларда көзделіп отырған мақсаттар – жұмыспен қамтудың белсенді  саясатын жүзеге асыру және негізінен еңбекке жарамсыз кедей азаматтарға, сондай-ақ еңбек нарығындағы жағдайы осал халыққа атаулы көмек көрсету есебінен кедейліктің ауқытын қысқарту және жұмыссыздықтың деңгейін төмендету болып табылады. Бағдарламалар Қазақстандағы әр отбасының кешінде бір мүшесін жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған және жұмысы  жоқ халықты еңбек етуге ынтыландаратын жаңа жұмыс орындарын құруды көздейді. Жұмыссыздық деңгейін еліміздің тұрақты экономикалық-әлеуметтік дамуына қауіп төндірмейтін деңгейіне дейін төмендету міндеті көзделіп отыр. Экономикалық өсу үшін жұмыссыздықтан басқа тағы бір құбылыс-инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын бағаның өсуі. Ұзақ мерзімді болашақта, сондай-ақ ақша массасының өсуі ірі масштабқа жеткенде, инфляцияның басты факторы ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.

     Қазақстан тәжірибиесі инфляциямен күресу тек қана фискалды ақша саясаты көмегімен  жүзеге асыратынын куәлландырады. Бірақ  дүниежүзілік тәжірибеде, соның ішінде Бразилияда жоғары инфляция жағдайында өмір сүре білу тәжірибелері бар. Бұл облыстағы көптеген экономистердің зерттеулері, қай елде болмасын, жылына 30-40%-дан асатын инфляция жағдайында экономикалық өсуге қол жеткізу мүмкін еместігін көрсетеді. Инфляцияның әлеуметтік зардаптары, ол ұлттық табысты қайта бөледі, халыққа салық үстіне салық болып, номиналды және нақты жалақының өсу қарқының қызметтер мен тауарлар бағасының курт өсуінен кейін қалдырады. Инфляция зардабын барлық жалдамалы жұмысшылар, еркін кәсіп иелері, зейнеткерлер т.б. басынан өткізеді. Сондықтан кез келген мемлекет инфляцияға қарсы тиісті шаралар қолдану керек. Оның ішінде, бірінші қатардағы міндет, өндірістің, оның ішінде жоғары және орташа табыскерліктің дамуын қамтамасыз ету, олардың өндірген тауарлардың сатысын жоғарлатып, бәсекеге жарамдылығын арттыру болып табылады.