Экономикалық даму институттарының мәні мен рөлі

Аяқталған технологиялық  инновациясы бар кәсіпорындар саны 148 ден 420 артты, өсуі – 2,8 есе. Технологиялық  инновациялар шығыны 26,9 дан 79,9 млрд.тенгеге  артты, өсім – 2,9 есе. Зерттеу жұмыстарына 2002 жылы 9,37 млрд.тенге, ал 2006-жылы – 33,1 млрд.теңге жұмсалды, өсім – 3,5 есе.

Құрылымдық өзгерістер нәтижесі ретінде кәсіпорындардың ішкі шығыны едәуір артты. 2003 жылы технологиялық  инновацияға кәсіпорынның жалпы  шығынының 7,3 пайызы келс, 2006-жылы – 85,5 % . Ең қатты қарқынмен өскен үлес шетелдік инвестициялар –  0,9 дан 22,3 %. Қаржыға шаққанда бұл шығындар 60 есе өсті – 246,3 млн.теңгеден 15 млрд.тенгеге  дейін.

Отандық өндірістегі инновациялық өнімнің үлесі бүгінгі таңда  өте аз – 2,4%. Бұл көрсеткіш Россияда 2,4-4,5 %., Украинада 7-8% арасында, ал ЕО елдері арасында ол 40-тан 90% дейін. Қазақстан  әзірге инновациялығы жағынан 67-орында(92Өнеркәсіптегі  бұл көрсеткіш жалпыреспубликалықтан  екі есе жоғары, 5 %.  Еуропалық  елдердің стандартына шамалас деңгейде: тері және аяқкиім тәрізді одан жасалатын  бұйымдар өндірісі – 25%; мұнай өнімдері мен ядролық заттар – 25;; электржабдықтары – 20,8%; резинотехникалық және пластмассалық  бұйымдар – 16,7%; металлургия өнеркәсібі – 12,9 %. Әлемдік бәсекеге қабылеттілік деңгейге жақындау үшін инновация деңгейін ең кемі 15-30 есе көбейту керек.

Жаңа экономиканың ең маңызды  құрамдас бөлігінің бірі – ақпараттық технологияны дамыту. 2006 жылы бұл мақсатқа жұмсалған жалпы шығын 44,6 млрд.тенге  болды, оның ішінде байланыста – 12,8 млрд., тау-кен өндірісінде – 10,2 млрд., есептеу  техникасы саласында - 5,3 млрд., құрылыста  – 2,6 млрд., зерттеу секторында – 2млрд., жоғары білімде – 1,9 млрд., ауыл шаруашылығында – 0,2 млрд.тенге.  Бұл шығындарды әлі де еселеп көбейту керек. Россиядағы ақпараттық технология нарығы 8,5 млрд.долларды құрайды, 2010 жылы 40 млрд.доллар болады. Қазақстанның көрсеткіші 372 млн.доллар және ол көршінің қарқынынан 2,3 есе  қалып отыр.

Өңдеуші өнеркәсіпте ақпараттық-коммуникациялық  технологияға жаратылған шығынның 22 % металлургияның, 21 – тамақ, 19,8 –  целлюлозно-қағаз, 18,6 % – электротехника өнеркәсібінің үлесіне тиді [96]. 2006 жылы 1,6 млн. Интернет пайдаланушы адам тіркелген. Интернетті қолдануда (8520 бірлік) құрылыс алда келеді – 1222 бірлік, баспа  ісі – 1070, тамақ өнеркәсібі – 1068, энергетика – 534, тау-кен – 508, жоғары білім – 500, металлургия – 397, машиножасау - 431, тоқыма және тігін өнеркәсібі – 242 бірлік.

Экономиканың энергетика, жоғары білім ең маңызды салаларында  ақпараттандыруда артта қалуымыз дабыл  қағарлық жайт. АКТ жұмыскерлер саны өсіп келе жатқанымен, 2006 жылы бұл сферада 220 мыңнан астам электроника, байланыс, приборжасау, компьютерлік бағдарлама тәрізді салаларда қызмет еткенімен  біздің артта қалушылығымыз жайлы  мамандар көп айтады. Бұл бағытта  жұмсалар қаржыны көбейтпей болмайды.

Жыл сайын АҚШ, Канада, Еуропаның  мыңдаған суденттері мен универсиет бітірушілері ондаған мың инновациялық компания құрады. Жүздеген венчурлық  қорлар олардың жұмысына тікелей  қолдау жасайды. Мысалы, Массачусетс  технология институтының студенттері 4 мың компания құрған, оларда 1 млн.адам істейді, жалпы табыстары 230 млрд.долларды құрайды.

ЕО-та шағын бизнестің  инновациялық кәсіпорындарын нанотехнологияға жету тетіктері қарастырылған. Инвестор шығынының 75 пайызы қайтып беріледі, шағын  бизнесті қолдау мақсатында ұйымдастырылатын көптеген байқаулардың бюджетінің 35 % шағын инновациялық кәсіпорындарға жұмсалады.

Бізге де ҒЗТКЖ үшін «салық каникулдарын» қарастырған, сол  арқылы әлі саны аз шағын ғылыми-техникалық кәсіпорындарды күрт көтеруді ойлаған  абзал. Бүгін Қазақстан шетелдің технологиясы мен жабдықтарын сатып  алуда, ал ол шетелдік инвесторларға  тәуелді ететін тірлік. Сондықтан  либериализмді мемлекеттің араласуы алмастыратын мезгіл жетті, ғылымға  бөлінетін қаржының көбірек бөлігін  басымдық бағыттағы жобаларға жіберу мәселесін шешетін кез келді.

 

3.2 ҚР инновациялық саясатының даму бағыттары

Инновациялық саясаттың  қағидаттарын жүзеге асыруда бүкіл  мемлекет деңгейінде, сондай – ақ аймақтық деңгейде шешілетін мәселелербірлігін  ұмытпау қажет. Бұл жерде мемлекеттің  рөлінің өте жоғары екенін айтып  өтуге тиіспіз. Өркениетті елдер  ғылыми – техникалық саясатқа ерекше назар аударып, мемлекет тарапынан  қомақты қаражат бөлуде. Мысалы, Қытайдың  «бір академия, екі жүйе»  қағидасымен қайта құрылған Ғылым  академиясында академиялық зерттеулер коммерциялық табыспен бірлескен  жағдайда жүзеге асады. Бұл елде ғылыми –  зерттеу институттары негізінде  жұмыс істейтін фирмалар мен корпорациялар  өте көп.

Ол да Жапония секілді  басқа жолмен даму мүмкіндігі болмаған Оңтүстік Корея елі өзге елдердің ғылыми жетістіктерін пайдалану  арқылы алға қарай үлкен секіріс  жасады. Ғылым мен техниканы экономикалық дамудың басты құралы деп санаған  бұл елде 1999 жылдың өзінде ғылыми –  зерттеулерде бөлінетін қаржы елдің  ІЖӨ – нің 2% - ын құрап, 5,5 млрд. АҚШ  долларын құраса, 2001 жылы ол көрсеткіш 5% - ға жеткен. Корея университетінде  іргелі ғылымға үлкен көңіл бөлінсе, жекеменшік мекемелер мен кәсіпорындар қайтарымы тез жобалармен айналысады. Мемлекет қаржысы негізінде жұмыс  істейтін, жеке меншік кәсіпорындардың  қаржысы жетпейтін және тәуекелшілігі  аса жоғары ғылыми жобаларды  жүзеге асырумен айналысатын институттар  осы екі тарапты жалғастыратын  көпір рөлін атқарады.

Негізгі инновациялық қызметтің  әлемдегі бүгінгі таңдағы жағдайы  сөз болғанда ең бірінші кезекте  табиғи қазба байлығы мол елдер  ондай байлығы өте аз елдердің тәжірибесіне назар аударған пайдалы  болмақ. Бұл тұрғыдан келегенде Австралия  мемлекеті де Қазақстан тәрізді  экономикасы шикізат  экспортына тәуелді елдердің  қатарына жатады. Бұл елде  қабылданған мемлекеттікбағдарламаға  сәйкес қандайда бір шетелдік компания Австралияда өз өнімін сатқысы келес, онда бұл компанияның экспорты мен  импортының арақатынасы тепе – тең  болуы тиіс.

Екінші жағынан табиғи қазба байлықтың аз болуы елдің  экономикалық дамуына кедергі бола алмайтынын әлемдік үлгі айқын көрсетіп отыр. Керісінше, бұл елдер минералдық ресурстар тапшылығының орныны жаңа , озық техникамен, жоғары тенологиямен толтыруда. Бұндай елдер мол қазба  байлыққа ие елдермен салыстырғанда  орташа есеппен  3 есе жылдам экономикалық даму деңгейіне қол жеткізуде. Мысалы, 2000 жыл мен 2003 жылдар арасында Египет, Оңтүстік Корея, Тайвань, Индонезия, Филиппины, Малайзия тәрізді 20 кедей елдерде  жан басына шаққандағы дамудың өсімі 2 – 3,7% - ды құраса, Аргентина, Бразилия, Сауд Арабиясы секілді 65 минералдық ресурстарға  бай елдерде бұл көресеткіш 0,2 – 1,3% - ды ғана құрады. Жоғарыда аты  аталған дамушы елдер ғылыми –  техникалық прогрестің мүмкіндіктерін толығымен қолдана, пайдалана білудің  арқасында бүгінгі таңда әлемдік  нарықта өз орнын тапқан елдердің қатарына кірді [23, 82б.].

Әлемдік тәжірибе сондай –  ақ инновациялық қызметтің дамуы  іргелі және қолданбалы ғылымның жағдайына, ғылыми – техникалық жаңалықтардың  тұтынушылық қажеттігінің деңгейін тікелей байланысты екенін көрсетіп отыр. Мемлекеттің ғылыми – техникалық прогреске деген көзқарасын  инновациялық сфераны қаржыландыру көлемі айқын  сипаттап бере алады.

Осы жерде Евроодақтың  өзіне мүше елдерге ғылымға құяр қаржыны ІЖӨ – нің 2,5% - на жеткізуді  ұсынатынын  атап кету керек.

Ғылыми – техникалық прогреске  инвестиция құюдың қаншалықты маңызды  екенін Оңтүстік Шығыс Азия  және Латын Америкасы елдерінің даму қарқынын салыстырып – ақ көруге болады. Латын Америкасы елдерінде ғылымға  бөлінетін қарды ІЖӨ – нің 1% - на жетпейді. Соның салдарынан бұл  елдерде өндіріс кенжелеп қалған. Ал  Оңтүстік – Шығыс Азияның  біраз елдері ғылыми – зерттеу  және тәжірибелік – конструкторлық жұмыстарды ынталандыруды көздеген мемлекеттің саясаты нәтижесінде  ғылымға ІЖӨ – нің 2% - дан астамын  құюға мүмкіндік алды. Соның нәтижесінде  жоғарыда айтылған Малайзия әлемдік  нарықта микропроцессорларды Сингапур кломпьютерлік бағдарламалар  мен  биотехнологияның, Тайвань дербес компьютерлер өндірісінің, Оңтүстік Корея тұрмыстық  техниканың «кетігін» немесе «қуысын» тауымығым жайғасып алды.

Шет елдерде Ұлттық инновациялық жүйе (ҰИЖ) ғылыми сыйымдылығы  мол  өнімдер нарығын есепке ала отырып жасалады. ҰИЖ негізінен іргелі және қолданбалы зерттеулер  жүргізумен айналысатын мемлкеттік, қоғамдық құрылымдар құрайды. Әр елде оның өзіндік  ерекшеліктері  бар. Технологиясы дамыған елдерде  инновациялық – белсенді кәсіпорындар 60 – 70 пайызды құраса, АҚШ, Франция, Жапония, Германия секілді елдерде  бұ көрсеткіш 75 – 85 пайызға жетеді. Ғылыми сыймдылы мол өнімдер орта және шағын кәсіпорындарда өндіріледі. Әлемдік  тәжірибе нарықтағы технологияға деген сұранысты шағын инновациялық компаниялар анықтайтынын көрсетіп отыр. Олар технологияларды  ірі  компанияларға беріп отырады, бұл  ынтымақтастықтың екі жаққа бірдей тиімді түрі болып табылады.

Жалпы, технологиялық модернизация мәселесі қазіргі таңда алдыңғы  орынға шығып отырғанын атап өту  керек.  Бүгінгі заман талабына сай жаңа технологияға көшу қажеттігі  «жаңа экономика» деген ұғымды  пайда қылды.  Біздің еліміз үшін бұл модернизация төмендегідей басымдық бағыттырға деп айтуға болады:

Индустриялық  орта деңгейден  жоғарыдеңгейлі индустрияға өту. Батыстағы  дамыған елдер постиндустриалдық  кезеңге өтіп жатса, біз үшін бұл  кезеңнің уақыты әлі келген жоқ, жоғары деңгейдегі индустрияны аттап кете алмаймыз. Ал, оған көшіретін қаражат  көзі шикізат сатудан түсетін  табыс.

Бәсекеге қабылетті экономика  құрудың негізгі жолының бірі ретінде жеті бағыттан – туризм, мұнайгаз машинасын жасау, тамақ, тоқыма, жеңіл өнеркәсібі, құрылыс заттары  өнеркәсібі және көліктік – логистикалық қызметтен тұратын кластер жүйесін  түзу.

Жоғары технологиялы өндірістің негізі, іргетасы ретінде ғылымды  дамыту. Бұнің ішінде инновациялық бизнес – орта мен инфрақұрылымды, венчурлық капитал мен өңірлік  технологиялық альянстарды  дамытуға  бағыттылған Ұлттық  инновациялық  жүйе де кіреді.

Қазіргі даму тенденциясы  да, бұрынғысы да Қазақстан экономикасының инновациялық белсенділігін жоғарылатуға кепілдік берген жоқ және бермейді де. Елдің даму болашағы толығымен  мемлекеттің экономикалық саясатына, дәлірек айтсақ ғылыми-техникалық саясатқа тәуелді. Егер де аталған саланың  аяққа тұрып кетуіне ат салысатын  болсақ, ол бірқатар шаралардың жүргізілуін  талап етеді.

Осы бағытта біздің пікірімізше  инновациялық саясаттың басты мақсаты  келесілер болуы тиіс:

• өмір сапасын жоғарылататын зерттеулерді дамыту;
• ғылымды көп қажет ететін, ресурсты үнемдейтін және экологиялық таза, сонымен қатар, жоғары технологиялық өнімдерді экспорттауға бейімделген өндірістерді зерттеу;
• экономиканың шикізаттық бағытын технологиялық бағытқа, технологиялық саланы  -  интеллектуалды-ақпараттық салаға алмастыру;
• жоғары кәсіби мамандар дайындау;
• халықаралық стандарттарға сай, жетілген халықаралық сертификаттау жүйесін құру;
• инновациялық істі жетілдіру және белсендіру мақсатында қолайлы экономикалық және қаржылық жағынан жағдайлар жасау.

Біздің пікірімізше, осы  мақсаттарға сүйеніп, келесідей  мәселелерді шешу керек:

• қуатты жұмыс істеуге қабілетті ұлттық инновациялық  инфрақұрылымды  құру және дамыту;
• инновациялық субъектілерді мемлекет тарапынан қолдау;
• интеллектуалды меншікті қорғау, инновациялық процесте кездесетін түрлі тәуекелдерден қорғау;
• инновациялық жобаларды, зерттеу жұмыстарын қаржыландыратын және несиелендіретін инновациялық қорлардың және банктердің жүйесін құру;
• мамандарды дайындау және біліктілікті жоғарылату.

Қазақстан негізгі салаларды  қанағаттандыру деңгейі бойынша  дамушы елдер қатарына жатады, сондықтан  тұтынушылық салаларын жандандыруға кірісу қажет. Содан соң, жанама реттеу және де тікелей мемлекеттік шығындар есебінде жеке инвестицияларды жұмылдыру  арқылы бұрынғы индустриалды салаларға  бөлінетін салымдарды жоғарылату керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Қорыта айтқанда, әлемдік  тәжірибе жаһандану заманында қай  ел іске асырылуының ұзақ және қысқа  мерзімдері нақты көрсетілген Ұлттық инновациялық елге айналу бағдарламасын (біздің мысалымызда – Жалпыұлттық  даму бағдарламасы) жасап алып, соның  аясында озық жобаларды, бірінші  кезекте отандық жобаларды қорықпай, батыл, тез өндіріске ендіреді, сол  ел бәсекелестіке төтеп бере алатынын көрсетіп отыр. Алдағы бес жылдық инновациялық бесжылдық деп аталуы біздің елдің  де дамыған елдер қатарына қосыла алатынын көрсетеді. Ендігі мәселе –  жарты жолда тоқтап қалмау.

Таяудағы 2-3 жылға арналған инновациялық саясаттың негізгі  екпіні технологиялар трансферті, техникалық жаңғырту, бизнес-процестерді жетілдіру, басқару технологияларын енгізу арқылы кәсіпорындардың экономикалық тиімділігін ынталандыруға жасалатын  болады. Бесжылдықтың екінші жартысына  қолдау векторын шығарылатын өнім сипатын  сапалы жақсартуға, жаңа бәсекеге қабілетті  өнімді және оларды дайындау бойынша  технологиялық процестерді әзірлеуге  ынталандыруға ауыстыруды жоспарлайды.

Инновациялық даму институттары инновациялық жобаларды іске асыру  үшін халықаралық даму институттарының  қаражатын тарту мәселесін белсенді түрде пысықтайтын болады [1, 95б.].

Мемлекеттік қолдауды іске асыру қаражаты  мемлекеттік тапсырыс шеңберінде  инновациялық даму институттары арқылы беріледі.