Экономикалық даму институттарының мәні мен рөлі

Аталған шаралар  еш кедергісіз  дамыған және жаңа индустриалды елдерде  жүргізіледі және монополияға қарсы  реттеу, кедендік саясат, инновациялық белсенділікті жоғарылату мақсатында интеллектуалды меншік құқығын қорғау облысында орталық және жергілікті билік іс-әрекеттерімен толықтырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ҚР инновациялық экономиканың даму институттарының сипаты

 

2.1 Қазақстанның инвестициялық қоры және Даму Банкi

Қазақстанның инвестициялық  қорының (ҚИҚ) мақсаты Қазақстанда  да, шет елдерде де кәсiпорындардың  жарғылық капиталына үлестiк және бақылаусыз қатысу арқылы жеке сектордың экономиканың шикiзаттық емес секторындағы бастамаларына  қаржылай қолдау көрсету болып табылады. [2]

ҚИҚ құру қажеттiлiгi қор рыногының  дамымауымен, отандық компаниялардың капиталдану төмендiгiне, отандық  рынокта өңдеушi өнеркәсiпке келiп  түсетiн инвестиция ағымына ықпал  ететiн барабар нарықтық тетiктердiң  болмауымен байланысты болып отыр. ҚИҚ құру қаржы секторы үшiн қызмет етудiң сапалы жаңа деңгейiне көшу қажеттiлiгiне белгi болып табылады. Банктермен және басқа да қаржы агенттерiмен ҚИҚ әрiптестiгi жаңа өндiрiс пен қаржы рыногының дамуы үшiн белсендi серпiлiс болады.

Жеке инвестициялық қорлардың  пайда болуымен мемлекеттiк қаржы  институты ретiндегi ҚИҚ рөлi қысқартылатын  болады. Қаржы рыногында 3-5 бiрдей жеке инвестициялық қорлардың пайда  болуымен жекешелендiрiлетiн болады.

Қаржылай қолдау көрсету  туралы шешiм ҚҚТ әдiснамасы бойынша  кешендi талдау жасалып, тiзбенiң неғұрлым маңызды элементтерi анықталғаннан  кейiн жүзеге асырылатын болады. Егер ҚҚТ талдауының тұжырымдары ҚҚТ-да бiрқатар өндiрiс құру қажеттiгiн көрсететiн болса, онда барлық қажеттi негiзгi өндiрiстi құру көтермеленетiн болады. ҚҚТ әдiснамасы бойынша талдау технологиялық әрi жоба үшiн маңызды өзге де сипатта жүзеге асырылуы тиiс. Бұл ретте жобаларды бағалаудың бiрiншi кезектегi өлшемдерiнiң бiрi олардың коммерциялық қайтарымдылығы болып табылады.

Бағалаудың басқа өлшемдерi жобаның экспортқа бағдар ұстануы  немесе импорт алмастыру бағыттылығы  болады. Талдау мәнi экономиканың шикiзат  секторына жатпайтын жеке сектордың  барлық бастамалары болуы тиiс.

Жобаларды қаржыландыруды жеңiлдету  үшiн, жеке секторда қаражат жетiспеген жағдайда ҚИҚ жарғылық капиталға (акцияларды сатып алуда) бақылау пакетiн алмай  қатысу арқылы бiрлесiп қаржыландыруға қатысатын болады. Сонымен қатар  мемлекеттiк пакеттiң жобасы iске  асырылғаннан кейiн сатылатыны жөнiнде  нақты ереже белгiленуi тиiс.

Бұл ҚИҚ-қа жаңа өндiрiстер, оның iшiнде жоғары технологиялы өндiрiстер құруда ғана емес, сондай-ақ бағалы қағаздар рыногын дамытуда да ықпал ету  мүмкiндiгiн бередi.

ҚИҚ Қазақстанның Даму Банкiмен  тығыз қарым-қатынаста жұмыс iстеуi тиiс. Бұл екi институт банк желiсi бойынша жобаларды қаржыландыру және капиталды бастапқы орналастыру бағытында бiрiн-бiрi толықтыруы тиiс.

Таяу және орта мерзiмдi перспективада  шетелдiк маманданған қаржы ұйымдарын  ҚИҚ қызметiне тарту туралы мәселе қаралатын болады. Ынтымақтастық шетелдiк мамандарды тарту бағытымен қатар ҚИҚ жарғылық капиталына қатысу бағытында да жүзеге асырылатын болады.

 

Қазақстанның Даму Банкi

Қазақстанның Даму Банкі 2001 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен отандық тауарөндірушілер инициативасын дамытуға жағдай жасау мен экономикасы үшін мемлекеттің инвестициялық саясатын іске асыру құралы ретінде құрылды. [2]

ҚДБ Қазақстан Республикасының 2001 жылдың 25 сәуіріндегі «Қазақстанның  даму Банкі туралы» Заңымен реттелетін құқықтық дәрежеге ие.

Банктің миссиясы – Қазақстанның бәсекелесе алатын шикізаттық емес экономика  секторының дамыту ісінде мемлекетке көмектесу.

Банктің мәртебесі – Қазақстан экономикасының шикізатсыз секторын қаржыландыратын ҚР Үкіметінің инвестициялық институті.

Даму банкі қызметінің басты мақсаты мемлекеттік инвестициялық  қызметтің тиімділігін арттыру  мен жетілдіру, өндірістік инфрақұрылым мен өңдеу өнеркәсібін дамыту, ел экономикасына сыртқы және ішкі инвестицияны тартуға атсалысу болып  табылады.

Банктің міндеттері:

• Экономикаға тікелей инвестициялар тарту  
  - ҚДБ-нің несие рейтингтерi: «ұзын» және «арзан» ақшаларды тарту;   
  - Сенімді серіктес: сапалы сараптама және әкімшілік қолдау;  
  - Елеулі тәжірибесі: мемлекеттiк бағдарламалардың агенті.
• Экономиканың басым секторларының жобаларын қаржыландыру;        
  - Елеулі экономикалық әсер ететін жобаларына назар аудару;  
  - ҮИИДБ шеңберiнде Үкіметпен мақұлданған жобаларын қаржыландыру.

ҚДБ мына қызметтерді ұсынады:

• өнеркәсіптік және көлік инфрақұрылымдарының өңдеу секторларында инвестициялық жобаларды іске асыру үшін ең төменгі баға бойынша теңге мен 5 млн. АҚШ долларынан жоғары шетел валютасында кепілдемелер мен ұзақ мерзімді несиелер (5-20 жыл);
• Қазақстан Республикасы резиденттерінің экспорттық операцияларын іске асыруға, 1 млн. АҚШ долларынан бастап эксперталды қаржыландыру мақсатындағы несиелер;
• техника мен жабдықтар лизингі;
• қайтарым негізінде, сонымен қатар мемлекет кепілдеген қарыздар есебінде қаржыландыратын республикалық және жергілікті инвестициялық жобаларға агенттік қызмет көрсету;
• консалтингтік қызметтер және андеррайтинг.

Инвестициялық жобаларды  және экспорттық операцияларды таңдаудың  негізгі критериилері:

• «Қазақстанның даму Банкі» акционерлік қоғамының несие саясаты Меморандумында анықталған салалық артықшылықтармен инвестициялық жобалардың сәйкестігі;
• Жобаның артықшылығы мен өтемділігі;
• Жобаны іске асыру нәтижесінде пайда болған өнімнің өтуі мен шикізат базасының жеткіліктілігін қамту;
• Жобалық шешімдердің технологиялық және техникалық негізділігі;
• Экологиялық талаптардың сақталуы;
• Жобалық құжаттамалардың сапасы мен толықтығы;
• Институттық пысықталулар, білікті менеджменттің болуы;
• Несиелік қамту;
• Қарыз алушыға ұсынылған талаптардың орындалуы (несиегеқабілеттілік, төлеуқабілеті, қаржылық тұрақтылық және т.б).

Инвестициялар туралы шешімдерді қабылдау тәртібі:

Банктік сараптама нәтижелері бойынша оң қорытынды алған инвестициялық  жобаға кредит беру мәселесі Банктің  Кредит комитетіне қарауға енгізіледі. Банктің Кредит комитеті оң шешім  қабылдаған кезде инвестициялық  жобаға кредит беру мәселесі жобаны қаржыландыру туралы шешім қабылдайтын Банктің  Директорлар кеңесінің қарауына енгізіледі. Инвестициялық жоба бойынша  Банк беретін кредиттің ең аз сомасы 5 млн. АҚШ долларына барабар көлемде  белгіленеді.

Басым салалардағы ірі  жобаларды жүзеге асыру: энергетика, көлік, металлургия, химия және фармацевтика, мұнай химиясы, мұнай өңдеу, машина құрылысы, басқа да салалар (құрылыс  материалдары, туризм, агроөнеркәсіптік кешені және т.б.).  
Қазақстанның Даму Банкiнiң негiзгi мiндетi ұзақ мерзiмдi және орташа мерзiмдi төмен проценттi банк кредиттерiн, оның iшiнде экспорттық кредиттер беру арқылы, сондай-ақ басқа кредиттiк институттар беретiн заемдар мен кредиттер бойынша кепiлдi мiндеттемелер беру арқылы жеке сектор мен мемлекеттiң бастамаларына (инфрақұрылымдық жобалар бөлiгiнде) қаржылай қолдау көрсету болып табылады.

Қазақстанның Даму Банкiнiң  қызмет етуi қаржы жүйесiнiң банк жүйесiндегi айтарлықтай тәуекелдерге және проценттiк ставкаларды төмендету  қажеттiлiгiне байланысты экономикадағы  ұзақ мерзiмдi және төмен проценттi кредиттердi берудi қамтамасыз ете алмауымен  белгiленедi.

Осындай қаржылай қолдау көрсету  туралы шешiм ҚҚТ әдiснамасы бойынша  кешендi талдау жасалып, тiзбенiң неғұрлым маңызды элементтерi анықталғаннан  кейiн жүзеге асырылатын болады. ҚҚТ әдiснамасы бойынша талдау технологиялық және жоба үшiн өзге де маңызды сипаттарда жүзеге асырылуы тиiс. Бұл ретте жобаларды бағалаудың бiрiншi кезектегi өлшемдерiнiң бiрi олардың коммерциялық қайтарымдылығы болып табылады.

Таяу арада жарғылық капиталды  ұлғайтуды, еншiлес маманданған қаржы  ұйымдарын, атап айтқанда лизингтiк  ұйымдарды құру мүмкiндiгiн көздейтiн  Қазақстанның Даму Банкi институционалдық тұрғыда нығайтылатын болады. Сонымен бiрге Қазақстанның Даму Банкiне Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде жобаларды қаржыландыру құқығы берiлуi мүмкiн.

 

2.2 Инновациялық қор және экспортты сақтандыру жөнiндегi корпорация

Инновациялық қор қызметінің мақсаты инновациялық белсенділіктің өсіміне, Қазақстан Республикасында  жоғары техникалық және ғылымды қажетсінетін өндірістің дамуына жәрдемдесу болып  табылады. [2]

Инновациялық қордың міндеттері:    

• отандық және шетелдің инвесторлармен бірлесіп, венчурлік қорлар құру, инновациялық жобаларды венчурлік қаржыландырудың тетіктерін және инфрақұрылымын қалыптастыруға қатысу;
• коммерциялық тиімділік көзқарас бойынша әлеуетті перспективалық болып табылатын жаңа технологияларды, тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді құруға бағытталған қолданбалы ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелерді (ҒЗТКӘ) қаржыландыру;
• инвестицияланатын компаниялардың жарғылық капиталына бақылаусыз үлестік қатысу жолымен инновацияны енгізуді қаржыландыру;
• инновациялық қызметтің мамандандырылған субъектілерін құруға қатысу (технопарктер, технологиялық бизнес-инкубаторлар)

Қордың белгіленген рәсімдеріне  сәйкес инновациялық жобаларды қарауға  ұсынған Қазақстан Республикасының  заңды тұлғалары, резиденттері мен  резидент емес ұйымдар өтініш беруші бола алады. Қазақстан Республикасының  резидент заңды тұлғасы жобаны орындаушы  бола алады. 
Таратылу процесінде тұрған, дәрменсіз (банкрот) болып танылған, мүлкі тұтқынға алынған және (немесе) экономикалық қызметі кідіртілген заңды тұлғалар өтініш беруші бола алмайды.

Тәуелсіз сыртқы сараптаманы  қаржыландыру бойынша шығыстарды жобаның  өтініш берушісі көтереді. Жобаның өтініш берушісі мен Қор арасындағы тәуелсіз сыртқы сараптама жүргізу жөніндегі өзара қатынастары Инвестициялық комитет сараптама жүргізу туралы шешім қабылдағаннан кейін 7 күн ішінде жасалатын Комиссия шартымен реттеледі. Сараптама төлемін өтініш беруші Шартқа қол қойылған күннен бастап 5 күн ішінде жүргізеді.

Өтініш беруші өтінімде көрсетілген  талап етілетін қаржыландыру сомасынан 0,5 %, бірақ 1 645 000 (бір миллион алты жүз қырық бес мың) теңгеден аспайтын көлемде сараптама жүргізу бойынша шығыстардың төлемін жүргізеді.

Сараптама төлемі өтініш берушімен  тиісті шартта көрсетілген Қордың төлем  деректемелері бойынша жүргізіледі.

Сараптама төлемі үшін қаражат  түскенге дейін Қор өтінімді тәуелсіз сарапшыларға сараптамаға жібермейді.

Жобаны қаржыландыру туралы шешімге қарамастан, сараптама жүргізгені үшін төленген Қор жобасын қаржыландырудың  азайтылған сомасы қайтарылмайды. [2]

Инновациялық қор тiптi дамыған елдердiң бәрiнде бiрдей толық дәрежесiнде бола бермейтiн  нарықтық экономиканың еншiлес функциясын ынталандыруға тиiс. Бұл функция экономиканың ақпарат, электроника, биотехнологиялар және басқалары сияқты жоғары технологиялық салаларын құру мен дамыту үшiн ерекше маңызды. Осыған байланысты қор қызметiнiң басты мақсаты Қазақстан Республикасында инновациялық белсендiлiктiң артуына, жоғары технологиялы және ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамытуға жәрдемдесу болуы тиiс.

Инновациялық қорды құру инновацияларды енгiзудiң тиiмдi және нарықтық тетiктерiнiң болмауына  қатысты кеңес өкiметiнен кейiнгi кеңiстiктiктiң барлық елдерiне тән  жүйелi проблеманы шешуi тиiс.

Бұл проблеманың екi жағы бар. Бiрiншiден, бұл әзiрленген инновацияларды енгiзудiң қажеттiлiгi. Екiншiден, жаңа инновацияларды әзiрлеу үшiн қолданбалы ғылыми зерттеулер мен тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру.

Осы проблеманы шешу үшiн  Инновациялық қордың негiзгi күш-жiгерi жеке сектор тарапынан Қазақстандағы  венчурлiк қаржыландыруды ынталандыру  мен дамытуға және инновациялық инфрақұрылымды құруға бағытталуы тиiс. Инновациялық қор өз қызметiнiң бастапқы кезеңiнде  отандық және шетелдiк серiктестермен бiрге инновациялық жобаларды қаржыландыруды жүзеге асыратын және венчурлiк қорларды құратын болады.

Инновациялық қор отандық  еншiлес капиталдың құралуы және өсуi бойынша еншiлес жобаларды  қаржыландыру жөнiндегi қызметiн тоқтатып, өз белсендiлiгiн инновациялық инфрақұрылымды нығайтуға және қолданбалы ғылыми зерттеулердi қаржыландыруға бағыттайтын болады.

Инновациялық қордың гранттарды бөлу туралы шешiмi шетелдiк ғалымдарды тарта отырып, тәуелсiз ғылыми-техникалық сараптама жүргiзiлгеннен кейiн  ғана жүзеге асырылуы тиiс. Қаржыландыру үшiн таңдалған ғылыми зерттеулер ҚИҚ және Қазақстанның Даму Банкi арқылы қаржыландыру аясындағы жобаларға  тұтас алғанда сәйкес келуi тиiс.

Елдегi венчурлiк институттардың кенже қалғанын ескере отырып, Стратегияны iске асырудың бiрiншi кезеңiнде венчурлiк  қызметтi көтермелеу және реттеу үшiн  барабар заңнамалық база әзiрленiп, қабылданатын болады.

Ғылыми зерттеулердiң  барлық түрлерiнiң жаңа бiлiмдердi жинақтау жүйесiнде бiрдей мәнi бар және қолданбалы ғылыми зерттеулерге ғана арнайы басымдық беру орынсыз екенiн шетелдiк тәжiрибе көрсетiп отыр. Бұдан өзге, еңбек  пен капиталдың өнiмдiлiгiн арттыру, демек экономиканың бәсекелестiгiн  арттыру, дербес ғылыми-техникалық әлеует құрмай және нығайтпай мүмкiн емес.