Экономикалық даму институттарының мәні мен рөлі

Мәскеу мемлекеттік университетінің  белгілі ғалымы-Семен Фокиннің пікірі бойынша, инновациялар тек қалыптасқан  дәстүрді бұзып қана қоймайды, сонымен  қатар, қарапайым тәуекелді іскер  кәсіпорындарға қарағанда үлкен  кіріс әкеледі.  Әлемде 70-ші жылдары  жасалған ең үздік 17 жаңа өнертабыстан түсетін кіріс мөлшері орта есеппен  алғанда 56 %-і құрайды. Соңғы 30 жылда  американдық бизнеске салған инвестициядан  түскен орташа табыс – 16% ғана.

Қалайша  жаңалық енгізуге болады?, тамақтану индустриясы сияқты қарапайым салада да жаңалық енгізуге болады, бұған мысал – “Mc Donald’s”.  Өнімді стандарттап, осыған байланысты  өнімнің өзіндік құнын және жіберілетін бағаны  төмендету, жаңа өндірістік бағыт, білікті мамандар дайындау және орташа және жанұялық сатып алушыға шағып есептелген тиімді маркетинг арқылы “Mc Donald’s” жаңа өнім-жоғары сапалы гамбургерді ойлап тауып қана қалған жоқ, сонымен қатар, ол қызметтер нарығында тіптен жаңа категорияны құрды.

Ғылым және технология аймағы технопарктерден, технополистерден және инкубаторлардан, сонымен қатар  ғылыми және өндірістік  іс-әрекетті ұстанатын жан-жақты инфрақұрылымнан  тұрады [14, 85б.].

Алдыңғы қатарлы шет елдік  тәжірибені талдау бойынша ғылым  мен өндірісті интеграциялаудың тиімді бір түрі – бұл технопарктер құру. Технопарктер жоғары технологияны негізгі зерттеу облысынан өндіріске  өткізуде маңызды рөл атқарады және ғылымның қаржыландырылуына септігін тигізеді.

Әлемдік тәжірибеге сәйкес технопарктер көрсететін қызметтерінің  көлемі, құрылымы және масштабы, ғылымды  көп қажет ету деңгейі, қатысушыларының  құрамы бойынша ерекшелінеді.

Технопарк – әрқайсысы инновациялық қызметтердің мамандандырылған жинағын жүзеге асыратын орталықтардың жиынтығын білдіреді.

АҚШ-та 80-ші жылдары технопарктердің  саны бірте-бірте өсе бастады. Бүгінгі  күнде мұнда 160-тан астам (әлемдегі жалпы технопарктер санының 30%-ын құрайды)  технопарк бар.

Еуропада технопарктер 70-ші жылдардың басында пайда болды. Солардың ішінде алғашқылар - Эдинбургтегі Хэриот-Уатт университетінің Зерттеу-жүргізу  паркі, Кембридждегі  Тринити-колледж  маңындағы ғылыми парк, Бельгиядағы  Левен-ла-Нев, Ниццедегі София-Антиполис  және Гренобльдегі  ғылыми және техникалық жаңалықтар мен өндіріс Зонасы  (ZIRST ) болып табылады. Олар ғылымға  бизнес ретінде қарап, толығымен  АҚШ технопарктерінің  моделін  қарастырды.

Жапонияда сонымен қатар, сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігінің жоспары бойынша, ірі қалалар  маңында  болашақта 40-қа жуық ғылыми парк құрылатын болады. Солардың бірі – Кюсю аралығындағы Индзукадағы  технологиялық институт, мұнда жасанды  интеллект, басқару жүйелері сияқты облыстарда ғылыми- зерттеу жұмыстарын жүргізетін 200-дей қызметкер жұмыс  істейді. «Мацусита» фирмасы  Индзукада  ғылыми-зерттеу орталығын ашқан  алғашқы фирма болды. 

Токиодан 150 шақырым жерде 20-ға тағы бір ғылыми парк салу көзделген, оның мақсаты-бағдарламалық құралдарды жасап шығару. Осы парктің құрылысын  қаржыландыруға 260 фирманы, сонымен  қатар, 80-ге жуық ірі радиоэлектроника өнімдерін дайындаушыларды біріктіретін ЭЕМ бағдарламалары үшін бағдарламалық  құралдар Ассоциациясы қатысады. Олардың  осы парктегі бағдарламалық құралдарды ғылыми-зерттеу орталығының құрылысына бөлген қаражаты 7,7 млн. долларды құрайды.

Қытай мемлекеті де ғылыми-техникалық прогреске көп көңіл бөліп отыр. Бұл елде ғылыми-зерттеу институттары негізінде жұмыс істейтін фирмалар мен корпорациялар өте көп, жергілікті басшылықтың қолдауымен зерттеу орталықтары негізінде 50 кәсіпорын құрылған.

Шет елдік тәжірибеге бойынша  Оксфордтық университеттегі (Ұлыбритания) ғылыми-инновациялық іс-әрекеттің  жағдайына,  Стенфордтық университет (АҚШ) негізіндегі  Селикон Веллидің табысты қызмет етуіне, Жапониядағы  Цукуба сияқты технопарктер мен технополистердің болуына баға бере отыра, бүкіл әлемге танымал  университеттер негізінде  ғылыми зерттеу жұмыстарын сәтті  инновациялық басқару фактісін сеніммен тұжырымдауға болады.

Ал Қазақстанда ғылым  және білім ордасы ретінде танылған бірден-бір  жоғары оқу орыны Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті болып табылады. Аталған университет  күшті  ғылыми-педагогикалық потенциалымен, танымал ғылыми мектептерімен, жетілген материалдық-техникалық негізімен, сонымен  қатар ғылыми-технологиялық инфрақұрылымымен белгілі.  Университет Қазақстан  Республикасының (ары қарай ҚР) жоғары оқу орындарының ішінде табиғи-техникалық және пәнаралық экологиялық зерттеулер бойынша 7 ғылыми-зерттеу институттарын  және Ғылыми-технологиялық парк, сонымен  қатар, қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар бойынша 11 ғылыми-білім беру орталықтарын және ақпараттық технологияны енгізу бойынша оқу-есептеу орталығын  ең алғаш құрғандардың бірі.

 Ғылыми-инновациялық  зерттеулермен (ары қарай ҒИЗ) 280 ғылым докторы, 800 ғылым кандидаты  айналысады. 2003 жылы  университет  47 қолданбалы және инновациялық  жобаларды және 34 ұйымдар мен  кәсіпорындармен шаруашылық келісім-шарттарды  орындады. Университет ғалымдары  59 халықаралық ғылыми және ғылыми-білім  беру  жобаларын жасауға қатысты  және 30-дан астам патент алды.

Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа  жолдауында: «ұлттың бәсекелестік қабілеті ең алдымен оның білім деңгейімен анықталады» делінген.

Индустриалды-инновациялық стратегияны жүзеге асыруда ғылымды  көп қажат ететін технологияларды, инновациялық өнімдерді ішкі және сыртқы тауар және қызмет нарықтарына шығара алатын жаңа, біліктілігі жоғары мамандар даярлауға көп көңіл бөлінеді. Осы ретте біздің көзқарасымыз бойынша  ғылыми, технологиялық және кадрлық  потенциалдарымызды жоғарылатып, материалдық-технологиялық  базаны жаңартуымыз керек және инновациялық потенциалды жоғарылату стратегиясын жетілдіруіміз қажет. Ол елдегі ғылыми- техникалық потенциалды қолдануға  және шет елдік тәжірибені қатыстыруға  негізделген.

Біздің пікірімізше, нарықтың белгілі бір инновациялық өнімге деген қажеттілігі қажетті жаңа мамандық тізімін құруға мүмкіндік  береді. Сондықтан, осыны негізге  алып, сәйкес мамандықтар бойынша  жоғары оқу орындарына білімгерлердің түсуі үшін мемлекеттік гранттар мен несиелер бөлу орынды.

Тарихи қалыптасқандай, Қазақстанда  басты ғылыми-технологиялық бағыттар: геологиялық ғылымдар, тау-кен ғылымдары, металлургия, химия бағыттарына  бағытталады. Осы бағыттар ел экономикасы  мен өнеркәсібінің дамуына, ғылыми және инженерлік-техникалық мамандардың  қалыптасуына әсер етті. Бұл бағыттар өздерінің басымдық жағдайын қазіргі  уақытта да сақтауда және елдің жаңа экономикасының ғылыми-технологиялық  қамсыздандыруында «локомотив»  рөлін орындауда. Болашақта бұл  бағыттардың рөлі мен орнын сақтау қажет, себебі салаларда әлемдік  нарықта бәсекелесу мүмкіндігі бар [15, 86б.].

Ал  Қазақстанда  салыстырмалы түрде алатын болсақ, ғылыми орталықтардың  даму тенденциясы әлі «сәбилік»  кезеңді бастан кешіруде. Жаңадан  өз іс-әрекетін бастап келе жатқан ғылыми-технологиялық  парктерге Алматы маңындағы ақпараттық-технологиялық  паркін, Оралдағы  «Альтаир», Өскемендегі  «Алтай», Қарағандыдағы «Бизнес-Сити»  ғылыми орталықтарын атап кетуге болады.

Біздің көзқарасымыз бойынша  Қазақстанда технологиялық парктерді  құру және оның дамуы үшін  ең маңызды  алғышарттар баршылық:

• ірі университеттер;
• бос жатқан территориялар көп;
• жергілікті билік өз аймақтарының дамуына қызығушылық танытуда,  шағын және орта бизнестің мүддесін қорғауға бет бұрған;
• біліктілігі жоғары ғылыми потенциал шоғырланған;
• күннен күнге дамып жатқан байланыс құралдары (көлік, баланыс);
• алыс шет елдермен іскерлік және ғылыми келісім-шарттарға отыру ұлғайып келеді.

Қазіргі заманғы шет елдік  тәжірибе көрсетіп отырғандай, корпоративті зерттеулер мен  ғылыми жұмыстар  маңызды экономикалық орын алады. Дамыған  және дамушы елдердің кәсіпкерлік саласының  зерттеулері ғылыми  зерттеулерге жұмсалатын шығындардың көлемі, ғылыми мамандардың саны, алған патенттерінің  саны, өнімдермен қызметтер түріндегі  техникалық жаңалықтарын ағымы жағынан  университеттерден және мемлекеттік  зертханалардан алда келеді. Өткен  ғасырдың аяғына қарай дамыған елдердегі  кәсіпкерлік сала ғылымға деген  жалпы ұлттық шығындардың басым  бөлігін қаржыландырды: Францияда  – 61% . Ұлыбританияда – 65%,  Германияда - 68%, Жапонияда – 72 %, АҚШ-та – 74 %, Швецияда – 75 % [16, 130б.].

Әлемнің алдыңғы қатарлы  елдерінде негізгі  ғылымға жұмсалатын шығындардың ЖІӨ көліміндегі  үлесі қатаң бақыланады. Осы қатынаста  жеңілдік салықтар, кедендік баж салықтары, бюджеттік қолдау, инвестицияны ынталандыру, ғылыми құрылғылардың лизингі сияқты экономикалық механизмдер кеңінен  қолданылады. Дамушы елдерде ғылыми-техникалық салаға бөлінетін қаражаттардың  деңгейі ЖІӨ-нің 0,5%-нан аспайды. Қазақстанда 2002 жылы зертеулер мен ғылыми жұмыстарға жұмсалатын шығындардың үлесі ЖІӨ-нің 0,34%, ал ЖІӨ-нің көліміндегі  мемлекеттік  бюджеттің қаражаты 41,7% құрайды. Қазақстандық ғылыми өнімнің әлемдік нарықтағы  үлесі тіптен 0-ге тең.  Салыстырмалы түрде алсақ:  әлемдік ғылыми өнім нарығындағы Ресейдің ғылыми өнімдерінің  үлесі 0,3-0,5%, Еуропалық Одақ елдері – 35, АҚШ – 25, Жапония – 11,     Сингапур – 7, Оңтүстік Корея – 4, Қытай – 2%.

Әлемдік ғылыми өнімдер нарығындағы  мемлекеттердің үлесі  ғылыми-техникалық және инновациялық іс-әрекет тиімділігінің  талқылаушы көрсеткіші болып табылатындығы  белгілі.

Бүгінгі күнде жоғары технологиялардың әлемдік нарығын АҚШ бақылайды. Кадрлық потенциалды салыстырғанда  Америкада барлық ғалымдар мен инженер-зерттеушілердің 25%-і қызмет етеді. АҚШ жыл сайын 30 млрд. доллардан астам интеллектуалды меншікке құқықтарын сатады, ал осы  операциялар бойынша оң сальдо 20-дан  астам млрд. долларды құрады. АҚШ-та автоматтандырылған, электронды басқармалы техниканы сату көлемі 1987 жылы 13,5 млрд. долларды құрады, ал Электронды есептеу  машиналарды (ары қарай ЭЕМ) және басқа да электронды құрал-жабдықтарды  қосқандағы сату көлемі 73,3 млрд доллар болған. Роботтық техникамен сауда  көлемі 1989 жылы 56 млн. доллардан (әлемде ол 4 млрд. доллар артық) асып түскен. 1995 жылға қарай оның көлемі 637 млн. доллар болады деп күтілген. 1985 жылы АҚШ-тағы роботтардың саны 14,5 мың бірлік болғанда, 1992 жылы 37 700 бірлік робот өндірілуі керек еді, ал оның жалпы паркі 133 800 бірлікті құраған. Жапония АҚШ-тан кейін интеллектуалды меншікпен операциялар бойынша оң саудалық сальдолы жалғыз ғана мемлекет, Жапония интеллектуалды меншік экспорты бойынша АҚШ-пен жарысқа түспек.

Соңғы жылдары АҚШ-та техникалық бағыттың үлесі төмендеп, «ғылым және өмір» кешенінің-биология, генетика, биохимия, медицинаның барлық саласының  үлесі артты. Жоғарыда аталған пәндер АҚШ-тың денсаулық сақтау саласында  маңызды орын алады.

Денсаулық сақтауға жұмсалатын мемлекеттік және жеке меншік жиынтық  шығындар 35 млрд долларға жетеді. Осы  соманың тең жартысын өнеркәсіптік компаниялар және табыссыз ұйымдар  салады.

Мемлекеттік саясаттың арқасында  Оңтүстік-Шығыс Азияның кейбір мемлекеттері  ғылымға жалпы ішкі өнімнің 2,7 % жұмсауға мүмкіндік алды және осы көрсеткіш  жағынан бір кездері АҚШ-тан, Германиядан  асып түсті. Нәтижесінде Малайзия микропроцессорлық  негіз нарығында, Сингапур-бағдарламамен  қамтамасыз ету және биотехнология  нарығында, Тайвань-персоналды компьютерлер  өндірісінде, Корея – тұрмыстық  электроникада бәсекелестігі жоғары болды. Ал “Samsung” компаниясы радиотехникаларды  қарапайым жинаудан бастап, түскен қаражаттарды өздерінің ғылыми зерттеулерін қаржыландыруға жұмсай отыра, енді биотеледидарлар, өте үлкен экранды теледидарлар, ноутбуктер үшін түрлі-түсті дисплейлер бойынша Жапониямен және Америкамен бәсекелестікке түседі.

Кейбір зерттеулер соңғы  он жылдықта АҚШ өнеркәсібіндегі  барлық жаңалықтардың жартысын шағын  фирмалар және зертханалар қамтамасыз еткендігіне үлкен көңіл бөледі. Американдық экономикалық әдебиеттерде  Ұлттық ғылыми қордың мәліметтері келтіріледі, мұнда 600-дей жұмысшылары бар фирмалар, 1000 адам жұмыс істейтін корпорацияларға  қарағанда ҒЗТКЖ-на  бір жұмысшыға  шаққанда 2,5 есе жаңалықтар және ҒЗТКЖ-на бір долларға шаққанда 24 есе көп  жаңалықтар енгізеді екен.

АҚШ-тың тәжірибесі бойынша, шағын инновациялық бизнес ресурстар  көзімен қамтамасыз етілмеген жағдайда, оның ары қарай өмір сүруінің маңызды  факторы оны қолдаудың өзіндік  желісін ұйымдастыру болып табылады. Оның негізгі элементтері мынадай:

- қаржылық (көптеген тәуекелді капиталдар көзінің болуы);

-  материалдық – техникалық (жеңілдік шартымен өндіріс құралдарын, ғимараттар мен үйлерді, ғылыми құралдарды, көлік құралдарын сатып алу және жалға алу мүмкіндігі);

- ақпараттық (ақпараттық  желілермен, техникалық кітапханалармен  қолдану,  мәліметтер базасына  қол жеткізу мүмкіндігімен қамтамасыз  ету);

- кеңес беру (шағын инновациялық  кәсіпорындарды ұйымдастырушыларға  негізделген арнайы мамандандырылған  кеңес беру қызметі, оның ішінде  салық салу, сақтандыру, жоспарлау,  маркетинг, есеп жүргізу, патенттерді  толтыру мәселелері бойынша) [16, 155б.].

Дамыған елдерде мемлекеттің  маңызды қызметтерінің бірі –  кәсіпкерлік сектордағы инновациялық іс-әрекет үшін қолайлы жағдайлар  жасау. Біздің көзқарасымыз бойынша  осы қызметті жүзеге асыру мақсатында келесідей экономикалық және бюджеттік  саясаттың шаралары  қоданысқа  ұсынылады:

- жеке сектордағы ғылыми-зерттеулер  шығындарын өнімнің өзіндік құнына  енгізу;

-  ғылыми құрал – жабдықтардың маңызды бөлігін жедел амортизация нормалары бойынша шығынға жазу;

- ірі корпорациялардың ғылыми шығындарының көлемін үнемі ұлғайтуға және шағын және орта бизнесті  жаңа технологиялар саласындағы инновациялық іске жұмылдыруға бағытталған мекен жайлық салық жеңілдіктерінің жүйесін қолдану;

- ғылыми – техникалық зерттеулерді  жеңілдік түрінде несиелендіру және ірі жобаларды үлестік қаржыландыру, венчурлық қаржыландыруды дамыту үшін институционалды жағдайлар жасау;

- аймақтарда  инновациялық кәсіпорындар, ғылыми инфрақұрылымдарды құру үшін жеңілдіктер түрінде мемлекеттік мүлікті немесе жерді беру немесе қайтарымсыз беру [17, 10б.].