Экономика, есеп және аудит

Экономиканың  құрылымдық қайта қүрылуына көмектесу. Нарықтық экономиканы құрушы немесе терең экономикалық реформаларды іске асырушы елдердің нарықтық дамудың жоғарырақ деңгейіндегі елдердің регионалды сауда келісіміне қосылуы нарықтық тәжірибенің берілуінің маңызды каналы таңдап алған нарықтық курстың өзгермейтін кепілі ретінде қарастырылады. Дамуы жоғарырақ елдер көрші елдерді интеграциялық процестерге қоса отырып, онда нарықтық реформасының тезделуіне және толық әрі сыйымды нарықтың құрылуына қызығушылықпен қарайды. Осындай мақсаттарды көздеп көптеген батыс еуропалық мемлекеттер ЕО-на әр түрлі формада қосылуда.

Ұлттық өнеркәсіптің жас салаларын қолдау. Интеграциялық бірлестіктер үшінші елдерге қарсы дискриминациялық шараларды қарастырмайды, себебі ол жергілікті өндірушілерді қолдау жолы ретінде кеңірек регионалдық нарықтың пайда болуын қамтамасыз етеді. Осындай протекционистік көңіл-күй Латын Америкасы және Африка елдерінде СахараданОңтшүстікке,  әсіресе 60-70 жылдары басым болды.

2.Дамыған және дамушы елдердің интеграциялық бірлестіктері. Әр түрлі интеграциялық процестер мен топтардың тәсілдері, идеологиясы, анықтамалары мен аттарының белектігіне қарамастан, олардың кейбір жалпы белгілері мен заңдылықтарын бөліп Қарастыруға болады. Тарихи интеграция эволюциялық дамитын бірнеше негізгі сатылардан тұрады және оның әрқайсысы интегра-цияның жетілу дәрежесінің көрсеткіші болып есептеледі (1-ші кесте).

Бірінші деңгейде мемлекеттер өзара жақындасудың алғашқы Кадамы ретінде преференциалдық сауда келісімдерін жасайды. "Бұл келісім жеке мемлекеттер арасында екі жақтылық негізінде немесе қалыптасқан интеграциялық топ пен жеке мемлекет не мемлекеттер тобының арасында жасалуы мүмкін. Келісімге сәйкес мемлекеттер бір-біріне үшінші мемлекеттерге карағанда қолайлырақ режим ұсынады. Белгілі дәрежеде бұл ГАТТ/ВТО-да қалыптасқан кедендік одақ құру мақсатымен қол қойылған уақытша келісімдердегі ең қолайлы жағдай принциптерінен ауытқу болып табылады. Әр елдің ұлттық кедендік тарифтерінің сақталуына негізделген преференциалдық келісімдер интеграциялық процестің алғашқы қадамы емес, тек оған дайындық кезеңі деп қарасты-рылуы қажет, себебі ол тек дамыған формаларында ғана сол процеске айналады. Преференциалдық келісімдерді басқару үшін мемелекетаралық органдар құрылмайды.

Интеграцияның екінші деңгейінде мемлекеттер екі жақты саудада кедендік тарифтерді жай ғана қысқартуды емес, оны мүлдем алып тастауды көздейтін еркін сауда аймағын (ЕСА) құруға көшеді, бірақ үшінші елдермен қатынаста ұлттық кедендік тарифтер өзгертілмейді. Басым көпшілік жағдайда еркін сауда аумағының шарттары ауыл шаруашылык. өнімдерінен басқа барлық тауарларға қолданылады. Еркін сауда аумағы мүше-елдердің бірінде орналасқан кішігірім мемлекет аралық секретариатпен басқарылуы мүмкін,  бірақ көбіне аталған секретариатсызақ аумақ дамуының негізгі параметрлерін тиісті ведомстволар басшыларының мезгілді қеңестерінде келісу арқылы жұмыс  атқарады.

Интеграцияның үшінші деңгейі кедендік одақ (КО) құруға негізделген. Бұл ұлттық кедендік тарифтер тобын келісімді түрде алып тастап, үшінші мемлекеттерге қатысты сауданы реттеуде ортақ кедендік тарифты енгізу және бірыңғай тарифтік емес жүйесін қолдану болып табылады. Кедендік одақ тауарлар мен қызметтердің ішкі интеграциялық алымсыз саудасын және олардың аймақтағы 1-ші кесте қозғалысының толық еркіндігін көздейді. Әдетте кедендік одақ үйлестірілген сыртқы сауда саясатын қалыптастыратын мемлекет аралық органдардың дамыған жүйесін құруды талап (қажет) етеді. Көбіне олар тұрақты қызмет ететін мемлекетаралық секретариатқа негізделген тиісті ведомстволарды басқаратын министрлердің мезгілді кеңесі түрінде өтеді.

Интеграциялық процестің  төртінші деңгейі - ортақ нарыққа жеткенде интеграцияланатын мемлекеттер тек тауарлар мен қызметтердің ғана емес, өндіріс факторларының - капитал және жұмыс күші - қозғалысының еркіндігі туралы келісім жасайды. Бірынғай сыртқы тариф негізінде өндіріс факторларының мемлекетаралық қозғалысының еркіндігі ұйымдық тұрғыдан, сырткы саясатты мемлекетаралық үйлестірудің анағұрлым жоғарғы деңгейін талап етеді. Бұндай үйлестіру тұрақты қызмет ететін секретариатқа негізделген қатысушы мемлекеттердің ел басшылары мен үкіметтерінің мезгілді кеңесулерінде (әдетте кылына 1-2 рет), қаржы министрліктерінің, орталық банктердің және басқа да экономикалық ведомстволардың басшыларының жиірек кездесуі кезінде іске асырылады. ЕО-та бұл мемлекет және үкімет басшылары Европалық Кеңесі, ЕО-тын министрлер Кеңесі кәне ЕО-ың секретариаты.

1-кесте

Интеграциялық процестің  кезеңцері

Ең жоғарғы бесінші деңгейде интеграция ортақ кедендік тариф және тауарлар мен өндіріс факторлар қозғалысының еркіндігімен қатар, макроэкономикалық саясатты валюта, бюджет, ақша сияқты негізгі салаларда үйлестіруді, заң шығарушылықты үйлестіруді көздейтін экономикалық одаққа айналады. Бұл кезеңде жай іс-әрекетті үйлестіру және экономикалық дамуды бақылау ғана қабілеті бар органның орнына, бүкіл топтың атынан оперативті шешім қабылдай алатын орган қажет. Үкіметтер келісілген түрде өз қызметтерінің біршама бөлігінен бас тартады, яғни мемлекеттік суверенитеттің бір бөлігін мемлекеттер үстіндегі органдар пайдасына береді. Бұндай қызметтерге ие болған мемлекеттер үстіндегі органдар бірлестікке қатысты мәселелерді мүше мемлекеттер Үкіметтерінің келісімінсіз шешуге құқы бар. Мысалы, ЕО-ғы шеңберінде - бұл ЕО комиссиясы.

Интеграцияның алтыншы деңгейінің де болуы мүмкін - бұл Саяси Одақ (СО). Ол ұлттық үкіметтердің үшінші елдермен қатынасын қамтитын қызметтерінің басым кепшілігін мемлекеттер үстіндегі органдарға беруді көздейді. іс жүзінде бұл жеке мемлекеттердің егемендігін жоғалтып, халықаралық конфедерация құруды талап етеді. Бірақ интеграциялык. топтардың бірде-біреуі дамудың бұл деңгейіне жеткен жоқ, тіпті әз алдына бұндай мақсаттар қойған жок.

ЕО, НАФТА-ға кіретін Солтүстік Америка елдері, белгілі дәрежеде Латын Америка елдерінің регионалдық интрегация тәжірибесін қорыта келе, экономикалық интеграцияның кейбір заңдылықтарын шығаруға болады.

Біріншіден, бұл эволюциялық жол. Біртіндеп, интеграция кезеңдерін аттамай, ендірушілер үшін де, тұтынушылар үшін де серіктестерді таңдау еркіндігін беріп, әкімшілік шектеулер мен тосқауылдарды алып тастау үшін жағдай жасап, сауда-экономикалық ынтымақтастық бірқалыпты (тұрақты) әрекет ететін нарықтық орта құру қажет.

Екіншіден, бұл  интеграциялық міндеттемелерді  біртіндеп, кезеңді түрде шешу. Ол үшін мүше-елдерінің ассоциациялары кемегімен еркін сауда аймағы, кедендік одақ, капитал, тауар мен қызмет, еңбектің орта нарығын және біртүтас экономикалык кеңістіктің негізін қалау қажет.

Үшіншіден, 6үл біртекті экономикалық орта құру, нарықтық қайта құрудың қарқыны мен деңгейін жақындастыру қажеттілігі.

    Төртіншіден,  интеграциялық процестің барлық  мүшелерінің тек  құқықтық серіктестігі, дискриминациясыз іс-әрекет етуі.

Халықаралық экономика тұрғысынан интеграцияны бағалаудың екі көзқарасы бар: ол не ауқымдырақ еркін саудаға қадам, не сауда жолдарындағы тосқауыл ретінде қарастырылады. ГАТТ/ВТО ережелеріне сәйкес, ең қолайлы жағдай режимінен бір ғана ауытқу бекітілген - ол ГАТТ-ң 24 бабы. Осы бап бойынша кедендік одақ және еркін сауда аймағын құру мүмкіншілігі бар. Ережелерге сәйкес интеграция құрудан бұрын, біршама ұзақ мерзімге "өтпелі келісімдер" қабылдануы мүмкін. Нәтижесінде кедендік одақ немесе еркін сауда аймағы құрылады, бірақ мына шарт орындалуы қажет: тек мүше-елдер арасында "барлық тауарларға" сауда тосқауылдары жойылып, басқа елдермен саудада тосқауылдар саны көбеймеуі қажет.

Интеграциялық қауымдастық  дамудың қай деңгейінде тұрғанын дәл анықтау өте қиын. Бұл бір  жағынан нақтылай, толық ақпараттың жоқтығы, екінші жағынан, жарияланған  мақсаттар мен қол жеткен жетістіктер арасындағы үлкен келіспеушілік нәтижесі. Кейбір жағдайда, өзін экономикалық одақ деп атайтын топ, тек кедендік тарифтерді өзара жоюдың алғашқы сатысында болуы мүмкін, яғни тіпті еркін сауда аймағы деңгейіне де жетпеген. Немесе, ортақ кедендік тарифтер әлі қарастырылмаған, тек қағаз жүзіндегі кедендік одақ болуы мүмкін.

Халықаралық экономикада интеграциялық топтар оқтын-оқтын пайда болып, жоғалып отырады, әсіресе дамушы елдер арасындағы топтар. ГАТТ/ВТО мәліметтері бойынша, 90-шы жылдардың орта шенінде дүние жүзінде 30-дан астам әр типті интеграциялық топтар пайда болған. Салыстыру үшін айта кетейік, 80-ші жылдары 5-6 ғана топ болған, оның өзінің басым көпшілігі іс жүзінде істемеген. 70-ші жылдары интеграциялық топтар саны 18-20-ға жуық болған. Ол кезде интеграцияның дүние жүзінде таралуына түрткі болған Батыс Еуропадағы интеграциялық процестер.

Әрекет етуші негізгі  интеграциялық топтарды жарияланған түпкі мақсаттары бойынша классификацияласақ, қазіргі халықаралық экономикада интеграциялық процестің дамуының әрбір сатысында тұрған интеграциялық топтардың бар екенін байқауға болады (2-ші кесте). Кейбір топтар белгіленген интеграциялық бағдарламасын толық орындап, тек оның кейбір жақтарын жетілдіруде (Австралия-Жаңазеландия ЕСА, Балтық ЕСА, Орталық Америка ортақ нарығы және т.б.). Бірак, басым көпшілігі қойылған мақсатқа жетудің  алғашқы сатысында. Мысалы, өзін кедендік одақ деп атайтын Шығыс-кариб елдерінің ұйымының жеті елінін тек Доминика, Сент-Винсент және Гренадины сияқты үш мемлекеті ғана үшінші елдерге қатысты ортақ кедендік тарифті қолданады. Ал өзінін мақсаты ретінде 51 Африка мемлекеттерінен экономикалық одақ құруды көздеген Африкан экономикалық қауымдастығы оны 1994 жылдан бастап 34 жылға созылатын өтпелі кезеңде қалыптастыруды жоспарлап отыр.

Тарихи тәжірибе көрсеткендей, экономикалық интеграцияның алғашқы қадамдарынан кедендік одаққа дейінгі деңгейді іс жүзіне асыру оңайырақ. Жарияланған мақсаттары мен аттарына қарамастан, басым көпшілік топтар не преференциалдық сауда келісімдері, не ЕСА деңгейінде тұр. Олар макроэкономикалық саясатты үйлестіру немесе унификациялау міндеттемелерін қарастырмайды, сондықтан іс жүзінде енгізу үшін қолайлырақ (оңайырақ). Ең дамыған интеграциялық қауымдастық, әрине, Еуропалық Одақ. Белгілі дәрежеде ол интеграцияның кейбір элементтері меңгерілген модель.

Негізгі әдебиеттер: 1,2,3

Қосымша әдебиеттер: 1,2

Тақырып  13. Валюталық бағам және оны реттеу

1. Валюталық бағам және оның түрлері 
2. Тепе- теңдік валюталық бағам

Қандайда болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық 
түпкіт мақсаты-бағалар тұрақтылығын, экономикалық өсу  мен толық  
жұмыстылықты қамтамасыз ету. Бұл жағдайда 
айырбас  валюта бағамы мен оның мүмкін өзгерістері айналымдағы 
мөлшерінің және баға деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты 
болып табылады. Бірақ валюта бағамы өзгерісі экономиканың 
барлық салалары мен секторына біркелкі әсер етпейді. Ұлттық күшеюге экспортқа жұмыс істеп жатқан салалардың импорт өнімдерімен бәсекелесу мүмкіндіктерін азайтады. Сонымен қатар ұлттық валюта құнының өсуінің кері әсерлерімен шектелмейді,  өйткені одан импорттық шикізатпен жұмыс істейтін өндіріс салалары тұрады. Ал ұлттық валюта құнының азаюы кезінде ұтушы мен ұтылушылар  орны ауысады. Соған қарамастан, импортерлер мен экспортерлер өз экономикалық іс-әрекетінің жоспарлаудың тұрақты негіздерін қамтамасыз ету үшін болжамды өзгермелі валюта бағамдарымен жұмыс істеуге ұмтылады.

  Валюта  бағамдарының  өзгерісінің экономика секторына  әсерінен басқа,  валютаның төмендеуі немесе жоғарылауы макроэкономикалық деңгейде маңызды әсерлерді тудырады. Экспорттық  операциялар мемлекеттің жалпы шығындар деңгейін жоғарлатады. Таза экспорт шығындардың бір бөлігі болғандықтан, өгерісі  мультипликативті әсер арқылы ұлттық табыстың өзгерісіне әкеледі; Бұл  өз кезегінде, экономикада жалпылама сұранысты өзгертіп, өндіріс, жұмыстылық пен  бағаның нақты көлемінің  деңгейіне әсер етеді; Таза экспорт ұлғаю салдарынан валюта құнының құнсыздануы ел экономикасына экспонсионистік әсерін берді.  Ал валюта құнының қымбаттауы экономикада іскерлік іс-әрекеттің  төмендеуіне әкеледі. Одан басқа валюта бағамының өзгерісі  экономиканы ұсыныс дағдарыс жағдайына келтіреді.  Валюта  бағамдары  импортталатын өндіріс факторларының  деңгейіне қатты әсер етіп, тұтыну тауарларының бағасына әсер тигізеді. Сонымен бірге валюта бағамның өзгерісі ішкі нарықта бәсекелестіктің шиеленісуі салдарынан импортталатын өндіріс факторлар бағасына жанама әсер береді.

Осыған байланысты валюта бағамына түзету қажеттілігін көрсететін көрсеткіштерді анықтау маңызды болып табылады.

Түзету кажеттілігін көрсететін кәрсеткіштер. Сауданың аз бағалық икемділігі кезінде тепе-теңдікті бұзатын сыртқы факторлар әсерінің орнын толтыруы, валюта бағамдарының өте үлкен өзгерістерін қажет етеді. Валюта бағамының ауытқуларының ұлғаюы капитал ағымына кері әсерін беруі мүмкін. Өйткені шетел инвесторлары, иілмелі валюта бағамының, осы мемлекеттің қатал ақша-несие саясатын ұстану мүмкіндігіне кері әсерін беруіне байланысты мазасыздану жағдайында болады.