Экономика, есеп және аудит

Сөйтіп төлем балансының, әсіресе ағымдағы операциялар балансын теңестірілуінің негізгі міндеті - валюта бағамына жүктеледі. Ол тауарлар мен қызмет көрсетулерге сұранысты көрсетіп, ішкі (ΔP) және сыртқы (ΔSP**) нарықтағы тауарлар бағасымен анықталады. Бұл жерде сыртқы нарықтағы бағалар спот-курсты (ағымдағы) пайдаланып ішкі нарықтың бағаларына келтірілуі тиіс. Ағымдағы есеп пен шетел және ішкі рыноктардағы салыстырмалы бағалар арасындағы функционалды тәуелділік (SP*) /(Р) ретінде көрсетіліп, тура пропорционалды болады. Егер (SР*)/(Р) жоғарыласа, ағымдағы есеп балансы да өседі.

Ағымдағы операциялар  есебіне әсер ететін тағы бір фактор, ел ішінде (Ү*) және шетелде (Ү*) жасалатын  ұлттық табыс болып табылады. Ел ішінде жасалатын ұлттық табыс тауарлар мен қызмет көрсету импорты арқылы ағымдағы есепке әсер етеді. Ал импорттың өсуі тұтынудың жоғарылауына әкеледі. Импорт тұтынудың бір бөлігі болғандықтан, импорт табыспен бірге жоғарылап, ағымдағы есептің азаюына әкеледі. Сол себептен Ү* мен ішкі ағымдағы есептің арасындағы қатынас оң болады. Басқаша айтқанда Ү* өсуі шетелдіктердің импортының өсуіне әкеледі (немесе ұлттық экспорт өсуіне) және ағымдағы еееп балансының өсуіне әкеледі. Сөйтіп ағымдағы есеппен көрсетілген өзгермелер арасындағы функционалды байланыстылықты былайша көрсетуге болады:

САВ = САВ (SР*/(Р, Ү, Ү*) (1)

Капиталды есеп те кейбір өзгермелерге тәуелді. Оның қатарына: мемлекет ішіндегі және оның шекараларынан тыс салыстырмалы пайыздық қойылымдар жатады. Ішкі пайыздық қойылым мен капиталды есеп арасындағы функционалды тәуелділік тура пропорционалды болады. Басқаша айтқанда ел ішіндегі пайыз қойылымының өсуі шетел капиталын тартып, халықаралық қорлар ағымының келуін қамтамасыз етеді. Соған сәйкес капиталды есеп пен шетелдегі пайыздың қойылымы (R*) арасындағы байланыстылық кері пропорционалды. R* өсуі мемлекеттен инвестициялық қорлардың кетуіне әкеледі. Ең соңында капитал есебі айырбас бағамына (е) тәуелді. Пайыздық қойылым, айырбас бағамы мен капиталды есеп арасындағы тәуелділік былай көрсетіледі.

КА =КА (г, г*, е)                            (2)

Жоғарыда  көрсетілген ақпаратқа сәйкес, капиталды  және ағымдағы есепке  әр түрлі валюта бағамының тәртіптері қалай әсер ететінін көрейік.

Бекітілген  валюта бағамы жағдайындағы реттеу. Бұл  жағдайда жеке меншік сектор тауарлар мен активтердің кез келген көлемін тұрақты айырбас бағамымен сатып, не сатып алуы мүмкін. Егер шетел валютасына сұраныстың өсуі болса, орталық банк оның дефицитімен кезігеді. Ол шетел валютасының қымбаттануына әкеледі, ал бұл бекітілген айырбас бағамы жағдайына тиімсіз. Егер шетел валютасының ұсынысы көп болса, орталық банк оны сатып алып, өз қорларын толықтырып, осы әрекет арқылы шетел валютасының қажетсіз құнсыздануын болдырмайды. Сөйтіп валюталық нарықтағы орталық банктің баға реттеу мен интервенциялар сәйкестіліктің мөлшерлік әдістері болып, шетел валютасына бекітілген бағаларды ұстауға мүмкіндік береді.

ΔRFX = CАВ (SР*)/(Р, Ү, Ү*) + КА (г, г*, е)                                (3)

7) теңдігіне сәйкее, егер орталық банк импортты жабу үшін өз қорларын пайдаланса, ол ағымдар есеп дефицитіне пара-пар болады. Төлем балансының сауда балансынан басқа барлық есептері теңестірілген деп болжамдайық. Сауда балансында импорт экспорттан 100 млн. АҚШ долларына асады. Осының салдарынан мемлекет экспорттан асқан мөлшерін орталық банк корларын пайдаланып төлеуі тиіс.

 Бірақ орталық банк  ішкі пайыз қойылымын сыртқы  қойылымға сәйкес өзгерте алады.  Елде ағымдағы есеп дефициті  бар және орталық банк өз  алтын валюталық қорларын шығындағысы  келмейді деп болжам жасайық. Сондықтан тепе-теңдікке капиталды есепті ұлғайту арқылы жету үшін, қысқа мерзімде ішкі пайыз қойылымын r шетелдегі r* сәйкес ұлғайтуды қажет етеді. Сөйтіп ішкі салымдардың жоғары табыстылығы ағымдағы операциялары есебінің дефицитін қаржыландырып, орталық банкке өз алтын валюталық қорларын пайдалану қажеттілігі болмай қалады.

       Иілмелі  валюта бағамы жағдайындағы реттеу. Иілмелі валюта  бағамы кезінде орталық  банк валюта нарығында интервенцияларын жүзеге асырмайды. Көбінесе шетел валютасына сұраныстың өзгеруі валюта бағымының ауытқуына байланысты болып, ол өз кезегінде ағымдағы және капиталды есептерге әсер етеді.

     Валюталардың  еркін жүзуі төмендегідей нәтижелерге  әкеледі деп есептеледі:

               O = ΔRFX = CAB (SP* /(P, Y, Y*) + KA (r, r*,e)                    (4)

   Төменде көрсетілетін  мысалдар ағымдағы және капиталды  есептер теңсіздігінің валюта  бағамына қалай әсер ететін  түсінуге көмектеседі.

    АҚШ ағымдағы  есеп бойынша 100 миллион. АҚШ  доллоры көлемінде дифициті болып, бірақ орталық банк оны валюта нарығындағы интервенция арқылы жабуды қаламайды деп болжам жасайық.. Бұл жерде капиталды есеп те артық мөлшер болуы  мүмкін және оны осы дефицитті жабуға пайдаланылады. Енді 100 милл. доллор АҚШ  резиденттерінен шет ел азаматтарына бағытталады. Мысалға, АҚШ төлемдерді долларды жасап, 100 милл. доллор шетелдіктердің банк есеп – шоттарына аударылады. Егер валюта бағамы бекітілген болмаса, дәстүрлі төлем балансының тұрғысынан АҚШ доллорын бағасы төмендеуі керек.

     1997 жылы Ұлыбритания Гонконгты бақылауды Қытайға берді. Осы уақыттағы саяси белгісіздігі нәтижесінде Гонконг инвесторларын көбісі өз қаражаттарын Канадаға салуға ынталы болды. Сөйтіп Канада он капитал ағымы байқалып, ол Канаданың төлем балансының капиталды есебінің артық мөлшеріне әкеледі. Канада да бекітілген валюта болған жағдайда, бұл ресми алтын валюталық қорлардың ұлғайуына әкелер еді. Ал иілмелі валюта бағамы жағдайында, бұл артық мөлшер Канада доллорының қымбаттануына әкелер еді.

      Төлем  балансының теориясына сәйкес бағалар табыс және пайыз қойылымдағы өзгерістер валюта бағамына әсер етеді.

      Одан  мынандай қорытынды жасауға болады.

• ішкі нарықтағы бағалардың өсуі экспорттың азаюына әкелгендіктен, ол өз кезегінде ұлттық валютаға сұраныстың азаюы, оның құнсыздануына әкеледі.
• Ұлттық табыстың өсуі ұлттық валютаның құнсыздануына, импортқа деген сұраныс ұлғаюына байланысты, шетел валютасына сұраныстың өсуіне әсер етеді.

      Ішкі  пайыз қойылымының өсуі ішкі  активтерге сұраныстың ұлғаюына  әкеліп, шетел активтеріне деген сұранысты төмендеткендіктен, ол ұлттық валютаның қымбаттануына әсер етеді.

       Егер  ағымдағы операциялар балансының  нашарлауының басты себебі ырықтандыру  кезеңінде барлық өтпелі экономика  елдері кезіккен, ішкі нарық бағаларының  күрт өсуімен мемлекеттің бәсекелестік қаблетінің төмендеуімен байланысты болса, ұлттық валютаның девальвациясы бәсекелестік қаблетті ықпал ете алады.

     Түзетулердің  қажеттігін сыртқы баланстың  жалпы бағалау негізінде, орта  мерзімдегі келешегіне сай қарастыру  қажет. Көп жағдайда бұл бағалау төмендегідей көрсеткіштермен толықтырылады:

      Валюта  бағамының нақты тиімді индексі.   Бұл көрсетгкіш көбінесе валюта  бағамын түзету қажеттігін бағалау  үшін қолданылады. Егер валюта  бағамының нақты тиімді индексінің, елдің әлемдік нарықтағы орны тепе-теңдік жағдайында деп саналған кезеңнен жоғары болса (ұлттық валюта ревальвациясы), бұл мемлекеттің сыртқы нарықтағы бәсекелестік қаблеттілігінің төмендеу  нышаны болады. Валюта бағамының нақты тиімді индексі екі жақты сауда ағымдарының негізінде анықталады, бірақ экспорттың бәсекелестік қаблетін бағалау үшін үшінші елдер нарығында бәсекелес-экспортерлер  үлесін есепке алудың артықшылығы болар еді. Шығындар көрсеткішін ең толық анықтайтын көрсеткіш болып өнім бірлігіндегі еңбек күші шығындары болып табылса да, көптеген дамушы елдер бойынша бұл ақпараттың жоқтығы валюта бағамының нақты индексін есептеу үшін тұтыну бағалар индексі қолданылады. Бірақ , егер тұтыну бағалар индексінің құрамына сыртқы сауда потенциалды бар тауарлардың басым бөлігі енгізілсе , валюта бағамының нақты өсуі тек қайта бағаланған валютаның ,табысты түзетуін жүргізілгенін ғана көрсетіп, елдің бәсекелестік қабілетінің жоғалтуын анықтамай, валюта бағамына тағы түзетулер енгізілу қажеттілігін көрсетпейді. Сондықтан валюта бағымы индексінің мәнінің өзгерту себептерін білу маңызды.

Параллельді нарықтағы  бағам.   Ондай нарық болса, валюта             бағымының дұрыстығын бағалауды  жүзеге асыруда қажет болатын  тағы да бір көрсеткіш болып табылады. Мысалға параллельді нарықтағы айырбас бағамының ресми бағамына қарағандағы төлем деңгейі, ұлттық валютаның ресми бағамы жоғарылатып қойылғанын көрсетуі мүмкін. Сонымен қатар параллельді нарықтағы бағамды қарастыру кезінде, оның көлемін және ресми іс-әрекет ету рұқсаты барын есепке алу қажет, өйткені ресми  емес нарықтағы бағамға тәуекелділіктің көп үлесі енгізіледі.

Әр мемлекетте айырбас  бағамының нақты тиімді индексін есептеудің белгілі бір әдістемесі бар. Төменде Қазақстан Республикасы үшін әдістеме келтірілген. Жалпы алғанда, әр түрлі  елдердің әдістемелері арасындағы маңызды өзгешеліктері жоқ, мәселе тек жағдайлары  мен қорытынды мәліметтерді пайдалануда.

Айырбас бағамының нақты  тиімді индексін есепттеу әдістемесі.

1. Алғы шартты көрсеткіштер
0.  Республиканың жалпы тауар айналымдағы үлес салмақтарына сәйкес, Қазақстанның негізгі сауда партнерлерін таңдау.
0.  Сауда партнерлері елдердің елдердің валюталарының қатысты наминалды айырбас  бағамдары. 
0.  Сауда партнерлері – елдерінің тұтыну бағалар индексіндегі өзгерістері.
0.  Теңгенің долларға қатысты айырбас бағамы.
0.   Қазақстандағы тұтыну бағалар  индексінің өзгеруі.
0.   Индексті есептелуге қатысты болатын, базистік кезеңді таңдау.
2. Негізгі алгоритм
1. Мәліметтерді өзгерту
2. Сауда партнерлерінің үлес салмағы тұрақтандыру арқылы сауда партнер мемлекетінің – Wi үлес салмағын жалпы  тауар айналымында табу үшін:

Wi = (Wixx/(x+m) + (Wi^mxm/(x +m)

• мемлекеттің экспорттағы үлес салмағы тауар айналымындағы жалпы көлеміндегі үлес салмағына көбейтіліп, мемлекеттің импорттағы үлес салмағының Республиканың жалпы тауар айналыындағы импорт көлемінің көбейтіндісімен қосылады.
2. Тұтыну бағалар индексі бағасының базистік кезеңіне қатысты өзгерту.
3. Тенгенің кросс бағамын шетел сауда партнерлерінің валюта бірлігіне – Siт әрбір есепті кезеңге есептелуі.

Тенгенің кросс-бағамы = шетел валютасының долларға қатысты бағамы/теңгенің долларға қатысты бағамы.

2. Наминалды тиімді айырбас бағамының индексін есептеу.
1. Есепті кезеңдегі базалық кезеңге қатысты тенгенің айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу.

 ΔSi = Si^т/Si⁰

Бұл жерде:

ΔSi – теңгенің есепті кезектегі айырбас бағамының шетел валютасының бірліктерінде көрсетілген өзгерістері (кері лотировка).

Si^т – есепті кезеңдегі тенгенің бағамы.

Si⁰ – базалық кезеңдегі тенгенің бағымы.

2. NEER – номиналды тиімді айырбас бағамының индексін есептеу.

NEER = 100 x П^і (ΔSⁱ)^w

• оның есептеулі Республика тауар айналымындағы топтар бойынша шетел мсауда партнерлерінің тұрақталған үлес салмағын есепке ала отырып, тенгенің айырбас бағамының өзгеріс индексіне көбейт\індісімен есептелінеді.
3. Тенгенің есепті кезеңіндегі базалық кезеңімен салыстырғандағы нақты тиімді айырбас бағамы индексін есептеу.
1. Әр бір сауда партнерлері үшін салыстырмалы бағалар индексін  - RP (relatibe prices) есептеу:

RP = CPI*/CPI

 

Бұл жерде: CPI*(PIF)- Қазақстанның сауда партнері мемлекеттеріндегі бағалар деңгейі.

CPI(Pd) – Қазақстандағы  тұтыну бағалар индексі. 

REER = Пⁱ[NEER x (P^if)] = 100x Пⁱ(ΔSⁱ/P_pi)^w

• Есептеулі тенгенің айырбас бағамының өзгеріс индексінің сауда партнерлерінің салыстырмалы бағалар ингдексіне түзетіліп, Республиканың тауар айналымындағы тұрақталған мемлекеттің үлес салмағын есепке ала отырған көбейтіндісі арқылы жүзеге асады.

3. Алынған нәтижелер. Алынған нәтижелерді қабылдау номиналды және нақты тиімді айырбас бағамының есептегі кезеңінің өзгерістер индекстерін бағалау негізінде болады.

   Осы әдістемені пайдаланудың негізгі қорытындының мәні мынандай:

• Тиімді айырбас бағамы индексінің өсуі, негізгі сауда партнер мемлекеттердің валюталарымен салыстырған.да ұлттық валютаның қымбаттауы туралы айтуға болады және басқада біркелкі жағдайларда жергілікті тауарлардың бәсекелесінің қаблеттігінің төмендеуіне әкеледі.