Инфляцияны алдын-алу, шешу жолдары

1.2 Инфляцияның  түрлері,  есептеу жолдары 

               Инфляцияны әртүрлі белгілері  негізінде жіктейді. Инфляцияның  мыныдай типтері болады.

Баға  өсуінің  қарқыны бойынша:

1.Бірқалыпты  – жылына 10% - ға дейін

2.Шоқырақтау  – жылына 20% - дан  200% - ға дейін.

3.Гиперифляция  – жылына 1000% - ға дейін.

           Экономика теориясында, жеке алғанда  осы күнгі Кейнсті жақтаушы  экономистер инфляцияның бірқалыпты(баяу) түрін өндірістің дамуына қосымша  оңды әсер ететін фактор ретінде  қарастырады. Баяу инфляцияны  олар мемлекеттің бірден –  бір тиімді саясат жүргізу  құралы ретінде түсіндіреді.  Бірқалыпты инфляция саясаты  өндіріс пен нарық жағдайларының  өзгеруіне сәйкес бағаларды   реттен отыруға мүмкіндік береді.

         Шоқырақтау (қарқынды) инфляция –  экономика үшін едәуір  қиын  жағдай, біраз іскерлік қатынастардың  көбі қарқынды инфляцияны алдын  ала ескеріп, оған икемделе  береді.

Гиперинфляция – инфляцияның ұлттық өндіріс  пен жұмыс бастылық, көлеміне күйретерліктей ықпал жасайтындай төтенше тез  қарқынды өсуі болып табылады. Гиперинфляциянда бағалардың  жалпы деңгейі мыңдаған процентке артқан жағдаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағалардың  асу қарқыны айналымға  шығарылған  ақша көлімінің өсуінен көп есе  артып кетеді.  Мәселе мынада, егер бағалар жайлап, тұрақты өсіп келе жатса халық пен кәсіпорын  олардың одан әрі көтеріле түсуіне  дайындалады.

          Инфляция  ашық және басыңқы  деп ажыратылады. Біріншісі –  бағаның өсуі, екіншісі – тауардың  жоғарлуы.

         Ашық инфляция жағдайында бағалардың  өсуі және өсу қарқыны айқын  байқалады және ресми түрде  есепке алынады. Бірақ, бағалардың  деңгейі ресми түрде өспеген  болса да, құнсыздану (инфляция) жағдайы  қалыптасуы мүмкін. Инфляцияның  бұл түрлі тауар тапшылығынан  көрінеді. Тауарлардың тапшылығына  байланысты оларды ақшаға сатып  алу қиындайды, яғни ақша (табыс)  құнсызданады.

Ашық  инфляцияны жіктеу үшін бірніше белгі  қажет:

1.Бағаның  өсу қарқыны (баға индексі).

2.Әр  түрлі тауар топтары бойынша  бағаның өсу деңгейінің алшақтауы.

3.Инфляцияның  күтілуі және алдын ала болжануы.

          Бірінші белгі тұрғысынан жоғарыда  аталып кеткендей бояу, секірмелі

және  гиперинфляция деп ажыратылады.

          Екінші белгі тұрғысынан инфляцияның  екі түрін ажыратады: тең және  тең  емес. Тең инфляцияда  әр  тауардың бағасы бір – біріне  қатысты –өзгермейді, ал тең  емес инфляцияда әр тауардың  бағасы бір – біріне қатысты  үнемі өзгеріп тұрады.

Инфляция  теңгермелі  түрде болуы мүмкін, яғни бағалар бір қалыпты және баяу өседі. Бұл  жағдайда  бағалардың бір жылдық өсуіне сәйкес процент  кесімі  (ставкасы) де өседі.  Нарықта  тепе – теңдік (тұрақтылық)  сақталады. Теңгермелі  емес инфляция кезінде жеке товар топтарына бағы бірқалыпты емес, әртүрлі қарқынмен өседі.

         Үшінші белгіден күтілетін және  күтілмейтін инфляцияны бөледі. Күтілу факторы инфляцияның салдарынан  білінеді. Егер фирмалар мен халық  келесі жылы баға 5 есе өсетінін  білсе, онда тиімді нарық жағдайында  олар келесі жылы өздерінің  тауар бағасын 5 есе көтереді  және ешкім күтілетін инфляциядан   зардап шекпейді. Ал  күтілмейтін  инфляция жағдайында бағаның  10%- ке өсуі экономикалық жағдайды  күрт нашарлатады.

Тосылған инфляциясы тосын  инфляциядан айыра білген жөн. Тосылған инфляцияны алдын ала болжауға болады, немесе  оны үкімет арнайы мақсатпен «жоспарлайды». Тосын  инфляция бағалардың кенеттен және тез өсуінен көрінеді.  Мұндай жағдай ақша айналымын және салық жүйесін бұзады. Тұрғындар  бағаның өсуінен сескеніп, қолындағы қаражатын сақтап қалу мақсатында тауарларды жаппай сатып ала бастайды. Сондықтан нарықта қалыптасқан жағдай бұзылады, сұраным мен баға бұрынғыдан да тез өсетін болады. Сонымен  бағалардың  кенеттен, тосын түрде өсуі тұрғындардың «инфляциялық, тосу психологиясын» туғызады. Егер тосын инфляция (бағаның кенеттен өсуі) экономикасы дамыған елде пайда болса, ал нарық жағдайына қатты әсер етпейді. Экономикасы тұрақты да қуатты елде тұрғындар бағаның уақытша ауытқуынан қорықпайды; және бағаның өсуі қаншама тез болса, соншама оның құлдырап түсіп кетуі әбден мүмкін болатынына сенеді; сондықтан олар бағаның түсуін күтіп табысын үнемдеу мақсатында сатып алуды күрт табысын қысқартады. Нарықтық сұранымның қысқаруы баға деңгейіне әсер етеді, бағалардың өсуі тоқтайды, олардың деңгейі құлдырап, бастапқы қалпына келеді.

         Басыңқы инфляция жағдайында бағаны мемлекет реттейді, бұл СССР (КСРО) – да орын алған. Сондықтан тауарға сұраныстың өсуінде баға көтерілмейді (бұл нарық шартына сәйкес) және тепе – теңдіктен төмен болады. Содан дефицит пайда болады. Дефицит көлеңкелі экономиканы тудырады. Қажет тауарда іздеуді сатып алушы сатушыға қажетінен көп төлеп бұдан  ақша өндірісті айналып өтіп, саудада шоғырланады. Сосын өндірушілерде тауар өндіруге ынта болмайды. Соңында сұраныс пен ұсыныс арасында дисбаланс күшейеді.

        Инфляция – қоғамдық ұдайы  өндіріс процесінде сәйкессіздіктен  туындайтын бағаның өсуі ретінде  анықталады. Ұзақ мерзімді болашақта,  сондай ақ ақша массасының  өсуі  ірі  масштабқа жеткенді, инфляцияның басты факторы ақша  массасындағы өзгеріс болып табылады.

         Өнімнің көтерме бағасы оларды  дайындауға кететін шығындардың  өсуімен байланысты өсіп отырады.  Экономиканың  әр түрлі секторларындағы  табыстарды мемлекет тарапына  қайта бөлу есебінен кейбір  тауарлар шеңберіне бөлшек сауда  бағасы тұрақты болып отырады.  Сонымен қатар тауарлардың тапшылығына  байланысты арзан тауарларды  шығару орын алды. Кейбір  тауарлардың бөлшек  саудада  болмағанына қарамай төменгі бағалары сақталып қалады.  Мұның барлығы жабық инфляцияның болғандығы туралы айтуға мүмкін берері сөзсіз.

        Батыс елдерінің экономистері  жасаған теорияларда альтернативті  концепция ретінде сұраным инфляциясы  және ұсыныс инфляциясы анықталады. Бұл концепцияларда инфляцияның  қалыптасу себептері қарастырылады.  Сұраным инфляциясы жалпы сұраным  арасындағы тепе – теңдіктің  сұраным жағынан бұзылуын білдіреді.  Бұл жерде мемлекет шығындарының  артуы, өндіріс және еңбек ресурстарының  толық іске қосылған жағдайында  өндіріс құралдарына қосымша  сұранымның қалыптасуы және тұрғындардың  тұтынушылық мүмкіншіліктерінің  артуы негізгі себеп болуы  мүмкін. Осы жағдайларға байланысты  айналымға артық ақша массасы  шығын, жалпы баға деңгейі өседі.  Өндіріс саласында еңбекпен толық  қамтылған жағдайды айналымдағы  артық төлем ақша массасы шектеулі. Мұндай жағдай толық жұмыспен  қамтылуда, жалақының өсуінде  пайда болады, бұдан жинақталған  сұраныс артық болады, ал бұл  бағаның өсуіне итермелейді. Ұсыныс  инфляциясын сонымен қатар шығын  инфляциясы деп те атайды, демек  өндіріс шығынының өсуіне және  энергия мен шикізатқа бағаны  көтереді.

         Инфляцияның әлеуметтік салдары  да бар, ол ұлттық табыстың  қайта бөлінуіне әкеледі, тұрғындар  үшін инфляция қосымша салық  сияқты, бағалардың өсу қарқыны  номиналды (ақшалай) табыстың  өсуінен жоғары болады, сондықтан  нақты (реалды) табыс азаяды. Инфляцияның  зардабы әсіресе табысы шектеулі  әлеуметтік топтар үшін ауыр  болады.

Филлипс қисығы.

         Инфляция жұмыссыздыққа да айтарлықтай  ықпал жасайды. 1958 жылы ағылшын  экономисі О.Филлипс осы ықпалды өлшеп көрсететін сұраным инфляция үлгісін (моделін) жасап ұсынған екен. 1861-1956 жылдар аралығында Ұлыбритания статистика мәліметтерін қолданып Филлипс еңбек ақы келісімдері мен жұмыссыздық деңгейлерінің арасындағы кері қатынасты білдіретін қисық сызықты (функцияны) анықтаған.

         Филлипстің анықтауынша, Англияда  жұмыссыздықтың 2,5-3%-тен артық өсуі  бағалар мен жалақыны күрт  тежейді екен. Осыдан жұмыссыздықтың  қысқаруы баға мен еңбек ақының  өсуін қалыптастырады деген қорытынды  шығады.Басқаша айтқанда, ұлттық  экономикада жұмыссыздықты инфляцияның  өсу қарқынын арттыру арқылы  қысқартуға болады. Кейіннен американ  экономистері Р. Солоу және  П. Самуэльсон Филлипс қисығын жетілдіріп, оның жаңаша үлгісін жасап берген. Олар Филлипс моделінде еңбек ақы мөлшерлемесін (ставкасын) тауар бағаларының өсу карқынымен ауыстырады. Бұл түрінде Филлипс қисығы белгілі экономикалық саясатты жүргізу үшін, ең алдымен, жұмыспен қамту, экономиканың өсуі, бағаларды тұрақтандыру жағдайларын анықтауда қолданылады. 

1.-сурет.

Филлипс қисығы. Қисық сызықтың жылжуы стагфляциялық жағдайды көрсетеді

       Батыс тәжірибесі көрсеткендей, Филлипс кисығын қысқа мерзімдік экономика жағдайында қолдануға болады, ал ұзақ мерзімде (5-10 жыл) жұмыссыздық пен инфляция қатарласа өседі. Ұзақ мерзімде Филлипс заңдылығы сақталмайды және оны белгілі бір жағдайлармен түсіндіруге болады.

Осы жағдайлардың арасында сұранымды ынталандыру саясатының орны ерекше. Мәселе мынада: үкіметтің жұмыссыздықты қысқарту мақсатында жүргізген іс-әрекеттері қысқа мерзімдік, уақытша ғана нәтиже береді екен.

Айталық, номиналды еңбекақының өсуіне байланысты еңбек ұсынысы артады. Сонда Филлипс қисығы концепциясына сєйкес инфляцияның өсуі жұмыссыздықты қысқартуы мүмкін. Номиналды жалақының өсуі осы инфляцияның өсуіне байланысты жүреді. Бірақ уақыт өткен сайын инфляцияның өсу қарқыны номиналды жалақының өсуінен артады, сондықтан нақты жалақы төмендейді. Еңбек ұсынысы өспейтін болады.

Номиналды жалақы өскенде, кәсіпкерлер де еңбек факторына   қосымша   сұранысты   қысқартады.   Жұмысшылардың номиналды жалақыны  инфляция  деңгейінен  артық көтеру талабы кєсіпкерлер үшін тиімсіз болады, бұл нақты пайданы азайтады.  Сондықтан кәсіпкерлер косымша жұмысшыларды жұмысқа алуды тоқтатады, ал белгілі жағдайда олар жұмыс орындарын   қысқартып,   жұмыссыздықты   арттырады.   Бұл мәселеге 60-шы жылдары американ экономисі М. Фридмен ерекше назар аударған еді. Оның айтуынша, жұмыссыздықпен инфляция арқылы күресу тиімсіз, керек десеңіз, қауіпті іс-әрекет екен. Еңбекақы мөлшерлемесінің номиналды өсуі табыстың нақты өсуіне сәйкес еместігі анықтылған соң инфляциямен бірге жұмыссыздық өсетін болады, яғни стагфляция басталуы мүмкін.

       Филлипс қисығын жұмыссыздық  пен инфляция баламасын, талдау  құралы ретінде тек баяу инфляция  жағдайында қолдануға болады  деген пікір бар. Ал тосын  инфляция жағдайында (мысалы, 70-ші  жылдары энергия ресурстарына  бағаның тосын өскен кезіндегідей) бағалардың күрт өсуі жұмыссыздықты  бұрынғыдан да жоғары көтеріп  жіберуі мүмкін. Басқаша айтқанда, статистикалық деректердің негізінде жасалған Филлипс қисығы ұзақ мерзім үшін тұракты экономикалык заңдылықты көрсетпейді.

        Филлипс қисығының орнына 1979 ж.  бастап АҚШ-та және Англияда  «жұмыссыздықтың табиғи деңгейі»  деп аталатын теория қолданылатын  болған. Бұл теорияның мәні мынадай:  ұзақ мерзімде жұмыссыздықтың  деңгейі оның табиғи деңгейінен  артпаса ғана қоғамда баяу инфляция калыптасады, ал баяу инфляция экономиканың өсуіне, қоғамның оңды дамуына әсер ететін фактор болады.

Қоғамдағы жұмыссыздық деңгейі оның фрикциондық  және құрылымдық түрлерінен құралған болса, жұмыссыздықтың табиғи (тепе-тең) деңгейі еңбек нарығының құрылымымен  анықталады.

        Бірақ жұмыссыздықтың табиғи  деңгейін сақтап, инфляцияның өсу  қарқынын төмендетуге арналған  экономикалық саясат әрқашан  оңды нәтиже бере бермейді. Бұл  саясаттың жақсы жақтарын ескере  отырып мынадай бір мәселені білген дұрыс: жұмыссыздық өзінің табиғи деңгейіне дейін төмендегенде де бағалардың өсуі бірден тоқтамайды екен, керісінше біраз уақыт өсу жалғаса береді. Бұған қоса соңғы онжылдықта Батыс елдерінің көбінде жұмыссыздықтың табиғи деңгейі өсіп отыр.  Мысалы, АҚШ-та жұмыссыздықтың табиғи деңгейі 60-жылдары 4%-ке тең болса, 80-жылдардың екінші жартысында 6-7%-ке дейін өскен екен.