Инфляцияны алдын-алу, шешу жолдары

                                                  Мазмұны 
 
 

Кіріспе                

1. Инфляция негіздері және мәселелері                                                                                                           

1.1 Инфляцияның мәні  және себептері

1.2 Инфляцияның  түрлері, есептеу жолдары                                                 

1.3  озық шетелдік тәжірибе

2. Қазақстан Республикасындағы  инфляция деңгейі 

2.1 Инфляцияның  экономикалық-әлеуметтік салдарлары  

2.2 Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясатының шаралары.

Антиинфляциялық саясат

3. Инфляцияны алдын-алу,  шешу жолдары.

Қорытынды                                                                                     

Қолданған әдебиеттер                                                                      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе. 

        Қазіргі замандағы жағдайларда осы мєселенің өзектілігі инфляцияның дамуының мәнін, тереңдетілген себептерін және оның ерекшеліктері мен антиинфляциялық саясаттың негізгі бағыттарын айқындау қажеттілігімен анықталады. Менің курстық жұмысымның тақырыбын таңдауыма инфляция проблемасын жеткіліксіз зерделеу аспектісі елеулі әсерін тигізді. Инфляция мәселесі экономикалық ғылымда маңызды орын алады оның көрсеткіштері мен әлеуметтік – экономикалық салдарлары елдің және бүкіл әлемдік шаруашылықтың экономикалық қауіпсіздігін бағалауда күрделі рөл атқарады.       

        Курстық жұмыстың мақсаты- инфляция негіздері және мәселелері,  Қазақстан Республикасындағы инфляция деңгейі, инфляцияны алдын-алу жолдарын анықтау.                                                                                                       

        Курстық жұмыстың міндеттері:

- Инфляцияның мәні  және себептері;

- Инфляцияның  түрлері, есептеу  жолдары;       

- озық шетелдік тәжірибе

- Инфляцияның экономикалық-әлеуметтік салдарлары;        

- Мемлекеттің инфляцияға қарсы саясатының шаралары; Антиинфляциялық саясат;

          Курстық жұмыстың нысаны:  
 

          Курстық жұмыстың пәні.  Инфляция және несиелі  қарым – қатынастар. Инфляция дебиторшы мен несиешінің арасындағы кірістерді бөледі. Әсіресе, көзделген инфляция несие берушілердің (қарыз берушілердің) есебінен дебиторшыларға (қарыз алушыларға) пайда әкеледі. Инфляция соңғы екі онжылдықта сатып алушыға күтпеген бақыт әкелді, мысалы, 60-шы жылдардың ортасында қойылған пайыздық мөлшермен үйлер кепілге қойылды. Бір жағынан, инфляция салынып тасталғандарға берешектің нақты ауыртпалығын едәуір жеңілдетті. Екінші жағынан, үйлердің номиналды құны бағаның жалпы деңгейінен жылдамырақ өсті. Номиналды ұлттық кіріс, демек, салық жиындары да  инфляция кезінде өседі, ал мемлекеттік қарыздың мөлшері өспейді. Бұл инфляцияның үкіметке мемлекеттік қарыздың ауыртпалығын жеңілдетеді. Инфляция осындай пайданы үкіметке әкелгендіктен, кейбір экономистер ашық түрде сұрақ қояды: қоғам үкіметтің ынта қоятындығына сене ала ма? Шынында да, Бразилия сияқты кейбір елдер бір кезде өздерінің қарыздарының нақты құнын төмендету үшін инфляцияны соншалықты кең қолданды, қазір несие берушілер қарызды өздерінің валютасында емес, америкалық доллармен немесе қандай да бір басқа тұрақты валютада алуына мәжбүрлейді. Бұл инфляцияның елдің ішінде қолдануын болдырмайды. Кез келген инфляция ел ішінде төлеуге қажетті қарыздың құнын емес, оның валютасының нақты құнын төмендетуге әкеліп соқтырады.

       Инфляция және салықтар. Инфляциядан  болатын шығындардың тағы да  бір маңызды элементі (дүрыс күткен  жағдайларда, бірақ институттардың  толық емес бейімділігі) салық   жүйесінің инфляциялық үрдістерге  бейімделу тауқыметтерінен пайда  болады. Мұнда екі ірі проблема  бар. Біріншіден, баға деңгейінің  өсуінен салық төлемдерінің үлесі  нақты кірістердің жалпы көлемінде  өседі, осылайша салықтардың прогрессивті  өсімінің эффектісі туады. Егер  салықтар кейінгісінің көлеміне  қарамай-ақ номиналды кірістерге  тұрақты пропорцияда тұрса, онда  ешқандай жағдайда адамдар салық  түрінде өздерінің кірістерінің  бірдей бағаның деңгейінен байланысты  болатын пайыздарын төлеуші еді.  Салық салу нормасында оның  прогрессивті нысанын қолданған  кезде номиналды кірістердің  деңгейімен бірге ұлғаю бет  алысы болады, онда инфляция номиналды  кірістердің өсіміне келе отырып, нақты кірістердегі салықтардың  да үлесін өсіреді. Екінші меселе  капиталдың салық салуымен байланысты. Капиталға салық салу кірістері  жақсы кездерде де күрделі  мәселе болып жүрді. Мұндай  капиталдан түскен табысқа кіріс  ретінде немесе арнайы, аса төмен  мөлшерлеме ретінде салық салынуы  керек пе, деген негізгі сұрақ  туындайды. Экономикада инфляция  пайда болған кезде осы проблема  одан сайын қиындай түсті, өйткені  капиталдың өсімі нақты табыстарға  қарағанда инфляцияға аса жедел  әсер етеді. Бірде бір елде  капиталға салық  салуға инфляцияның  әсерінен болатын салдарлардың  бейтараптандыруында айтарлықтай  табысқа қол жеткізе алмады. Салықтар  саласындағы кейбір мамандар  инфляциядан болатын залалдардың  көбі, оның нақты салық салу  капиталын өсіруінде де санайды. 

         Қазіргі замандағы инфляцияға  бірқатар айырмашылықтар тән:  егер бұрын инфляция локальді  сипатта болса, ал қазір- күнделікті, барлық орамды;егер бұрын үлкен  және кіші кезеңді қамтыса,  атап айтқанда кезеңдік сипатта  болса, ал қазір- хроникалық; қазіргі  замандағы инфляция ақшалай ғана  емес, сонымен бірге ақшалай емес  факторлардың да әсерінде тұрады.

          Осы курстық жұмыстың бірінші  бөлімінде инфляция ұғымы, оның турпаттары, даму заңдылықтары беріледі. Мұнда бірқалыпты, қарқынды инфляция және гиперинфляция сияқты осындай маңызды ұғымдар қарастырылады. Сондай-ақ теңгерілген және теңгерілмеген, күтілетін және күтілмейтін, ашық және басыңқы инфляцияларға анықтамалар келтіріледі. Және осы бөлімде инфляцияның негізгі себептері ашылған.

           Екінші бөлімінде инфляцияның  салдарлары: бағаның өсуі мен  табыс нормалары, экономикалық  және єлеуметтік шиеленістердің  асқынуы, халықтың жинақтарының  бағасыздануы, сондай-ақ инфляциямен  күресудің әдістері туралы айтылады.

         Ал үшінші бөлімінде Қазақстан  жағдайындағы инфляция ерекшеліктері  туралы айтылады.

1. Инфляция негіздері және мәселелері 

        Экономикалық құбылыс ретінде  инфляция көп уақыт бойы қолданылып  келе жатыр. «Инфляция» термині АҚШ-та 1861-1865жж. азамат соғысы тұсында, екі жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу қабілетінің төмендеуі кезінде қолданыла бастады. Инфляция дегеніміз не? Инфляция – бұл бағаның жалпы деңгейінің өсуі . Ал инфляцияның жалпы анықтамасы – бұл елде айналымдағы қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары (алтын) жөнінде құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының өсуі. Қазіргі кезде қолданылып келе жатқан анықтама – бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы дисбаланс жєне бағаның өсуіне байланысты басқа да ұлттық шаруашылық пропорциялар бұзылуы нәтижесі. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс қиындады: қағаз ақшаның алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының дәстүрлі заңы бұзылған және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасыда. Бұның бір себебі мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және экономиканы емдеу құралы ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен  көп шығаруымен байланысты, бұл эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті.  Нәтижесінде ақша құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық  шаруашылық пропорциялар бұзылады. Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының өсуі ірі масштабқа жеткенде  инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.

        Инфляция – бұл күрделі де, көпфакторлы құбылыс; ал қағаз ақша айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің бұзылуымен сипатталады. Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының қымбаттауы ретінде көрінеде.

        Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге десеңіз, , ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі болған: қажетті ақша көлемі алтын – күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды. Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор ретінде қағаз ақша шектелуі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі айналымға шығарылады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктеп тыс өседі. Артық ақша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде бағаларға қатты ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.

         Дүниежүзінде ХХғ. екінші жартысында инфляция болмаған елдер тіпті жоқ. Егер 30-шы жылдары негізгі проблема жұмыссыздық болса, одан кейін негізгі проблема инфляция болды. Инфляцияның жылдық темпілері әлемдік экономикада 2,9%-дан 50-ші жылдары, 11%-ға дейін 80-ші жылдары өсті. Қазақстандағы макроэкономикалық құбылыстардың ерекшеліктеріне келсек, бұл «стандартты емес» нарықтық құрылым.

1.1 Инфляцияның мәні  және себептері 

            Инфляция негізінен шаруашылықта  қалыптасқан әр түрлі диспропорцияларға  байланысты болатынын еске ала  отырып, оның негізгі себептерін  қарастырып көрейік. Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен  табыстар арасында қалыптасқан  диспропорция немесе тепе –  теңдіктің бұзылуы. Бұл мемлекет  бюджетінің тапшылығы түрінде  көрінеді. Егер тапшылық орталық  банктің несиелі, яғни айналымға  қосымша ақша шығару арқылы  қаржыланған болса, онда бұл  айналымдағы ақша массасын арттырады  және инфляцияны қалыптастыруы  әбден мүмкін. Екіншіден, егер  инвестицияларды қаржыландыру жоғарыда  айтылған әдіспен, яғни орталық  банктің несие беруімен жургізілетін  болса, түптен келгенде, бұл да  инфляцияның себебіне айналуы  мүмкін. Үшіншіден, осы күнгі экономикалық  теория бағалардың жалпы ХХ  ғасырда нарық құрылымының өзгеруімен  түсіндіреді. Қалыптасқан өндіріс  түріне жаңа фирмалардың келуіне  шек қою арқылы олигополиялық  фирмалар жалпы сұраным мен  ұсыным арасындағы диспропорцияны  мүмкін болғанша ұзақ уақыт  ұстап қалуға ұмтылады. Төртіншіде, ұлттық экономикалардың ашыла  түсуіне, олардың дүниежүзілік  шаруашылық қатынастары жүйесіне  тартылуына байланысты инфляцияның  бір  елден екінші елге ауысуы  қаупі артады. Өндірушілер де  шикізат пен материалдарға және  энергияға бағаның өсуін болжап  өздерінің өнімдеріне бағасын  арттыра түседі. Әрбір өндіруші  өзін инфляциядан алдын ала  сақтандыру мақсатында өніміне  бағаны еселеп көтереді. Инфляцияның  себептері сан қилы, бірақ әр  кезде олардың белгісі бір  комбинациясы қалыптасады.

     Дисбаланстің себептерін әртүрлі жағынан түсіндіруге болады. «Инфляция» ұғымының теоретикалық негізі өзінің арсеналында үш негізгі бағыттан тұрады: инфляцияның Кейнс теориясынан; монетаристік сандық тұжырымдамадан; төтенше шығындардың теориясынан.

             Инфляцияның Кейнс теориясы шаруашылық  етуші субъектілердің кірістері  мен шығындарының талдауынан  шығады және жиынтық сұраныстың  көбеюіне олардың әсер етуінен  шығады, бұл өндіріспен, жұмыспен  қамтылудың өсуіне әкеліп соқтырады.  Сонымен бірге жиынтық сұраныстың  өсуі инфляцияның өсуіне себепші  болады. Ақшаның монетаристік теориясы  инфляцияның себептері ретінде  қағаз ақшаларымен айналым арналарының  сандай ернелеушілігін көрді.  Төтенше шығындар теориясының  авторлары (Дж.М. Кейнс, У.Тори, Р.Куэн) бойынша жалақымен байланысты  шығындар ғана инфляцияның себебі  болады.

            Бағаның өсуінің шын мәніндегі  инфляциялық себептерден маңыздыларын  бөлуге болады. Біріншіден, айналымға  жіберілген ақшалай салмаққа  мемлекет жағынан бақылаудың  жоқтығы. Екіншіден, мемлекеттік  бюджеттің тапшылығында айқындалатын  мемлекеттік шығындардың теңгерімсіздігі.  Егер бұл тапшылық жаңа ақшалай  массаны басып шығару арқылы  толтырса, онда айналымда ақшалар  массасының өсуіне әкеліп соқтырады.  Экономиканы милитеризациялаумен  байланысқан бюджеттік шығындар, әсіресе инфляциялы қауіпті болып табылады. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджеттің хроникалық тапшылықтарының басты себептерінің бірі болып табылады. Үшіншіден, ХХ ғасырда бағалар деңгейінің жаппай жоғарлауы нарық құрлымының өзгеруімен байланысты. Қазіргі замандағы нарық айтарлықтай дәрежеде олигополистік болып табылады. Олигополист бағанның үстінен едәуір билік жасауға ие. Төртіншіден,   кәсіподақтардың қызметі. Мысалы, ұзақ инфляция, 60-шы жылдардың аяғында, 70-ші жылдарда көптеген кәсіподақтарды еңбек келісімшарттарына инфляцияны есепке ала отырып, кірістерін автоматты түрде түзететін өмір қүнының өсіміне түзетулер енгізуге мәжбүр етті. Бесіншіден, экономиканың рационалды емес құрылымы, бір сала екіншісіне залал келтіре отырып шеттен тыс дамуы.

         Инфляцияның пайда болу себептері  сыртқы да, ішкі де болуы мүмкін. Сыртқы себептерге көбінесе мыналар  жатады: сыртқы саудадан түсетін  түсімдердің  қысқаруы, сыртқы  саудалық және төлем балансының  теріс сельдосы, шикізат пен мұнайға  бағаның бірнеше есе өсуімен  сүйемелденетін құрылымдық әлемдік  дағдарыстар (шикізаттық, энергетикалық,  экологиялық). Қазақстандағы инфляциялық  құбылыс, мысалы, қазақстандық экспорттың  маңызды бабын құрайтын жағармайға  әлем нарығында бағаның құлауын  күшейтті, сондай-ақ астықтардың  едәуір импорты жағдайларында  астық нарығындағы қолайсыз коньюнктура.  Банктердің ұлттық валютаны шетелдіктердікіне  айырбастауы қағаз ақшаларының  қосымша эмиссиясына қажеттілікті  тудырады, бұл инфляцияға апарады.