Қазақстан Республикасының ақша базасы және ақша агрегаттарын талдау

Электрондық төлем жүйесін қолдану ақша айналымын жеделдетуге, айналыс шығындарын азайтуға, есеп айырысуды тездетуге, сайып келгенде айналыстағы қолма – қол ақшаны азайтуға кең жол ашады.

Сонымен, бүкіл  ақша айналымы: қолма – қол және қолма – қол емес ақшалар болып бөлінеді. Сондай – ақ:

• өнімді өндіру және сатупроцесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылады.

Құн заңы және оның айналыс аясында пайда  болу формасы, яғни ақша айналысының  заңы тауар-ақша қатынастары қалыптасқан  барлық қоғамдық формацияға тән болып  келеді. Құн формаларының дамуына  талдау жасай отырып, К. Маркс ақша айналысының заңын ашқан болатын.

Оның  пікірінше, ақша айналысының заңының  мәні ақшаның айналыс қызметін атқаруға қажетті ақша саны, сатылатын таурлар  бағасы ақша айналысының жылдамдығына қатынасын білдіреді. Ақша айналысының  заңы айналыстағы жүрген тауарлар мен олардың бағасының деңгейі мен ақша айналысының жылдамдығы арасындағы экономикалық тәуелділікті бейнелейді.

Ақша айналысының заңы — тауарлар айналысы үшін қажетті ақшалардың санын (А_та) анықтайды.

Тауарлардың бағаларының  сомасы

              А_та  =

Ақша айналымының  саны

 

А_та = Тауар бағаларының сомасы /Ақша айналымының саны

Бұл жерде бір  айта кететіні, ақшаның төлем құралы қызметін атхаруымен байланысты бұл  формула да нақтылануды талап  етуде.

Айналысқа қажетті  ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:

С_ТБ – Н_ТБ + М_ТС - Ө_ТС

                            А_Қ =

А_ОС

мұнда,

А_к — айналысқа қажетті ақша саны;

С_тб — сатылатын тауарлар бағасының сомасы;

Н_тб — несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;

М_тс — міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы;

Ө_тс — өзара өтелетін төлемдер сомасы;

А_ос — айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша айналымының орташа саны.

Осындай жағдайларды, айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының шарттарына тәуелді болып  келетін, әр алуан факторлар ықпал  етеді. Оның біріне айналыстағы тауарлар санының өзгерісі жатады. Сондай-ақ шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік тауарлар және көрсетілетін қызметтер бағаларының деңгейіне байланысты да анықталады. [7]

Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:

• несиенің даму дәрежесі, себебі, қаншалықты тауарлардың басым бөлігі несиеге сатылса, соғұрлым айналысқа аз мөлшерде ақша қажет етіледі;
• қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналысынын жылдамдығы.

Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның қазына жинау құралы қызметінің көмегімен реттеліп отырды. Егер ақшаға деген қажеттілік қысқарса, онда айналыстағы артық ақша (алтын монета) айналыста қазынаға кетіп, ал, егер ақшаға деген қажеттілік ұлғайса, онда айналысқа қажетті мөлшердегі ақша қазынадан айналысқа шығарылып отырады.Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етсе, онда бұл жағдайда, қолма-қол ақшалар айналысы қағаз ақша айналысының заңына сәйкес жүргізіледі.

Ақша айналысын  қолдап отыру шарттары мен зандары келесідей екі фактордың өзара әрекет етуімен анықталады: шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік және айналымға ақшалардың нақты түсуімен. Егер де айналымдағы ақша көлемі, шаруашылыққа кажетті ақшадан артық болса, онда ақшаның құнсыздануына, яғни ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің төмендеуіне, яғни инфляцияға жол береді.

 

2.2 Ақша  массасы, базасы және ақша агрегаттарын  талдау

 

Қандай да болмасын елдің ақша – несие саясатын сипаттайтын  негізгі параметр болып ақша массасы  саналады. Ақша массасы экономикалық өсуге, бағалардың динамикасына, жұмысбастылыққа, төлеу – есеп айырысу жүйесінің тоқтаусыз жұмыс істеуіне әсер етеді.

Ақша массасы  – бұл жеке тұлғаларға, кәсіпорындар мен мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.

Ақша массасының компоненттерін анықтаудың әр түрлі  концепциялары бар. Бірінші концепция  бойынша ақша массасы айналыстағы  қолма – қол ақша мен қолма  – қол ақша айналысынан немесе қолма – қол емес ақшалардан тұрады. Төлем айналысындағы ақшалардан басқа әр түрлі бағалы қағаздар қолданылуы мүмкін – вексельдер, чектер депозиттік сертификаттар, тағы басқалары.

Екінші концепцияны  қолдаушылар вексельдерді, чектерді және кей кезде басқа да бағалы қағаздарды қолма – қол емес ақша айналымына жатқызады.

Үшінші концепцияны  қолдаушы экономистер қолма –  қол ақшаның барлығына қарсы  шығады да, ақша деп тек қолма  – қол ақшаларды санайды.

Ақша массасының құрамы сол елдегі несие – ақша жүйесімен анықталады.

Өнеркәсібі  жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша массасын анықтау барысында төмендегідей ақша агрегаттары қолданылады:

• Ml агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (банкноттар мен монеталарды) және банктегі ағымдық шоттардағы қаражаттарды камтиды;
• М2 агрегаты, ол Ml агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейінгі) тұрады;
• МЗ агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі жинақсалымдарын кұрайды;
• M4 агрегаты, ол МЗ агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі депозиттік сертификаттардан тұрады.

Қазақстан Республикасының  ақша массасының құрлымына келесі ақша агрегаттары кіреді:

• М0 - айналыстағы қолма- қол ақша;
• М1 - өзіне М0 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есеп шоттары мен басқа депозиттерінің, заңды тұлғалардың күрделі қаржыландыру шотының, чектік және аккредитивтік шоттардың, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығын және халық пен заңды тұлғалырдың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді;
• М2 - өзіне М1 агрегатын, сонымен бірге жеке және заңды тұлғалардың мерзімді салымдарын біріктіреді;
• М3 - өзіне М2 агрегатын және мемлекіттік займ облигацияларын біріктіреді;

Ақша массасы бірнеше жолмен өсуі мүмкін:

• банкноталар мен монеталар эмиссиялау есебінен.
• Орталық банктен коммерциялық банктердің несие алуымен;
• мемлекеттк бюджеттің кемшілігін жабу үшін орталық банктің үкіметке несие беруімен
• Орталық банктің асыл металлдарды, шетел валютасын және мемелекеттік бағалы қағаздарды сатып алуымен;
• чек шығарумен немесе коммерциялық банктердің салым тарту негізінде заим беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару);

Ақша массасының көлемі және оның өсу темптері маңызды  экономикалық айнымалыларға әсер ететіндіктен, ұлттық экономика дамуының негізгі  мақсаттарына да әсер етуі мүмкін.

Ақша массасын  өлшеудің екі түрі бар: трансакциондық және өтімділік бойынша өлшеу.

 Ақша массасын  трансакциондық өлшеу ақшаның  айналым құралы ретіндегі функциясына  негізделеді. Бұл ойды қолдаушылар  ақшаның мәні тауарлармен қызметтерді  төлеу үшін қолданылады деп санады. Олардың ойынша , айналыс құралы қызметін атқаратын ақшалар, яғни активтерді басқа активтерден  ерекшелендіретін маңыздылығы осыда. Барлық активтер құнды сақтау қызметін атқарады, олардың ішіндегі кейбіреулері ғана айналыс  құралы ретінде  қолданылады. [7]

Ақша массасын трансакцонды  өлшеу айналыс құралдары  қызметін атқаратын активтерді ғана есептеу керек. Мұндай активтерге көбінесе төлем құралы ретінде қолданылатын   монеталар және қағаз ақшалар  жатады. Сонымен қатар, оларға чектік депозиттерді ( ағымдағы шоттарды )  жатқызуға болады.

Өтімділік бойынша  ақшаның массааын өлшеу ақшаның  мәні оның өтімді актив болу қасиетімен байланыстырылады. Өтімділік сатушының  берілген берілген тауарды кез келген уақытта аз шығындармен және жеңіл  өткізуін білдіреді. Бұл ой бойынша ақшалар басқа активтерден сапа жағынан ешқандай айырмашылығы жоқ. Біз активтерді тек оның өтімділік дәрежесі бойынша ғана ажырата аламыз. Әрбір актив құнды сақтау қызметін атқарады, бірақ олардың өзгешелігі тек олардың өтімділігінде.

Ақшалар – ең өтімді активтер; ақшаның иесі тауарды  немесе қызметті сатып алудың алдында  оларды басқа еш нәрсеге айырбастамау керек. Ал, мысалға үйді алатын болсақ, оның өтімділігі өте төмен. Өтімділігі  төмен тауарларды сату көп уақытты  алады.

Тауарлы айналымды реттеу үшін қажетті ақшаның көлемін білу қажет.  Ақша айналымының жылдамдығы әрбір ақша бірлігі бір жыл көлемінде кез келген келісім шарт  жасау үшін жасаған айналыс санымен өлшенеді.Тауар бағасының қажетті сомасысын және ақшаның айналымын ескере отырып, айырбастың теңдігі алынған болатын. Оны Фишер теңдігі деп атайды, ол келесідей:

 

                           MV = PQ, немесе   M = PQ / V

Мұндағы:

M – ақша айналымына қажетті ақша массасы;

PQ – тауар бағасының сомасы;

V – ақша айналымының жылдамдығы;

Бұл теңдікті Фишер  атымен байланыстырса да, ол бұдан  ертерек те мәлім болған. К.Маркс  өзінің « Капиталының » І томында  бұл теңдікті былай көрсеткен  болатын:

Ақша  массасы = тауарлар сомасы / ақша бірліктерінің  айналым саны

Сондай –  ақ К.Маркс қажетті ақша көлемін толығырақ сипаттады:

                        М = ( Ц*Т – Кц + П – Вп ) / n

Мұндағы:

Ц*Т – тауар  бағасының сомасы;

Кц – несиеге  сатылған тауарлар сомасы;

П – ертерек  сатылған тауарлар сомасы, бірақ олар бойынша төлемдер ағымдағы периодта жүзеге асады;

n – ақша бірлігінің  айналым саны;

Коммерциялық  банктердің несиелік ақшаларды шығару интенсивтілігі депозиттерді міндетті түрде резервтер көмегімен реттеп отырады, қаншалықты резервтеу нормасы  жоғары болса, соншалықты банктер несиелеу үшін аз қаражатты пайдаланады. Осыған сәйкес депозиттер негізінде несиелік ақшаларды жасау интенсивтілігі артады және ол ақшаны мультипликациялау коэфицентімен анықталады. Яғни, ақша массасының көлемі Орталық банк жүргізетін ақша – несие саясатымен тығыз байланысты деп айтуға болады. Мұндағы ең басты мақсат ақша масссасының өсуін сақтау екенін көруге болады. Мақсатты белгілеуде Орталық Банк келесі көрсеткіштерді ескереді:

1. нақты бейнелеудегі ЖҰӨ -нің болжанатын өсімі;
2. жоспарлы кезеңдегі ақша айналысының есептелетін жылдамдығы;
3. жоспарланған кезеңдегі инфляцияның максималды рұқсат етілген деңгейі;

Ақша массасы  өсуінің бақылау көрсеткіштері  елдің экономикалық потенциалының  болашақтағы ұлғаюын және оның пайдалану  дәрежесін ескере отырып есептеледі. Бұл көрсеткіштің тәжірибе үшін де маңызы зор.

Ақша массасы  көлемінің өзгеруіне айналыстағы  ақша массасының өзгермелілігімен қатар, оның айналым жылдамдығы да әсер етеді.

Ақша массасының жылдамдығы – ақша қозғалысының интенсификациялы көрсеткіші. Яғни, Самуэльсонның  ойы  бойынша, ақша айналымының жылдамдығы табыс айналымының жылдамдығын көрсетеді″.

Ақша  массасының айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға, экономиканың циклы мен  өркендеуіне, сонымен бірге таза монетарлық факторларға, яғни төлем  айналымының құрылымына, несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы процент деңгейіне және тағы басқаларға байланысты өзгереді.

Ақша массасы  айналымының баяулауы – ұлттық жиынтық  өнімді орналастыру коэфицентінің  төмен екендігінің көрсеткіші. Егер ақша айналысының жылдамдығы артса, онда жоғары конъюктураның барлығын және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айнаысының жылдамдығы айналыстығы ақша санына кері пропорционалды әсер етеді, яғни ақша санына кері пропорционалды әсер етеді. Ендеше қосымша ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды деп санауға болады.

Ақша массасы  айналысының баяулауы шаруашылық субъектілерінің  ақша қорын жинауға ұмтылысын  және ақша массасының құрылымында банктердегі  ұзақ мерзімді салымдардың ұлғаюын  көрсетеді.

″Самуэльсон П. Экономика. – М.: Машиностроение. Т. 1. 1997. С. 260

Айта кететін  нәрсе – «ақша айналысының  жылдамдығы» және «төлемдердің өту  жылдамдығы» деген ұғымдардың бір  – бірінен ерекшелігі бар. Соңғысы, сөзсіз, шапшаң болуы қажет. Оны шапшаңдататын  факторларға:

өзара есеп айырысу жүйесін дамыту, банк ісіне электронды есептегіш техниканы және электрондық ақша жүйесін енгізу жатады.

Өнеркәсібі  дамыған елдерде ақша массасы  айналымының екі көрсеткіші болады:

1. Табыс айналысы аясындағы айналымның жылдамдық көрсеткіші – жиынтық ұлттық өнімнің немесе ұлттық табыстың ақша массасына, дәлірек айтқанда М1 не М2 агрегатына қатынасы. Бұл көрсеткіш ақша айналымы мен экономикалық даму процестерінің арасындағы байланысты көрсетеді.
2. Төлем айналысындағы ақша айналымының көрсеткіші – банктік ағымдық шоттар бойынша аударылған қаражаттар сомасы мен ақша массасының орташа көлеміне қатынасы.