Қазақ тілінің қоғамдағы рөлі

Сілтеу есімдіктердің септелу үлгісі.

Сілтеу есімдіктері  септелгенде, заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады. Олардың септелгенде мынадай ерекшеліктері байқалады: 1) бұл, сол, ол деген сілтеу есімдіктері мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктері сияқты септеледі: а) ілік, табыс, шығыс септіктерде түбірдегі л дыбысы түсіп қалады; ә) жатыс септікте түбірде л дыбысы н-ға айналады; б) көмектес септікте түбір мен жалғаудың арасында -ы дәнекері пайда болады (дұрысында түбірдегі л дыбысы түсіп қалып, көмектес септік жалғауы ілік септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң) тұлғасының үстіне жалғанады; е) барыс септік жалғауы түбірдегі л дыбысы түсіп калған түбірге -ған түрінде жалғанады; 2) барыс септік жалғауы -ған түріңде осы, мына, ана деген сілтеу есімдіктеріне де жалғанады: 3) жатыс септікте осы сілтеу есімдігіне -нда жалғауы жалғанады; 4) бұл сілтеу есімдігінің түбірі ілік, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерде мұ түрінде де қолданылады. 
Сілтеу есімдіктері сөйлемде толықтауыш қызметтерін де атқарады. Сілтеу есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш болғанда, одан кейін сызықша қойылады. 

13.3 ДЕНІ САУДЫҢ –ЖАНЫ САУ

Дені сау адам  - табиғаттың ең қымбат жемісі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғаннан бастап осы ұстанымды басшылыққа алып келеді. Қоғамның денсаулығы бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру міндетін жүзеге асыру жолындағы басты тірек.

        Салауатты өмір салтын қалыптастырудың  маңыздылығын  Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан - 2030» бағдарламасында Қазақстан егеменді еліміздің болашағы жастар  олардың денсаулығы мықты болып, шынығып өскендері жөн. Негізі осы кезден қаланатын болса, өмірге өскелең ұрпақ келеді.. Бірақ бізге әрдайым қалын бұқара үшін біздей адамдарды емдейтін дәрігерлерден гөрі, оларды үйрететін, адамдарға бағыттайтын, оларды үлгі өнегелермімен еліктіріп, ілестеріп жүретін ұстаз. Оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайту бүгінгі мектептердің басты мақсаттарының бірі болып отыр. «Саулық байлық негізі» деп айтқандай, әрбір адам салауатты өмір салты мен өмір сүру үшін аурудың алдың алу және болдырмау. Дұрыс тамақтану, қоршаған ортаны жақсарту туралы, сонымен дене тәрбиесімен айналасуы керек. Есірткілерді темекі мен алкогольды тұтынуды қойып тазалық пен санитария шараларын сақтау үшін күрес жүргізу. Денсаулық әлеуметтік байлықтың негізі, сондықтан оны сақтап, нығайтуға барлық жағдайлар жасалуы қажет.

        Сонымен, Елбасының жолдауын Қазақстан азаматтарының денсаулығын нығайту, салауатты өмір салтын ынталандыру егемендіктің кілтін ұстар жастардың болашағына апаратын, алтын сүрлеу десе болады.

    Салауатты өмір салтын жастардың бойында қалыптастыру мемлекетіміздің «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің  негізі ретінде көрсетілген. Онда ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика  жетістіктері негізінде  жеке адамдарды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға  бағытталған  білім алу  үшін қажетті  жағдайлар жасау  жолдары белгіленген.

    Біздің  мектеп  2008- оқу  жылынан  бастап  денсаулықсақтау  технология бойынша жұмыс атқарып келеді.  Жылдың  басынан өз сыныптарымызға жоспар құрып, сол құрылған жоспар бойынша іс- шаралар өткіземіз. әр сабақтарда  денсаулықсақтау элементерін  қолданамыз.  «Алтын күз» және «Бәйшешек»  мектептік туристер слеты салтымызға енді, бұл іс-шаралар таза ауада көктемде және күз айларында өтеді. Бұл шараға 1-11 сынып оқушылары белсене қатысады. Оқушылар  бұл жерде  өтетін сайыстарды  өздері  ойлап ұйымдастырады, қайынды жер текке таңдалған жоқ, мұнда  жақсы дем алып слетті ұйымдастыруға өте қызықты. Әр сыныптың  жетекшілері әдістемелік және ұйымдастыруда  оқушыларға көп көмек  көрсетеді. Қалалық сайыстарға өз жоболарын  дайындап,   орындарға ие болып келеді. Оқушылармен сайыстар мен слеттерге  қатысады. Республикалық сайыстарда оқушылар өз көрсеткіштерін жақсарту барысында мектепке  тренажер «Скалодром» қойылды. Оқушылар  мектептегі туризм сабақтарына қызыға қатысады.

         Менің  6 «А» сыныбым мектептегі  денсаулықсақтау  бойынша үшінші жыл тәжірибеге қатысады. Осы уақытқа дейін оқушылардың  өздерінің «Бақылау күнделіктері» бар, олар осы күнделіктер бойынша жылда  өздерінің бойындағы өзгерістерді бақылап отыруға мүмкіндік алды. Толығырақ айтсақ оқу жылының басында және аяғында өздерінің бойларын және салмақтарын, денсаулық жағдайларын  бақылайды. Оқушыларға түрлі тақырыптар беріліп, олар осы  берілген тақырыптар бойынша өздерінің  ойларын шығарма, композиция және суреттер арқылы өте қызықты жеткізді. Оқушылар түрлі спорт дайындықтарына белсене қатысады. Қыс бойы  сыныппен  бассейінге де жиі барып тұрдық, сонын арқасында байқағаным олар түрлі вирустық ауруларға аз шалдықты. Ал осы жылы ең қызықтысы, оқушыларға ол  сыныптың  «Астана көшелерімен жүріп өтелік » атты жобаға қатысып, «Алтын тұлпар» ат баптау кешеніне барулары болды.  Олар өздері қазақ халқының жылқы малымен жақын танысып,  жылқы малы өте сезімтал жануар екенін  және оны баптау оңай еместігін білді. Қазақтарда  жүйрік аттарды тұлпар, сәйгүлік, арғымақ деп атағандарын біліп, қандай тұлпар аттар қазақтың көптеген аңыз, эпос жырларында керемет суреттелгендерін білді. Мәселен, Қобыланды батырдың Тайбурылы, Алпамыстың Байшұбары, ХІХ ғасырдағы тұлпар аттың ардақтысы Саңырақтың Құлабестісі, Ақан серінің Құлагері екені.