География сабағында экологиялық тәрбие беру әдістемесі

Адамзат тарихы табиғат тарихымен тікелей байланысты. Қазіргі кезде адам мен табиғаттың дәстүрлі өзара әрекетінің салдары үлкен экология-лық мәселеге айналуда. Адамды қоршаған ортаға қамқорлықпен қарауға дағдыландыратын экологиялық тәрбиені мектеп жасынан бастау қажет.

Прус королі Вильгельмнің бүл армияның жеңісі емес, австриялықтарды прусс мүғалімі жеңді" деген қанатты сөзі тарихтан белгілі. Басқаша айтқанда, австриялықтарды жеңген прустің білім беру жүйесі деген сөз. Осы сөздің аясында экологиялық дағдарысты қоршаған ортаны қорғау саласының мамандары ғана емес, арнайы экологиялық білім беру жүйесі шешеді деуге болады.

Соңғы 20 жылда ғалымдардың экологиялық білім беру мен төрбиелеу мәселелерін зерттеуге көңіл бөлулері айтарлықтай өсті. Мәселен, Н.Верзилин, А.Захлебный, И.Зверев, Б.Иоганзен, И.Матрусов, А.Мамонтова, В.Сухомлинский және т.б. өз еңбектерінде табиғатты қорғаудағы қоғамдық пайдалы еңбекті ұйымдастыру мен оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларға экологиялық тәрбие мен білім берудің түрлі аспектілерін қарастырады.

Экологиялық білім беру мынадай үш мәселені шешуі тиіс.

1. Адекватты экологиялық көріністерді формалау, яғни "адам табиғат" жүйесінің өзара байланыстары туралы көріністер.
2. Табиғатпен қарым-қатынасты формалау.
3. Табиғатпен қарым-қатынастағы әдеп, дағдылар мен біліктіліктер жүйесі мен стратегиясын формалау.

Оқушыны табиғатқа жауапкершілікпен қарауға баулу - күрделі әрі үзақ мерзімді қажет ететін үрдіс. Оның нәтижесі анықталған білім мен біліктерді игеру ғана емес, табиғи ортаны жақсартуға, қорғауға қажетті талап пен дағдылардың, эмоциялық қатынастардың дамуы болуы тиіс.

Экологиялық тәрбие үрдісін тиімді жүргізуге тікелей ықпал ететін, экологиялық мәдениеттің негізгі бөліктерінің бірі болатын түлғаның жеке жан дүние саласына әсер етуді күшейту қажеттілігі байқалады. Ал қалыптасқан жағдайды түбегейлі өзгерту қазіргі заманғы философтар мен мәдениеттанушылар айқындаған қоғамдағы экомәдениет құндылықтарының негізінде экологиялық тәрбие мәселесін ғылыми тұрғыдан шешу арқылы іске асырылады.

Экологиялық тәрбие берудің негізгі мәселелері мыналар жатады:

• экологиялық білімді тереңдету және кеңейту;
• танымды, мінез-құлықты төрбиелеу;
• экологиялық әрекет барысында оқушылардың коғамдык, шығармашылық,  танымдық екпінділігін дамыту;
• табиғатты қорғау сезімін ояту,  т.б.

Экологиялық білім әмбебап, пәнаралық сипатқа ие. Сондықтан ол жалпы білім берудің барлық формаларына өнуі тиіс.

И.Зверевтің пікірінше, экологиялық білімнің негізгі мақсаты - оқушылардың табиғат ерекшеліктері, оған адамдардың қарым-қатынасы, экологиялық мәселелер және оларды өндірісте, тұрмыста оңтайлы шешу үшін теориялық білімдерді игерту.

Б.Лихачев экологиялық білім мен тәрбие беру әдістері мен формаларын шартты түрде бірнеше топтарға бөледі. Ойлау мен танымды дамытудың мектептік және мектептен тыс әдістері, бағытталған тәжірибелік қызмет дағдылары мен біліктіліктерін меңгеру, құқықтық жауапкершіліктің дамуы, т.б.

А.Захлебный экологиялық бағдарлама жасауда оқушыны оқыту мен тәрбиелеуде тұлға ретінде қалыптастыру факторларына көбірек көңіл бөлу қажет деп санайды.

     Экологиялық  тәрбие беру тәсілдерінің қазіргі  кезде жиі қолданып жүрген тәсілдерінің бірі – пән мазмұнын экологияландыру. Бұл - мектеп оқушыларына  оқытылатын  пәндер  негізінде  экологиялық  білім  мен     тәрбие  беру  деген сөз, яғни пәнді оқыту барысында бұрыннан оқытылып келген тақырыптардың мазмұнын қосымша экологиялық мәліметтермен толықтыра баяндау.

Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінде жүргізіліп жатқан реформа оны сапалық түрғыда нарықтық экономика, қоғамдық-эко-номикалық қатынастарды ғаламдандыру, дамудың ақпараттық кезеңінде қоғамның өтуі жағдайында қайта құруға бағытталған.Қазақстан Рес-публикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскенде экологиялық білім беру мен тәрбиенің маңызы арта түсуде. Бұл білгірліктер Президент Н.Назарбаев ұсынған "2030 стратегиясы" бағдарламасында басты орында тұр. Экологиялық білім - қазіргі білім беру жүйесінің өзекті мәселелерінің бірі.Білім беру үрдісінде экологиялық білім және тәрбие беру үздіксіздігі мен сабақтастығының маңызы айрықша зор. Оларды жүзеге асыру үшін білім жүйесін тұтасынан және оның жеке кезеңдері мен деңгейлерін кешенді түрде жетілдіретін шаралар қажет.  Бұл мәселені шешудің бірден-бір жолы экологиялық білімді жеке түлғаны қалыптастыру екенін көпте-ген ғалымдар өз еңбектерінде айтқан.Экологиялық білім беруді ЮНЕС-КО-ның жіктелуі бойынша формалды (мектептегі білім), бейформалды (мектеп қабырғасынан тыс) және формалды оқудан тыс (бос уақытта кітап оқу, көпшілікке таралатын ақпарат, тұрмыстағы қарым-қатынас) бөліктерден тұратын оқыту жүйесінде жүзеге асады деп қарастыруға болады. Мұндай білім берудің негізгі ұстанымы - үздіксіздікте. Үздіксіз білім беру О.Аббасова, А.Владиславлев, В.Махлин, А.Фурсов, М.Сары-беков, К.Мусин, А.Бақтығұлов, А.Ғалымов, Н.Ивлев, У.Мұқанова, т.б еңбектерінде түйінделген.

     Табиғй экологиялық  жүйе - экосфера - тірі жануарлардың  және жер бетінің физикалық, химиялық  күйінің интеграциялық эволюциялануы-ның  өзара тәуелділігінің өнімі.Химиялық-экологиялық білім берудің ат-қаратын басты қызметі - ғылым мен техниканың әсерінен және таби-ғатта болып жатқан құбылыстардың нәтижесінде пайда болған заттар-дың тірі организмге тигізер әсерін, зиянды жақтарын оқытып үйрету, сол зиянды болдырмау жолдарын іздеу, тиіп жатқан залалдан құтылу жолдарын табу.

Қоршаған ортаның мәселелеріне байланысты білім беру, біріншіден, 
іргелі және қолданбалы зерттеулер жүргізуге, кадрлар даярлауға және 
әр түрлі пәндердің мазмұнын экалогияландыруға жәрдемдеседі, 
екіншіден, ғылыми-техникалық прогрестің даму барысында қоршаған 
орта мен қоғам арасындағы жағымсыз экологиялық құбылыстарды бол- 
дырмау жағына қарай бағыттауға мүмкіндік береді, үшіншіден, химия 
негізіне сүйене отырып, өлі табиғат тірі табиғат арасындағы байланысты ашып көрсетеді, ал төртіншіден, химиялық заттардың зиянды жақтарының биологиялық мәні ашылады.

    Мектепте экологиялық  білім мен тәрбие берудің орталығы -сабақ.Сабақ арқылы мүғалім мен  оқушы арасында барлық оқу-тәрбие  жұмыстары әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асады.

 Қазақстан географиясы  пәнінде экологиялық бағытта  жургізілетін өзіндік жұмыстар  оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, экологиялық санасын қалыптастырып, мәдениетін көтереді.

Экологиялық бағыттағы өзіндік жұмыс туралы айтқанда, біз оқушыларға қойылатын және орындай алатын мынадай талаптарды түсінуіміз керек:

• оқушының қоршаған орта туралы білімін ұдайы кеңейтіп, пәнге деген қызығушылығын арттыру ;
• ой-өрістерінің шығармашылық белсенділігін дамыту;
• зерттеушілік қабілетін ашу, экологиялық мәселелерді түсіндіру және өз бетінше шешуге дағдыландыру;

    - окушылардың практикалық іс-қабілетін дамыту және оны өміршең етуге бейімдеу;

• оқушылардың жергілікті жердің экологиялык проблемаларын шешудегі жеке басының жауапкершілігін қалыптастыру.

Осы экологиялық білім берудегі турақты устанымды сақтай отырып, төмендегідей баспалдақтар арқылы экологиялық сана мен мәдәниетті қалыптастыруға болады.

Кесте 2

 Қазақстан Республикасы географиясы бойынша оқушыларға өзіндік    

     жұмыс арқылы экологиялық сананы қалыптастыру жолдары.

Кезеңдер	Орындалу кезіңдегі іс-әрекеттер	Сабақ түрлері
1. Бейімделу кезеңі	Белгілі құбылысты немесе оқиғаны мүғалім   айтады, ой қозғайды	Экологиялық бағыттағы өзіндік жұмысты орындау барысыфнда
2.Бағыт-бағ-дар кезеңі	Муғалім әр турлі экологиялық жағдайларды көрсетеді, білім көздерін пайдалана отырып, ықпал етеді
З.Орындалу кезеңі	Әр түрлі жаттығулар, экологиялық қызықты ойындар жургізу, оларды келешекте оқу материалымен ұштастыра алуын қадағалайды
4.Шығарма- шылық кезеңі	Оқушылар шығармашылық жұмыс жүргізеді, машықтану, бағдарлай, жобалай алу.белгілі оқиғаға өз ойын тұжырымдап, қорытынды шығара алуды қамтиды

 

 

 Осы кезеңдерді оқушылардың  жас ерекшелігін ескере отырып, бірінен соң бірі уздіксіз  орындалу барысында муғалім мен  оқушы арасында тығыз байланыс туындап жасөспірім бойында экологиялық сана, мәдениет қалыптасады. Оқушы біртіндеп экологиялық жағдайларға өз бетінше баға бере алатындай, пайымды ой қорытып айта алатындай дәрежеге көтеріледі. Өз жолдастары мен жүрген ортасына экологиялық саналы іс-әрекетімен оңды

 ықпал етеді.                    

      Мұғалім  бұл өзіндік жұмыстарды  орындағанда төмендегідей құнды ұстанымдар жүзеге асады:

• ғылымилық (құбылыстар мен үрдістер,  оқу материалдары, адамның, табиғатқа әсері);
• байланыстылық (флора мен фауна арасында және әр түрлі ғылым салаларымен);
• тепе-теңдік;
• қызығушылық;
• үздіксіздік;
• дамытушылық;
• интеграциялық;

- өлкетанушылық байланыстардың барлығы да орындалады. 
Қорыта айтқанда, Қазақстан географиясында осы үздіксіз экологиялық бағыттағы өзіндік жұмыстарды жүргізгенде, оқушы бо- 
йында жетіспейтін құнды қасиеттердің бірі - "экологиялық сана" 
мен экономикалық түсінік қалыптасып, болашақта бәсекеге қабілетті, 
мәдениетті ұрпақ, жеке тұлға дамиды.

Сабақтың мақсаты:

а) Экологиялық білім беру; Материктегі табиғи зоналық ерек- шеліктерінің климат жағдайларына байланыстылығын оқушыларға 
ұғындыру, табиғат зоналары орналасуына әсер ететін рельефтің 
басты ерекшеліктерін, адамдардың табиғат зоналарына тигізетін әсерін 
меңгеруін қамтамасыз ету.

ә) Экологиялық білім беру арқылы оқушылардың мәдениетін, және өмір салтын, экологиялық көзқарасын қалыптастыру.

б) Табиғат зонасында тірі табиғат пен өлі табиғаттың байланысын дұрыс қалыптастыру, салыстыра білу және дамыту.

Сабақтың көрнекілігі: Дүние-жүзінің табиғат зонасының картасы, гербарийлер (кеппешөптер жинақтамасы), жануарлардың суреттері, схемалар және т.б.

Сабақтың барысы: Бүгін сабақта Евразияның ішкі суларын қайталап шығамыз. (әдісі сұрақ-жауап):

1. Ішкі суға не жатады? Өзен,көл, сарқырама, бұлақ, минералды 
су, жер асты сулары.

а) Өзен дегеніміз не? ә) Өзеннің қандай элементтерін білесіңдер?

2. Евразия материгінде ішкі су қалай бөлінген, жеткілікті ме?
3. Материктің өзендері қандай бассейндерге жатады? (Солтүстік мұзды мұхитына, Атлант мұхитына, Үнді, Тынық, ішкі ағындар территориясына).

а) Солтүстік мұзды мұхитының өзендерін ата.

ә) Тынық мұхитының бассейніне жататын өзеңдерді ата?

б) Үнді мұхитының бассейніне жататын өзендерді ата?

в) ішкі ағындар территориясына қандай өзендер жатады?

     Ауызша географиялық диктант

1.    Қандай өзен Бенгал шығанағына құяр кезінде, ұлан-байтақ атырау

         құрайды? (Ганг)

2. Қандай өзен Охот теңізіне құяды? (Амур)
3. Қандай өзен Солтүстік Мұзды мұхитының бассейніне жатады? (Лена)
4. Қандай өзен Гималай тауынан басталады? (Ганг)

       5.  Қандай өзен Сары теңізге құяды? (Хуанхе)

  6. Қандай өзен ішкі ағынды бассейнге жатады? (Амудария)

       Көл дегеніміз не?

Евразияның колдерінің орналасу ерекшелігі қаңдай көл:

а) Дүние жүзіндегі ең терең көл? (Байкал-1620 м).

ә)   Қандай көл ең тұзды? (Арал-27).

б)   Қандай көл ең түщы? (Байкал).

в)  Қандай көл опырынды қазан шұңқырыңда орналасқан? (Байкал)

Міне, оқушылар, біздің көптеген өзен, көлдеріміздің жағдайы нашарлап, экологиялық мәселесі шиеленісіп барады. Әсіресе, Арал тағдыры қиын. Қазір Арал туралы видеокассета көрсетіледі. Сондық-тан біз судың таза болуын, үнемдеп жұмсалуын қадағалауымыз керек. «Судың да сұрауы бар», «Су ішкен құдығыңа түкірме», «Бұлақ көрсең-көзін аш» деп халық бекер айтпаған.