География сабағында экологиялық тәрбие беру әдістемесі

       Қазіргі  уақытта экологиялық тәрбие беру  жер бетінің әрбір тұрғынын  қамтуға тиісті бүкілхалықтық  мәселеге айналып отыр. Қоршаған ортаны қорғау мен оның байлығын тиімді пайдаланудың Қазақстан Республикасының Конституциясынан орын алуы, арнаулы өкіметтік қаулы-қарарларының қабылдануы, экологиялық тәрбие беру қажеттілігінің күннен-күнге арта түсуі бала бақшадан бастап жоғары оқу орындарына дейінгі тәрбие орындарында оқу тәрбие жұмыстарының әр түрлі формалары мен әдістерін пайдалануды міндеттен, Мұның мәні  оқушыларды табиғатқа ұқыпты қарауға үйретіп, оның байлық тарын үнемді пайдаланудың маңызды мәселе екенін үғындыру, табиғатқа дұрыс қарым-қатынас жасау жөніндегі қажетті біліммен, икемділік, дағдылар мен қаруландыру. Біздің елімізде "...әрбір азамат табиғатты аялауға, оның байлықтарын қорғауға міндетті" деген талаптар барлық уақытта бірде дәйектілікпен жүзеге асырылып жатпағаны мәлім. Тоқырау жылдарындағы түрлі жұмыстар еліміздің табиғатына зардаптарын тигізді.

"Жалпы білім беретін мектептерде табиғат қорғау жұмыстарын күшейту туралы" әдістемелік хатта оқыту үрдісінде экологиялық тәрбие берудің маңаздылығының ашып көрсетілуі оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасын тәрбиелеу ісіне қозғау салады. Қазіргі әлемдік экологиялық мәселелерде туындап отырған кезеңінде оқушылардың табиғатқа-жауапкершілік қатынасын қалыптастыру қажеттілігі бүгінгі бастауыш сынып теориясы мен әдістемесіндегі қалыптасқан дәстүрді бұзып, оқыту әдісін ізгілендіру,экологияландыру міндетін алға қойып  отыр.   Ал   бұл   міндет   осы   салада   нақты   зерттеуді   және   оларды теориялық және тәжірибелік түрғыда негіздеуді қажет етеді.

      Экологиялық  тәрбие   жұмысы   балалардың  жас   ерекшеліктеріне   сай   және табиғатқа жақын қарым-қатынаста жүргізілсе ұтымды болатындығына К.Ушинский ерекше   назарын   аударған.   Оның   ''Детский   мир",   "Родное   слово"   деп аталатын   кітаптарында   табиғат   және   онда   тіршілік   ететін   хайуанаттар   мен құстардың   тіршілігі,    адам    және    оның еңбегі    жөнінде    көптеген    деректер

келтіріледі. Ол адам мен табиғат арасындағы қатынасты педагогикалық аспектіде қарастырып,   "Табиғат дауысын ата-аналар да,  қоғам да,   тәрбиешілер де,   заң шығарушылар да аяғына дейін  тыңдауы тиіс.  

      Табиғаттағы эстетикалық түйсінуге балаларды жүиелілікпен, мақсаттылықпен тәрбиелеу идеясын Н.Рыбников, В.Сухомлинский, т.б. еңбектері арқылы негізделген. В.Сухомлинский /  / "Табиғат адам танып білгенде, себеп-салдарын  байланыстыра ой жеткізуде ғана тәрбиенің қуаты қайнар көзі бола алады деп табиғаттың заңдарын жете меңгеру керектігіне ерекше мән береді. Ол баланың  бойына табиғатқа сүйіспеншілік сезімін  дамытуды ешнәрсеге аиырбастауға болмайтын эстетикалық, адамгершілік тәрбиенің негізі деп санады. Оқушылардың азаматтығы мен патриоттық сезімін қалыптастырудағы табиғаттың орны туралы ол "Туған жер табиғаты бұл жәй кішкентай адамның өсетін және жерге алғашқы қадамдарын жасайтын орта ғана емес, ол мыңдаған өте «жіңішке тамырлар арқылы қуат алып, шырынын бұтақтары мен жапырақтарын тарататын   құдіретті   алма   ағаштың   өркен   жаяр   ортасы        деп    атап  көрсеткен.

       Бар  өмір тіршілігі табиғатпен етене  араласып өтетін, оның аясында  өскен халқымыздың туған жерге  қатынасы туралы халықтық педагогикаға, ақын жырауларымыздың, ағартушыларымыздың даналық сөздерше қанып өскен Ш.Уәлихаяов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев еңбектерінде табиғатқа көзқарастарының ғылыми әрі тәрбиелік мәні мол. Ш.Уәлиханов туған  халқының табиғаттан қатынасындағы әдет-ғүрпын, дәстүрін, этикасын зерттей отырып, қазақтар арасындағы жамандық сенім олардың "табиғатты шексіз қадірлеуінен туған" деген қорытынды жасап, өз ұрпағының табиғатпен қатынас жасауда ізгілікке баулитын халық педагогикасының тәрбиелік мәнін жоғары бағалайды. Ол " табиғат көріністерінен эстетикалың ләззат алып, сұлулық, әсемдік, тартымдылық және ұнасым мен үндестік атаулыны сезімтал сергек көңілмен қабылдау   қажет"   детпі  табиғаттың   сұлулығын   тану   адамдарға   рухани    күш беретіндігін айтады.

     Халқымыз табиғаттың кейбір туындыларын "киелі , қасиетті деп үғып, оларды өлтіруге, жоюға болмайтынын уағыздаған. Сонымен бірге табиғат пен адамды біртұтас, бірінен-бірі бөлуге болмайды деп қараған. Сондықтан адам табиғаттан өз керегін ғана алып, қалғанына еш уақытта зиянын тигізбеген. Ш,Уәлиханов "Табиғат пен адам: өзінің айтыңызшы, тіршілікте одан ғажап, олардан қүпия   не   бар?"  дей   келе қазақтардың   киеге   үлкен   мән   бергенін айтады.    Табиғаттағы    кейбір   жануарлар    мен    құстарды,    көшпелі   түрмысы қажетті   заттарды   киелі   деп   қастерлейді.    Осы   аталғандарды   құрмет тұта ырым-жорасын жасап тұру,  адам баласына байлық пен бақыт, құт әкеледі деп иландырған.

Экологиялық тәрбие беру жұмысы отбасында, балалар бақшасында, мектепте, орта арнаулы және жоғары оқу орындарында үздіксіз жүргізілген  жағдайда ғана адам санасында табиғатты қорғау, оның байлықтарын сақтау жөніндегі тиянақты көзқарасты қалыптастырып, жүйелі білім беруге болада Бұл жөнінде белгілі ақын, ақындардың халықаралық "XX ғасыр, әлем және экология" қозғалыстарының төрағасы болған Мүхтар Шаханов өзінің "Арая  жол" мақаласында бізде экологиялық тарбие болған жоқ, ол қазір де жоқ ; Экология ғылым ретінде ең артта қалған, қараусыз қалған жағдайда,  адамдардың экологиялық санасын аитуымыз қажет, ертең кеш болады" деп айтқан болатын.

      Экологиялық  тәрбие беруде оқушылардың табиғатқа  эмоциялық қатынасын қалыптастыра  білудің үлкен мәні бар. Эмоция  психологияда адамның және дүниесін  қозғаушы жерге лайықты жауап  ретінде қарастырылады. Табиғат тағдырына ортақтаса білу қасиетін ескермей, оқушылардың экологиялық санасын қалыптастыру мүмкін емес. Өйткені, " адамгершілік заңдылық ұғынумен де, есте сақтаумен де меңгерілмейді". Табиғатқа жасалған қиянатты ақылмен түсіну жеткіліксіз,  ендеше оның қасіретін сезіне білу керек.

      Жаңа мыңжылдық  табалдырығын аттап өткенге қорытынды  жасап, болашаққа көз жүгіртсек, өркениеттің жетістіктерін мойындай  отырып экологиялық мәселені  мойындамау және оның шешімінің  қажеттілігін есепке алмай өз  қызметімізді жоспарлау мүмкін емес. Қазақстан Республикасының экологиялық білім мен тәрбиенің тұрақты даму моделіне өтуінің маңызы зор. Бұл мәселелер "Қазақстан Республикасы - 2030" ұзақ мерзімді даму бағдарламасында басты орын алады. Қазақстан Республикасының экологиялық білім бағдарламасында экологиялық білім мен тәрбиенің жалпы уздіксіз жүзеге асуы кезінде жан-жақты мәселенің шешілу мүмкіндігі көрсетілген. Экологиялық білім мен тәрбиенің бір мезетте барлық кезеңдер мен деңгейде жетілуі мен енгізілу қажеттілігі қазіргі уақытта ерекше. Қоғамның барлық инфраструк-турасын қолдайтын экологиялық білім ғана әлеуметтік-экологиялық нақтылықтың кезінде жан-жақты қызметке бейімделген, XXI ғасырдың қазіргі азаматын қалыптастыра алады. Тұрақты дамуға көшу,   біртұтас   әлеуметтік,   экономикалық,   экологиялық   саясаттың бірігуіне, тұрақты даму стратегиясын жүзеге асыруын, елдің даму механизімі мен мақсатын анықтайды.

     Қолданбалы  жоспардағы тұрақты даму моделі - бұл сыртқы және ішкі қауіпті  жою мен ескертуін қамтамасыз  ету, тұрақты принциптердің экономикалық мемлекеттің қоғамның қызмет етуі мен  ұйымдастырылу     әдісі.

Барлық қызмет түрлері мен қайта оқытудың нақты бағытын анықтайтын узақ мерзімді бағдарламаның тұрақты дамуға кезеңді көшуі ұлттық стратегия болып саналады.

Тұрақты  дамудың  принциптері:

-прогрестің мақсаты - адам, адамзат дамуының деңгейі - 
бұл оның әлеуметтік-экономикалық саясатының, мемлекетінің, қоғам 
қалыптасуының   шарасы;

-ұлттық игілікті тұрмыс  деңгейінің жоғарылауы, кедейлікті 
жеңу,   қажеттілік  құрылымның  өзгеруі;

    -білім, ғылым, мәдениет, денсаулық сақтау жүйесінің даму . 
басымдылығы - халық шаруашылығының эволюциясы, халық , 
белсенділігінің шығармашылығы, өнімділіктің ұзақ мерзімді өсу : 
факторлары  қоғамның рухани  өмірінің маңызды  сферасы; 

• демографиялық   жағдайдың   жақсаруы,   түрғындардың орнықты  дамуының  іс-әрекеттігі;
• экономикалық  инновациялық  даму  типі   ресурстарды  жинақ-     тауға,  табиғатты қорғауға өту;
• экология   және   экономика   байланысының   күшеюі,   экономи-     калық   жүйенің   экологиялық   бағдарын   қалыптастыру   экожүйенің, шаруашылық   сыйымдылығы  шегіндегі  дамуы; 

- қалдықтарды   қайта   өңдеу   қауіпсіздігі,    ресурстарды   қайта 
пайдалануды  кеңейту,   қайта  өңдеуге  жатпайтын  ресурстарды  тұты-  
нуды   азайту   мүмкіндігімен   шығынды   азайтуды   ұсынатын   рацио-налды  табиғи қолдану;

• экожүйені   қайта   қалпына   келтіру   мен   қорғау   мақсатында әлеуметтік  әріптестік  пен  халықаралық  ынтымақтастықтың дамуы;     
• жаңа   өркендеу   құндылықтарының  есебіндегі   мораль,   тәрбиемен  білім  жүйесіндегі  экологияландыруға адамның  көзқарасы;
• саяси   механизм   шешімнің   қабылдануы   мен   жүзеге   асыры-   луы,   басқару жуйесін  жетілдіру,   тұрақты даму  міндеті  мен мақса-тын жүзеге  асырудағы мемлекеттің басты рөлі; 

- азаматтық   қоғам   мен   жеке   бизнестің,   мемлекет   қызметінің       
тиімділігі  мен  үйлесімділігін  жоғарылату.

Қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ететін экономикалық, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және жеке тұлға өмірінің элеуметті позитивтік образы мен үйлесімді дамуы ушін басқа да жағдайларды, адам бостандығы мен конституциялық құқық әлемдік одақта мойындалуын жүзеге асыруды құрудың маңызды факторы болып табылады.

Қазіргі қоғамның тұрақты дамуының принциптері мен талап- 
тарына белсенді салауатты өмір салтын ұстанатын, жан-жақты 
үйлесімді дамыған дені сау, білімді және рухани тұлға типі 
сәйкес келеді. Қоғам мүддесі мен түлғаның дамуы экономика мен 
қоғамның келешекте дамуына, күшті мемлекетті қалыптастыру 
азаматтық қоғамды құрудағы демократиялық институттардың 
беріктілік шартының қажеттілігі болып табылатын әлеуметтік кон-  
солидацияны  қамтамасыз  ету.

'Адам - қоршаған орта -  экономика" үштігіндегі  тұрақты дамуды кұрайтын іргетасты  ұсынады,  оған  үш  аспект  кіреді:

- қоршаған орта,  табиғи ресурстық потенциал;

    - қоршаған орта мен адам қарым-қатынасының процесі;

   -қоғамның өмір  қызметінің барлық жағынан мүддесіндегі  эко-логиялық императивті жүзеге  асыру, экологиялық саясат.

Бірінші аспект-тұрақты даму моделіне өту кезінде табиғи потенциалдың динамикасы мен бағалау жағдайын тұрақты қадаға-лауды ұсынады.

Екінші аспект - адам денсаулығын сақтау мен био әртүрлілікті қорғау. Қазақстанның табиғи экожүйесін қайта құру ортасының сыйымдылығын өсіру үшін жағдай жасау, қоршаған орта тұрақты-лығының кепілі, табиғи ортаға антропогендік қысымды біртіндеп темендету бойынша шараларды жүзеге асыруды  қарастырады.

Үшінші аспект - әлеуметтік-экономикалық даму мақсаты мен экологиялық мақсат келісімінің талаптары - экологиялық императив негізінде, экологиялық саясаттың жүзеге асырылуымен өңдеу процесінде барлық экологиялық компоненттердің мінездемелік жүйесі біртұтас тұрақты дамудың  асуын қорытындылайды.

Экологиялық императив келесі талаптарды белгілейді:

• табиғи үйлесімді және салауатты өмірге құқығы бар адам басты назарда болу керек;
• қазіргі уақытқа, болашақ ұрпаққа қоршаған ортаны қорғау мен даму мүмкіндігін  қамтамасыз  ету;
• қоршаған ортаны қорғау жалпы әлеуметтік-экономикалық процестің ажырамас бөлігі болуы қажет;
• шаруашылық қызметті экологияландыру бойынша шараларды жүзеге асыруда, табиғат акцентін қорғау тәжірибесінде қалыптасқан айырмашылықты ауыстыру қажет, бірінші кезекте теріс техногендік   іс-әрекеттердің  себептерін  жою;
• әлеуметтік-экономикалық дамуы экожүйе сыйымдылығының шаруашылық шегінде қол жеткізудегі адам өмірінің сапасын жақсартуға бағытталу қажет;
• экологиялық сана мен адам көзқарасы, білім мен тәрбие жүйесі.

Бұл талаптар тұрақты даму мақсатындағы экономикалық және 
экологиялық, әлеуметтік қарым-қатынас органикалық пен ұздіксіз 
экологиялық  императивтің  мәнін  көрсетеді. 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 2.1. Оқушыларға экологиялық білім беру тәсілдері.

 

Окушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі барынша күрделі, сан қырлы және өте маңызды болғандыктан, алдыңғы катарлы философтердің, психологтердің, педагогтердің назарын ерекше аударып отыр.

Жалпы білім беретін мектептерде окушыларға білім беру мен тәрбиелеудің негізгі жолдарын атап көрсеткен Қазақстандағы табиғат зерттеушілерінің бірі академик   Н. Сарыбеков.   Оның табиғат  қорғауға тәрбиелеу жайлы  көптеген  еңбектері   үлкен жетістіктерімен жалпы білім беретін мектептерде, орта және жоғары оқу орындарында пайдаланылуда.

Жалпы білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие жұмыстары қоғамның табиғатпен қарым-қатынасыи қамтамасыз ету бағытында, яғни, табиғатты идеологиямен, саясатпен, экономикамен, адамгершілікпен, ғылыми теориямен байланыстыра оқыту арқылы жүзеге асырылуы керек.