Мемлекеттің фискалды саясаты

    Сонымен қатар, мұндай автоматты режимде  әлеуметтік төлемдер, табысты индекстеу  жүйелері де қолданылады.

    Жоғарыда  айтылған кейнсиандық теорияның  көзқарасын қорыта келе фискалдық саясаттың мәніне былайынан сипттама беруге болады: Фискалдық дамудың мәні экономиканың тұрақты дамуын және инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ету мақсатында жиынтық сұранысты салықтармен, трансферттермен және үкіметтің сатып алуын айла-шарғылап басқаруынан тұрады.

    Минималды көлемде табыс алатын жұмысшылар, мемлекет шығынын қаржыландыруға және өзінің зейнеткерлік ресурсын жинақтауға қатыса алмайды және қатыспауы да керек.

    Мұндай  тұжырымдамадан ақшаны өндіріп алу  мағынасыз да, себебі олар бәрі-бір сол мемлекеттің есебінен жәрдем ақымен қамтамасыз етілетіндер жүйесіне кіреді. 
 
 
 
 

      
 
 

      

      
 
 

      

      
 
 
 
 
 
 

      

      
 
 
 
 
 
 
 

                       Сурет 5. Салық салу тұжырымдамасы. 

    Фискалдық саясат шығарылатын өнім көлемі мен  табыстың деңгейіне әсер етеді және экономиканы тұрақтандыру үшін де қолданылады. Бірақ та американдық экономистердің көзқарастары бойынша фискалдық саясат ЖІӨ деңгейін толық тұрақтандыра алмайды, себебі салық ставкалары немесе шығын деңгейіне қандай өзгерістер еңгізу қажеттілігінің айқынсыздығында және бұл өзгерістердің бәрі ЖІӨ-ге әсерін, тек арада белгілі бір уақыт өткеннен кейін ғана көрсетеді.

    Қазіргі жағдайдағы фискалдық саясат мемлекеттің  қаржы ресурстарын пайдаланудың негізгі бағыттарын, қаржыландыру әдістерінің және қазынаны толтырудың негізгі көздерін анықтайды.

    2.3. Мемлекеттің оңтайлы фискалдық жүйесі ұлттық экономиканы дамытудың негізгі ретінде.

 

    Бүгінгі күн Қазақстан Республикасының  салық жүйесін нығайту және реформалау кезеңі болып табылады. Тікелей салықтарды төлеу барысында мемлекет пен  салық төлеушілер тікелей байланысқа түсетіндіктен және жергілікті бюджеттің негізін осы салықтар құратындықтан, салық жүйесіндегі осылардың алатын ролі зор. Тікелей салықтардың құрамына: әлеуметтік салықтар, және тұлғалардың табысына салынатын салықтар және т.б. жатады [8-22б].

    Қазақстанда барлық әрекет ететін салықтардың ішіндегі ең жасы болып - әлеуметтік салық есептеледі. Біздің елімізде бұл салық 1999 жылдан бастап, соған дейінгі әрекет еткен сақтандыру жарналарының мынадай әлеуметтік, яғни зейнетақының, мемлекеттің әлеуметтік сақтандырудың, міндетті медициналық сақтандырудың, халықты жұмыспен қамту қорларының орнына қабылданған. 

      

        

    

      
 

      

      

    

      

      
 

      
 

    

1. –материалдық  өндіріспен айналыстын халықтың табысы;
2. –қоғамдық сектордағы халықтың салығы;
3. –кәсіпорынның табыс салығы;
4. -қоғамдық қор шығыны;
5. –кәсіпорын мен инвестицияны бюджеттен қаржыландыру;

 

                                   Сурет 6. Мемлекеттің Фискалдық саясаты

    Осы салықтың алғашқы сомалық ставкасы еңбек ақы қорының 28% құраса, кейіннен ол 21% –ға дейін төмендетіледі.

      Кесте 4.

    2008-2009 жылдар аралығындағы Қарағанды облыстық бюджетінің кіріс бөлігінің құрамы мен құрылымы. 

                                                                                (мың тг)

 

    Әлеуметтік  салықты төлеушілер болып: жеке кәсіпкерлер, жеке меншікті нотариустар, адвокаттар, заңды тұлғалар саналады.

    Кестеден  көріп отырғандай, әлеуметтік салықтың артып отыруына ай сайынғы жұмысшылардың  еңбек ақысының артуы салыстру үшін: 2007ж. –қаңтарда 15293 теңге, желтоқсанда – 17616 теңге; 2008ж. –қаңтарда 18785 теңге; желтоқсанда – 30024 теңге: 2009ж. қаңтарда -24192 теңге, қыркүйекте -27678 теңге әсер етті.

    Әлеуметтік  салықты енгізу, бюджеттің кіріс  бөлігінде әлеуметтік бағдарламаларды  қалыптастыру үшін қажет болды. Осы салықты енгізген азғана уақыт ішінде салық ставкасына, өндіріп алу базасына және есеп беруіне, бірнеше өзгерістер мен толықтырулар енгізілді [9-1-4б].

    Алғашқы кезде әлеуметтік салықтардың басқа  салықтардан ерекшелігі болып, оның бастапқы салық салу объектісінің қаржыландыру көзіне қарамастан, сәйкес салықтарды ұстауға дейінгі еңбек ақы қоры есептелінеді. Ал салық төлеушілер болып, жұмысты ұсынушы – ұйымдар саналады. Олар бекітілген ставка бойынша, материалдық және әлеуметтік жеңілдік ретінде  ақшалай және натуралды формада есептеліп жұмысшыларға төленеді. Қазақстанда салық төлеудің екі түрі бар. Бірі: еңбек ақыға әлеуметтік салықты есептеу болса, екіншісі –жұмысшылардың жалақысынан табыс салығын ұстап қалу. Қазіргі жағдайдағы осы салықтың заңды тұлғалар үшін салық салу объектісі болып, жұмысты ұсынушының жұмысшылар санына байланысты материалдық, әлеуметтік игіліктері немесе басқа да материалдық пайдасы ретінде, ақшалай және натуралды формада төлейтін табысы есептеледі.

    Еліміздің салық жүйесінде алып отырған әлеуметтік салық, компания иелерінің өз қызметтерінің жалақы мөлшерін көбейтуін ынталандырудың орнына, керісінше бұл салықтан қалай құтылуды ойластыруда. Қазіргі таңда кәсіпорындарда қызмет атқаратын жеке тұлғалардың жалақысына екі түрлі: табыс салығы және әлеуметтік салық салынады. Мәселенің жайын жалақыны төлейтін заңды тұлғалар жағынан қарайтын болсақ, онда жалақыны үйлестіру барысында, кәсіпорындардың қосымша қаржыға шығындалуын байқаймыз. Жалақы қоры неғұрлым көбейген сайын, кәсіпорындар әлеуметтік салықты соғұрлым көп төлейді. Бұл кәсіпорындар иелері жұмысшылардың еңбек ақысын көтеруге мүдделі еместігін көрсетеді. Кәсіпорындар жалақы көлемін көбейткен күннің өзінде, әр түрлі жолдармен нақты жалақы мөлшерін көтеру және ол үшін кәсіпорындарды ынталандыру жолдарықарастырылуда.

    Осы жердегі мәселе, әлеуметтік салық  ставкасының жоғарылығында ғана емес, сонымен қатар бұл салық  салынатын базада да болып отыр. Дамыған мемлекеттердегі әлеуметтік салықтың ставкасы 4-12 аралығында болып, оны тек компаниялардың өздері ғана емес, жалақы алушылармен бөлісіп төлейді. 
 
 
 
 

      Кесте 5.

    Ұлыбританияда жұмыс істеушілер әлеуметтік салықты  мынадай                 ставкамен төлейді 

 

    Қазақстанның  жалақы алушы азаматтары әлеуметік  салықтың ауыртпалығынан құтылғанымен, жалақы төлеуші компанияларға үлкен ауртпалық жүктеліп отыр. Себебі жылдық жалпы жалақы қоры орташа есеппен алғанда компаниялар пайдасының 40-70 құрайды, ал бұған дейін әлеуметтік салық ставкасы 26-ды құраған болса, кәсіпорындар өз пайдасының 18-на дейінгі мөлшерін мемлекетке әлеуметтік салық түрінде төлеуге мәжбүр болған [9-4б].

    Осыған  байланысты Елбасы өзінің халыққа үндеуінде, Тәуелсіздік бастауында ұзақ мерзімдік стратегия мен он жылдық жоспардың ойдағыдай жүзеге асырылып жатқанын хабарлай келіп, келесі, 2004 жылғы жоғары билік органдары жүргізетін іргелі саясат пен халық тұрмысын жақсартудың мәдениет, білім және жалпы руханият салаларын дәйекті түрде дамытудың негізгі бағыттарын саралап, баяндап берді.

    Солардың  ішіндегі ең өзекті мәселе ретінде  еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жедел қарқынмен еселеп арттыру мақсатындағы әлеуметтік салық пен жеке тұлғалардың табыс салықтарының ставкасы жалақы деңгейіне байланысты сараланған кемімелі ставканы 2007 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап, әлеуметтік салық 20-7-ға, жеке табыс салығы 20-5-ға дейін төмендетуді және жалақының ең төменгі мөлшерін (6600 тенге) жеке табыс салығынан мүлдем юосату мәселелері өнделуде.

    Қазіргі әрекет етіп отырған тәртіп бойынша, жұмысты ұсынушылар 21 мөлшерінде әлеуметтік салық, сондай-ақ әрбір жұмысшы 30 жеке табыс салығын және Зейнетақы  қорына 10 аударып отыру қажет. Демек  ай сайынға салық ставкасының максималды жиынтығы 61 құраса, онда қазынаға қанша ақша келіп түсуі қажет екенін есептейік. Статагенттің мәліметтері бойынша республикада-6,7 млн. Адам жұмысқа қабілетті екен. Ал 2008жылғы орташа еңбек ақы мөлшері шамамен-27678 теңге құрайды. Еңбек ақы қоры-142992 млн. теңгеге тең. Сонда ай сайын жұмысты ұсынушы мен жұмысшы 6373582 млн. теңге салық төлеп отырады екен.

    Тәжірибе  көрсетіп отырғандай, компаниялардың басым көпшілігі әлеуметтік салықтан құтылу мақсатында, салық Комитетіне нақты жалақы қорының мөлшерін толық көрсетпеуде.

3.  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТОЛЫҚ ФИСКАЛДЫ МЕХАНИЗМДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ

 

    Фискалдық саясатты жүзеге асырудың бірнеше әдістемелік  үлгілері бар. Біздің көзқарасымыз бойынша  ұсынып отырған үлгілер келесідей (сурет3). Бірінші үлгі бойынша жергілікті және республикалық деңгейде салық құқығын толығымен жіктеу, яғни әрбір деңгейдегі үкімет өзіндік салық тізімін бекітеді. Мұндай үлгі әсіресе АҚШ-та кеңінен қолданылады. Бұл ел – мемлекет пен оның өңірлері арасындағы фискалдық қатынастардың тұрақтылығы жағынан, осыған байланысты еш қандай заңдылық шоттардың жоқтығына қарамастан, алдынғы елдердің бірі [10-2б].

    Екінші  үлгі Қазақстанда әлеуметтік әділеттілікке  қол жеткізу мақсатында, жұмысшылардың  табысына салынатын салықтардың  ставкасы мен оларды қайта бөлу проблемасымен байланысты. Бұл үлгіні екі бағытқа бөліп қарастыруға болады. Біріншіден шет елдің тәжірибесін мұқият зерттей келе, Қазақстан басқа елдердің жасаған қателіктерін қайталамауы үшін, жұмысшылардың күнкөріс минимумынан жоғары табыс алмайтын көздерінтікелей салықтың барлық формаларынан (табысұа салынатын және әлеуметтік салық басқа да ұсталымдардан) босату қажет. Мұндай практика қосымша есептеулер мен қаржылық жұмыстардан басқа қоғамға ешқандай пайда әкелмейді[10-3б]. 
 

      
 
 
 

    

    

      

      
 
 
 

                                                                                 
 
 
 
 
 

         7-суреттің жалғасы 

      

      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Cурет 7. Фискалдық саясатты жүзеге асырудың әдістемелік үлгілері 

    Екіншіден, біздің еліміздегі салық жүйесінің негізгі қызметін фискалдықтан ынталандырушы қызметіне қайта бағыттау қажет, яғни қоғамда орта тап санының ресми арттыру үшін жалақыға салынатын салықтардың ставкасын төмендету. Бүгінгі күнде көптеген компанияларда өз қызметтерінің жоғары жалақыларының сомасын жасыру үшін қос бухгалтерия жүргізуде [11-1б].