Мемлекеттің фискалды саясаты

                          0

    

                                  шәкілдің                    шәкілдің тиым

                                қалыпты                     салынатын

                                аймағы                       аймағы 

        

                              D

                                   

                                                                                   D max

      

                             Сурет 2.   Лаффэрдің қисық сызығы 

    Жеке  табыс салығын салу, фискалдық  мағынасынан басқа, маңызды әлеуметтік функция орындайды – халықтың түрлі әлеуметтік топтарының табыстарын теңестіруді қамтамасыз етеді.

    Нақ осы функцияны әлеуметтік бағдарламалыр  бойынша бюджеттік шығыстар да орындайды, соның нәтижесінде табыстары  төмен адамдар табыстары жоғарырақ  топқа ауысады, сөйтіп әлеуметтік теңсіздік  біршама қысқарады.

    Бұл жағдаятты Лоренцтің қисық сызығы сипаттайды. Деңгейлес білікте отбасыларының пайызы, ал сатылыста табыс пайызы салынған.

    Биссектриса сызбада табыстардағы абсолюттік теңдікті, Лоренцтің сызығы теңсіздікті, бірақ  қисық сызық 1 салықты төленгенге дейінгі, қисық сызық 2 оларды төленгеннен кейінгі, ал қисық сызық 3 мемлекеттік бюджеттен төленетін трансферттік төлеуден кейнгіні қамтып көрсетеді. f нүктесі абсолюттік теңсіздіктің жағдаятын білдіреді.Сызбаның штрихталынған бөлігі салықтарды төленгеннен кейінгі табыстардың және мемлекеттік бюджеттен төленетін трансферттік төлемдердің теңсіздік дәрежесін қамтып көрсетеді.

    Мөлшерлемелердің  шамасымен және тиісінше салықтық алымдардың шамасымен байланысты болатын салықтық реттеудің маңызды аспектісі  ішкі қорланымдарды ұстаудың және шетелдік инвестицияларды тартудың мүмкіндігі болып табылады.

    Жоғары  салықтар капиталдарды қолданудан алынатын табыстарға салықтардың аз мөлшерлемелерімен  салық салынуы мүмкін, неғұрлым жайлы  салық климаты бар елдерге  капиталдардың безінуін тудырады.

    Бұл факторға сондай-ақ салық салу деңгейі төмен немесе тіпті ол болмайтын “оффшорлық аймақтардың” бар болуы жағдай жасайды. Басқа жағынан, жоғары салық мөлшерлемелері елге шетелдік капиталдың деңдеп енуіне кедергі жасайды, мұның өзі ішкі қорланымдардың жетіспеуі кезінде экономиканың дамуын тежейді.

        e

         100% 
 

      

          
 
 
 
 

        100% 

        Отбасыларының пайызы 

                       ^{Сурет 3. Лоренцтің қисық сызығы}

      Қаржы саясатының формалары:

    1.Салық бюджет саясаты (фискалды);

    2.Мониторлық  саясат  (ақша-несие)

    Бұл формалары бойынша әр түрлі экономистердің пікірлері сәйкес келмейді. Кейбір экономистер қаржы теориясын тек фискалды саясаты деп, ал ақша теориясын монитарлы саясаттың нәтижелері тек мемлекеттегі ақша заңдылықтарына әсер етіп қана қоймай сонымен қатар басқа да экономиканың әлеуметтік жағдайының мақсаттарына әкеледі.

    Фискалды  саясат бұл – мемлекеттік түсімдер, шығындар арқылы экономиканы реттеу мақсатындағы шаралар жиынтығы.

    Фискалды  саясаттың 2 бағыты бар:

1. Ынталандырушы фискалды саясат
2. Шектеуші фискалды саясат.

 

    Құралдары:

    

    Ынталандырушы           1. Салықтың кедендік                 Шектеуші фискалды саясат          

                                                 ставкалары                                 саясат

                                     2. Мемлекеттік жәрдем

                                          ақылар 

                      3. Субсидиялар                    

                                    4. Салықтық жеңілдіктер  

    Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе  отырып, ұлттық табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджттік қаржыға аса зерек өндірістік емес сфераның жай-күйі де осындай тәртіппен реттеледі. Құлдырау кезінде ынталандырушы фискалдық саясат жүргізіледі, ол мыналарды қарастырады:

1. мемлекет шығыстарының көбеюі;
2. салықтардың төмендеуі;
3. мемлекеттің шығыстары артуының үлкен нәтижесін ескере отырып фискалдық саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі.

    Тежеушілік  фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы тиіс.

    Артық сұраныммен және инфляция бойынша тежеушілік фискалдық саясат кері бағыттарды қамтиды:

1. мемлекет шығыстарының азаюы;
2. салықтардың көбеюі;
3. бұл бағыттардың үйлесуі.

    Дискредициялық  емес фискалдық саясат акценті нарықтық зін-өзі реттеуге қоя отырып, мемлекеттің  қаржы процестеріне аз араласуын қажет етеді.

    Дискредициялық  емес фискалдық саясат автоматты, яғни кіріктірме тұрақтандырғыштардың механизмі негізінде іс-әрекет етеді.

    Бұл жағдайда экономикалық циклдің түрлі  фазаларында салық алынымдарының  сомасы ұлттық өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді: өрлеу кезінде сұранымды шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты түрде экономикалық өсуді тежейді, құлдырау кезінде керісінше, ұлттық өндірістің азаюын жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді.

    Минималды көлемде табыс алатын жұмысшылар, мемлекет шығынын қаржыландыруға және өзінің зейнеткерлік ресурсын жинақтауға қатыса алмайды және қатыспауы да керек. Мұндай тұжырымдамадан ақшаны өндіріп алу мағынасыз да, себебі олар бәрі-бір сол мемлекеттің есебінен жәрдем ақымен қамтамасыз етілетіндер жүйесіне кіреді. 

                                        T 

                                     тапшылық                              артық

      G 
 

                      O

                                                 Q1                     Q2     Q3 

                      Сурет 4. Бюджет тапшылығының өрлеу фазасы  

    Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды  ерекшелігі бюджет тапшылықтары мен  артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы өрлеу фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда болады, бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің жоғары деңгейі инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға ынталандыратын бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды.

    Мониторлы саясат бұл – ақша айналысының, қарыз капиталының, қолма қолсыз есеп айырысудың көрсеткіштері арқылы шаруашылық канииктураны реттеу мақсатындағы шаралар жиынтығы.

    Құралдары:

      

     Қымбат ақша                  1.Ұлттық Банктің есеп          Арзан ақша саясаты                    саясаты немесе                        ставкасы                                   немесе рестрикция экспансия саясаты                  2. Резервтің нормалары                 саясаты

                                                        ақылар 

                        3. Ашық нарықтағы                 

                                               операциялар  

    Қазақстан республикасының фискалды саясатын жүргізу органы – Қаржы министрлігі.

    Мониторлық  саясатты жүргізу органы – Ұлттық Банк. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ПРОЦЕСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫ САЯСАТЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ

    2.1 Мемлекеттің қаржы саясатының әлеуметтік жағдайға әсері

 
 

    Елдің әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында қолданылған экономикалық саясаты макроэкономикалық зерттеудің негізгі бөлігі болып табылады. Экономикалық саясат ретінде қарастырылатын қаржы инструменттері: салық салу немесе ақша эмиссиясы, басқаша айтқанда ақша басып шығару тәсілі. Яғни, аталмыш қаржы инструменттерінің мемлекеттің негізгі макроэкономикалық көрсеткіштеріне әсерін анықтау маңызды. Атап айтқанда капитал ағымының, жұмыс орындарының, сондай-ақ өндірістің артуына монетарлық (ақша шығару) және фискалды саясаттың (салық салу) қаншалықты әсер етеді? Қазақстанның қазіргі экономикалық жағдайында осы екі саясаттың қайсысы қоғамға зиян-зардаптары анағұрлым аз болады? Зерттеуді бастамас бұрын бұл мәселе жөнінде жасалған еңбектерді қысқаша шолу жасаған жөн.

    Эмпирикалық зерттеулер бойынша екі инструменттің  де зиян-зардап келтірілетін жағдайлар  қарастырылады. Есептеулер негізінде  Қазақстандағы мәліметтер жасалған теорияларға сәйкес келеді, басқаша айтқанда егер инфляция мөлшері 12%-ден 10%-ке азаятын қоғамдағы ЖҰӨ-нің көлемі 0,22%-артады, ал осының нәтижесінде азайған мемлекеттің бюджеттік кірісі ЖҰӨ артуына байланысты салықтың да өсу салдарынан компенсацияланады [6-3б].

    Мәселеге  байланысты жазылған еңбектердің басым  бөлігі инфляция шығыны төңірегінде  қозғалған. Атап айтқанда Дж. Дриффилдың «Монетарлық экономика анатомиясы», сондай-ақ Лукастың «Эконометрика» деп аталатын еңбектерінде инфляция шығыны және оның екі жақты әсері талқыланған. Лукас Бэйлидың жасаған теориясын растай отырып, инфляцияның нәтижесінде тұтынушы зиянын ақша сұранысы функциясы негізінде анықтауға болады. Лукас бірқалыпты даму моделі және Американың статистикалық мәліметтер негізінде номиналды проценттік ставкалврды 14%-тен 3%-ке азайтқанда нақты табыс тек 0,1%-тен аз мөлшерде артатыны дәләлдеген; сондай-ақ салық салудың аз мөлшерде ғана проценттік ставкалардың оптималды деңгейі 0-ге жуық сан екенін дәлелдеген.

    Қорытындылай  келе, Құрама Штаттары үшін монитарлық саясаттың анағұрлым қолайлы деген тұжырымға келеді. Ресейдегі жасалған еңбектер өзгеше нәтижелер берді. Мысалы, инфляцияның ЖҰӨ-мен 1992-1996 жылдар мәліметтері бойынша пропорционалды корреляциясы бар екені дәләлденген, яғни инфляция қарқынының бәсеңдеуі салықтың бірқалыпты болу жағдайында ақша массасының азаюына және өндірістің кемуіне себеп болған. Кейінгі жылдары инфляцияның зияны анағұрлым жоғары екені көрсетілген.

    Біздің  де есептеулер бойынша инфляцияның  зияны салық салуға қарағанда  анағұрлым жоғары екені анықталды. Қаржы саясатының экономикаға әсері мәселесі бұрыннан пайда болған. Тобинның тұжырымы бойынша тұтынушы инфляциядан қорғану үшін капиталға салым жасауға, басқаша инвестициялауға ұмтылады. Кейінгі экономистер арасында салықтың және инфляцияның капитал немесе инвестицияның көлеміне әсері жөнінде тартыстар басталған. Олардың  келге қорытындалары бойынша инфляцияның өсуі ұзақмерзімді жоспарда капитал құнының төмендеуіне әсер етеді.

      Экономиканың өтпелі кезеңінде  инфляцияның капитал өсіміне әсері Фишердың еңбегінде зерттелген. Осы зерттеу бойынша ақша ұсынысы (инфляция) жоғары болған сайын капитал аккумуляциясы немесе инвестициялар да артады. Бұл мәселе Турновскийдің жұмыстарында егжей-тегжейлі қарастырылған. Біздің еңбегімізде осы саясаттырдың тек салыстырмалы түрде эффективтілігі, сондай-ақ әрқайсысының қоғамға зиянын анықтауға тырысамыз.