Мемлекеттің фискалды саясаты

    Мемлекет  экономикалық жағдайды реттеу және бақылау  мақсатында мынадай салық түрлерін қолданылады: тұтынушыдан алынатын табыс және инфляция салығы, қосылған құнға салық, сонымен қатар кез- келген пайда көзіне салынатын салық.

    Салықтың  салынғаннан кейін мемлекет қоғам  тауарларының көлемін белгілейді. Бұл  жерде қаржылық саясаттың кері әсерінің мәні өндіруші, тұтынушы және мемлекет пайдасынан қалыптасады. Экономикада зиянды қалыптастыратын салық және инфляция әсерін талдауға болады. Сонымен қатар капитал, жұмыс күші, өндіріс көлемі, нақты ақша мөлшері бірқалыпты немесе тұрақты болған жағдайда екі саясатты қарастыру қажет.

    Төменде келтірілген 1-ші кесте бойынша фискалды және монетарлы саясат параметрлерінің туынды белгілері көрсетілген. Осы есептеу негізінде өндіріс функциясы неғұрлым аз болған сайын қоғамның пайдасы да соғұрлым артады. Сондай-ақ осы жерден өте маңызды қорытындыға келуге болады: салық және ақша шығару эффективтілігі бюджет табысы және қоғам зиян-зардаптары тұрғысынан қарастырғанда пайдаға салық тиімді.

      Басқаша айтқанда пайдаға салынатын  салық еш зиян келтірмейді  және ең эффективті қаржы инструменті  болып табылады.

      Басқа салықтарға келетін болсақ Қазақстанның мәліметтеріне сүйене отырып мынадай қорытындыға келуге болады: қазіргі Қазақстанның белгілі инфляция мөлшерінде салық салу (табыс салығы және қосылған құнға салық) ақша эмиссиясына қарағанда әлде-қайда тиімді болып табылады [6-22б].

    Лукас Бэйлидың жасаған теориясын растай отырып, инфляцияның нәтижесінде тұтынушы зиянын ақша сұранысы функциясы негізінде анықтауға болады.

    Лукас бірқалыпты даму моделі және Американың статистикалық мәліметтер негізінде  номиналды проценттік ставкалврды 14%-тен 3%-ке азайтқанда нақты табыс тек 0,1%-тен аз мөлшерде артатыны дәләлдеген; сондай-ақ салық салудың аз мөлшерде ғана проценттік ставкалардың оптималды деңгейі 0-ге жуық сан екенін дәлелдеген.  

    Кесте 1.

                     Мемлекеттік саясаттың туынды белгілері (r>0, s>0) 

 

    Өндірушілер бағасын кейде көтерме сауда  бағасы, ал тұтынушы бағасын жекелеп  сату бағасы деп атайды. Мемлекетке және бюджетке байланысты барлық көрсеткіштерді атағаннан кейін қоғамның шығындарын төменде келтірілген формуламен анықтауға болады: 

                g^s = τ[wl^s+r_k k ^s+(1-α)П-q₁ g_c]+ + β(F(k^d , l^d ,g_p )-                 [1]

    δk ^d )+ αП+ηm^s + +q_c g_c + q_pg_p 

    Осыған  байланысты Қазақстанның мәліметтеріне негізделе отырып, мынадай көрсеткіштерге есептеулер жасауға болады:

    α - пайдаға салынатын салық мөлшері немесе ставкасы;

    β - қосылған құнға салық мөлшері;

    τ - табысқа салық мөлшері;

    π - инфляция мөлшері (2007-2008 мәліметі).

    Қазақстандағы проценттік ставкалардың мөлшері бұл жұмыста қарастырмаймыз, себебі ол үшін жаңа мәселелерді қозғау керек болады. Мысалы, мемлекеттік қазына билеттерінің пайыздық мөлшерлемесі 9% құрайды. Басқаша айтқанда нақты проценттік ставкасы-3% тең деген сөз. Алайда көптеген құнды қағаз қорларының проценттік ставкасы 30% құраған. Сондықтан мемлекет бойынша тек бір проценттік ставка ретінде Қазақстан Ұлттық банктің проценттік ставкасы жуығымен 18% құрайтыны белгілі.

    ЖҰӨ-нің  көрсеткішін негізге алғаннан кейін  мынадай мәліметтерге ие боламыз: k=2.499, c=0.497, w=0.450, m=0.146.

    Өндіріс функцисы үшін берілген параметрлер  болса: x₁=0.797, x₂=0.408, x₃=0.368

    Өндіріс функциясының өзгеруінде жұмыс күшінің  үлесі 0,408 ал капиталдың үлесі болса 0,368 құрайды сондықтан да өндіріс функциясы гомогенді емес деуге болады, себебі өнімнің өсу көрсеткіші және осының негізінде жұмыс күшінің өсуі нольге тең деп алуға болады. Сонымен, осы мәліметтер негізінде біз бастапқыда жасаған тұжырымның дәлелін келтіруге болады. Себебі:

    мәліметтер  негізінде инфляция өндіріс көлемі, бюджет табысы және сеньоражға әсері маңызды емес, сондай бола тұрып ақша массасы инфляция нәтижесінде едәуір артқан.

    Келесі  кестелердің мәліметтері негізінде  жалпы экономикадағы көрсеткіштердің  инфляция мен салық ставкаларының  өзгерісіне тәуелділігі сипатталады. Экономиканың жалпы жағдайын сипаттайтын енгізгі 6 параметр алынған, соның ішінде ұлттық өнім, яғни елдің өндіру көлемі; ақша массасы; ақша базасы, сондай-ақ тұтыну және көтерме сауда бағалары.

    Берілген  кестелерде инфляцияның көлемі, бюджет кірісінің және сеньораждың артуына үлесі аз, дегенмен ақша базасының өзгеруіне әсері үлкен мәні оң және инфляцияның артуына қарама-қайшы төмендеп отырады. Үшінші кестеде көрсетілгендей салық ставкаларының инфляциямен салыстырғанда экономикаға әсері оңтайлы деуге болады.

    Аталмыш жағдайда өндіріс көлемі, ақша балансы  және маржиналды бюджет кірістері төмендейді. Сонымен қатар, бюджет кірісі және маржиналды түрде зиян арта бастайды. Демек  Қазақстан экономикасындағы қаржы  саясатының әсерін Лаффер сызығымен түсіндіруден алыспыз деген мағынаға келеді.  

    Кесте 2.

    Инфляцияның экономикалық параметрлерге әсері 

 

    Келесі  кестелердің мәліметтері негізінде  жалпы экономикадағы көрсеткіштердің инфляция мен салық ставкаларының өзгерісіне тәуелділігі сипатталады. Экономиканың жалпы жағдайын сипаттайтын енгізгі 6 параметр алынған, соның ішінде ұлттық өнім, яғни елдің өндіру көлемі; ақша массасы; ақша базасы, сондай-ақ тұтыну және көтерме сауда бағалары. 

      Кесте 3.

    Салықтың  экономикалық параметрлерге әсері 

 

    Сонымен біздің жасаған негізгі қорытындаларымыз келесі тұрғыда:

    -бюджетті  толтыру мақсатында мемлекет  қоғамға зиян келтірмейтін пайдаға  салық салу жолын таңдау керек, одан кейін біршама қосылған құнға салық және инфляциялық салық қолдану қажет;

    -қоғамға  өз ретінде инфляцияның төмендеуінен  пайдалана алады, салық мөлшерінің  өсуі және әлеуметтік төлемдердің  артуынан аз бюджеттерін толтырады.

    2.2 Экономикалық өсу процесіндегі фискалды салықтық қатынастардың аспектілері.

 
 

    Қоғамның  экономикалық процесіндегі фискалдық  саясаттың экномикалық мәні мен  рөлі бюджетке келіп түсетін экономика  субъектілерінің міндетті ақшалай  төлемдеріне сапалы сипаттама беруге, жалпы ішкі өнім мен ұлттық табысы орталықтандырылған қаржыны бөлудің құрамдас бөлігі ретінде салық салуды ұйымдастырудың әдістемелік негізін анықтауға, практикада жинақ пен инвестицияны, өндіріс пен тұтынуды мемлекеттік реттеудің салықтық құралдар жүйесінің өзара байланысын өндеуіне мүмкіндік береді.

    Фискалдық саясат – үкіметтің халықты жұмыспен қамтамасыз ету мен инфляцияға қарсы  жалпы ұлттық өнім алуына бағытталған  салық салу, мемлекеттік бюджет, мемлекеттік шығындар туралы саясат.

    Практикада  мемлекеттік сатып алу мен  салық деңгейі, үкімет сәйкесінше шешімдерді қабылдамаған жағдайда да өзгеруі мүмкін. Мұны Дж. М. Кейнс автоматты фискалдық саясатты анықтайтын кіріктірме тұрақтылықтың барымен түсіндіреді.

    Кіріктірме  тұрақтылық өзін-өзі реттеу режимінде  әрекет ететін және экономикалық жағдайдың өзгерістеріне автоматты түрде икемделетін механизмдерге негізделген.

    Индустриалды  елдерде тұрақтандырғыш ретінде  салық салудың прогрессивті жүйесі, мемлекет трансферттерінің жүйесі атап айтқанда жұмыссыздық бойынша қамсыздандыру  мен пайдаға қатысу жүйелері саналады.

    Жұмыссыздық пен әлеуметтік төлемдер бойынша  жәрдемақы жүйесі автоматты түрде циклге қарсы әсерін тигізеді. Мәселен, жұмыспен қамтылу деңгейінің артуы, салықтың өсуіне әкеледі, ал бұлардың есебінен жұмыссыздарға берілетін жәрдем ақы тіркеледі [7-43б].

    Экономика заңдылығына байланысты өндірістің құлдырау кезінде жұмыссыздар саны артады, ал ол жыйынтық сұранысты төмендетеді. Бірақта мұнымен бірге жұмыссыздарға  берілетін жәрдемақы төлемдерінің сомасы да артады. Мұндай процесс тұтынуды қолдайды, сұраныстың төмендеуін баяулатады және дағдарыстың артуына кері әсерін тигізеді.