Ақша қызметтерінің теоретикалық негіздері

1 Ақша  қызметтерінің  теоретикалық негіздері

1.1 Ақшаның  пайда болуы

Ақша ежелгі заманда  пайда болды. Олар тауар өндірісінің  дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Тауар – бұл  сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі.

Ақша - бұл тауар өндірісіне тән тарихи категория. Ақша пайда болғанға дейін табиғи айырбас жүрді. Алғашқы қауымдастық арасындағы қоғамдық еңбек сенімінің айырбасы кездейсоқ сипатта болды. Тауарлық айырбастың дамуы алғашқы ірі қоғамдық еңбек бөлінісімен байланысты. Адам еңбегінің өнімі (зат), оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Тауар айырбасының ұзақ мерзімді дамуы нәтижесінде барлық тауарлардан ерекше тауар ақша бөлінеді. Ақшаның пайда болуы айырбас кезінде пайда болатын тауар қайшылықтарымен түсіндіріледі. Тауар бір мерзімде құн ұстанушы және тұтыну құралы болып табылады, яғни тауар өндірушілердің еңбегін жүзеге асырады. Осыдан тауардың бірінші қайшылығы туындайды-адамның нақты қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұтыну құны және айырбас құны түрінде айырбас кезінде көрініс табатын құн арасындағы қайшылық.

Тауар тұтыну құны ретінде  сапасы жағынан бір текті және саны жағынан өлшенбейтін нақты еңбекті көрсетеді. Құн сапасы жағынан бір текті және саны жағынан өлшенбейтін абстракты еңбекті қалыптастырады. Осыдан тауардың тауар өндірісін кеткен абстракты және нақты еңбек арасындағы екінші қайшылық туындайды.

Құн қатынастарының туындау  процесінде алғашқы айырбас құны құнды көрсетудің формасы ретінде пайда болды. Бір тауардың құны оған қарсы жеке тауар боламасында көрінеді. Бұл құнның қарапайым немесе кездейсоқ формасы, А тауарының Х-і В тауарының У-не айырбасталғанда. Осы айырбаста А тауары өз құнын көрсете отырып, оны В тауарының тұтыну құнына жатқызады, яғни құнның қатысты формасында болады. Құнның қатынасы және эквиваленттік формасы тауар құнын көрсетудің екі қайшы жағынан құрайды. Жалпы эквивалент түрінде ақшаны анықтау оның мүмкіншілігін сипаттайды, тауарды қамтылған қоғамдық еңбек шығындарын көрсетеді және соның негізінде олардың жалпы айырбастылығын қамтамасыз етеді. Яғни ақша өз құрамы бойынша тауардың айырбас құнының болмысын көрсетеді. Айырбас құны, ақша, т.б. Категориялардың ішкі бірігуі ақшаны өндірістік қатынасытң тарихи анықталған формасы ретінде мәнін түсіну негізі құрайды. Ақшалар: біріншіден, жеке өндірушілердің өзара байланыстарын; екіншіден, қоғамдық тұтыну мен жалпы қоғамдық еңбекке кеткен жеке шығындар қатынасын; үшіншіден, жеке тауардың қоғамда өндірілген барлық тауар массасына қатынасын қамтиды. Ақшалар тауарды өлшмейді, ақшалай формада көрсетілетін қоғамдағы қажетті еңбек өлшейді.

Ақшалар тауар өндірісінің  әрбір этапы үшін сипаты  бар  өндірістік қатынастарды көрсетіді. Ақшалар капитализмге өлшемейді, ол бірыңғай айырбас мәмлесінің тауарды өндіруші-қатысушысының арасында негізделген өндірістік қатынастарды көрсеткен. Монополистік капитализмге дейінгі жағдайларда тауар өндіруші мен қоғам арасында, ал монополистік капитализм кезінде тауар өндіруші мен әлемдік нарық арасында болды.

Алғашқы қауымдық құрылыс  кезінде бір тауардың басқа тауарға  кездейсоқ формалары қолданылады (1 балта = 5 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай  және т.б)

Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы құндық эквивалент немесе рәсімделмеген ақша формасын әр түрлі тауарлар қабылдады. Бір халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және түрлі халықтарда бір мезгілде эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде мал бағушыларды бөлініп шығуымен мал айырбас құралына айналды. Малды жалпы эквивалент түрінде қолданғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижесінде кездеседі. Латынның сөзі „пекуния“ (ақша) – „пекус“ (мал) сөзінен шыққан. Ал „рупа“ (мал) сөзі үнділердің ақша бірлігінің атауы „рупия“ негізінде жатыр.

Алғашқы қауымдық жұмыс  кезеңінде ақша ретінде түтынудың  маңызды заттары қолданылды, ол айырбас  құнын көрсетудің туындаған табиғи формасын көрсетті. Ақшанаың бұрынғы  түріне күн сайын қолданылатын тауарлар жатады, а айырбас кезінде жалпы эквивалент ретінде қызмет атқарады. Тауарлық ақшалар арасында сатылатын (қой, тұз, шай, бидай, күріш және басқалары), еңбек жабдықтары (балта, былғалылар, күректер), әшекейлі заттар (сақина, білезіктер, алқалар) ерекшеленді.

Тауарды айырбастау жүйесін  сипатта болғанда тауарды өндірушіде жалпы эквиваленттің ролін орындау  үшін жарамды ақшалай тауарда  қажеттіліктер туындады. Одан басқа, жер иелену мен саланың дамуында малдар айырбастың негізгі көзі болмай қалды, ал сала өндірісінде металдар маңызды орын алады.

Ақшаның рай металға  алдымен әртүрлі кесектер формасында, ал б.э.д. 8-ғасырдан бастап басып шығарылған тиын формасында болды. Капитализмге дейін  ақшаның райын мыс, күміс, кейбір елдерде ежелде алтын (Ассириа және Египетте) атқарды. Тауар өндірісінің дамуымен алтын және күміс ақшалай тауарға айналды. Асыл металдардың табиғи қасиеттеріжалпы эквивалентке қажетті шарттарға сәйкес келеді: олар біртектілік, бөліну, нормативтік және сақтау қасиеттерін иемденді. Олар үлкен құнды кіші  көлемде көрстеді, нәтижесінде құнның эквивалентті формасы белгілі бір тауардың табиғи формасымен алтынмен, күміспен байланыстырылады, тауар әлемі тауар мен ақшаға бөлінді.

Б.з.д ХІІІ ғасырда  салмағы көрсетілген құймалар пайда  болды. Осындай себепке байланысты көптеген ақша бірліктері фунт стерлинг, ливр (жарты фунт), марка (жарты фунт) салмақ бірліктері атауымен аталды. Алғашкыдағы белгілі массасы бар формасыз металл ақшаларды кейін келе әр түрлі массадағы біркелкі формасы бар металл ақшалар ауыстыра бастады.

1.2 Ақшаның   қызметтері және түрлері

Ақшаның кез келген тауарларға теңгерілуі неліктен? Ол ақшаның тауар  өндірісі жағдайында құн өлшемі қызметін атқаруынан. Бұл ақшаның алғашқы  қызметі. Ақша қоғамда ең алдымен  өндірілген барлық тауарлардың құнын өлшейтін құрал, яғни ол тауарлардың бағасын белгілегенде айырбас құралдары қызметін атқарады. Себебі әр түрлі тауарлардың құны бір-бірімен теңгермелі. Ал сан жағынан салыстырмалы. Бірақ тауарда болатын ішкі қарама-қарсылық өндіріс кезінде тікелей құнының көрінуіне мүмкіндік бермейді. Тауардың құны тек айырбас процесінде ақшаның делдалдық етуімен көрінеді. Алайда тауарларды бір-біріне теңестіретін ақша емес, керсінше толық құнды ақшаны қоса алғанда бүкіл тауарларды өндіруге жұмсалатын қоғамдық еңбек қана айырбаста тауарларды теңгермелі етеді. Тауарлар құнының алтынмен өлшенетін себебі оны өндіруге өнімнің құнын құрайтын көп қоғамдық еңбек жұмсалады. Тек өз құны бар тауарлар ғана құн өлшемі бола алады. Ақша еңбектің табиғи өлшемін емес, осы еңбекпен құралатын құнын көрсетеді. Сонымен, ақшаның бірінші атқаратын қызметі ол өндірілген өнімнің құнын өлшеуші құрал. Тауар құнын өлшеу үшін алтын ақшаның қолда болуының қажеті жоқ.

Ақша құн өлшемі қызметін қолдағы ақша емес, қиялдағыяғни ойдағы ақша ретінде орындайды, себебі тауардың құнын өлшеу оны ақшаға айырбастаудан бұрын өтеді, ал құнның тауарлы формасын ақшалай формасына айналдыру үшін тауардың бағасын белгілеу жеткілікті. Тауардың бағасын белгілеу үшін қолда ақша ұстап тұру қажеті жоқ. Себебі, еңбек өнімі ойда бағаланады.

 Тауарлардың ақша  болып көрінетін құны – тауар  бағасы. Баға деген құнның ақшалай  көрінетін бейнесі. Енді өндірілген  өнімнің құнын ақшамен анықтау  керек делік. Яғни оны айырбасқа  түсіру үшін бағасын белгілеу  керек. Ол үшін баға масштабын  қолдану керек. Баға масштабы деп ақша өлшемі ретінде мемлекет белгілеген белгілі бір металдың мөлшері мен массасын айтады. Алғашқы монета соғылған кезде баға масштабы оның салмағына тең келді. Бұл ресми баға масштабы еді. Ақша түрлерінің өзгеруіне байланысты ақша масштабы ақшаның салмағына сай келмейді.

Ақшаның құн өлшемі ретіндегі  қызметінің баға масштабының арасында айтарлықтай өзгешеліктер бар. Құн  өлшемі- ол ақшаның экономикалық қызметі. Яғни құн өнімді шығаруға кеткен еңбек  шығынын анықтайды. Ал баға масштабы тауардың құнын анықтау үшін емес, оның бағасын белгілеу үшін мемлекет заңды түрде бекіткен құқықтық сипаттағы техникалық құрал. Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан ауытқуы салдарынан метал ақша айналымы кезінде бекітілген ресми баға масштабы өзінің экономикалық маңызын жоятының айта кеткен жөн. Қазір әр мемлекеттің өзінің нарықтық бағаға негізделік жасалған іс жүзіндегі баға масштабы бар. Сонын негізінде ақшаның құн өлшемі қызметі жүзеге асады.

Ақшаның тауар айналысында  атқаратын екінші қызметі-айналым құралы. Басқаша айтқанда тауарлардың бір-бірімен айырбасталғанда ақша делдалдық қызмет атқарады. Ақша пайда болғаннан кейін тікелей тауарлар айырбастау тауар айналыс формасына айналды. Бұнда екі акті бар. Біріншісі, ол тауарды сату немесе тауарды ақшаға айырбастау, ал екіншісі, ақшаға басқа қажетті тауарды сатып алу немесе ақшаны тауарға айырбастауды білдіреді. Ақшаның бұл қызметі тауар айналымына сапалық өзгерістер енгізді. Атап айтқанда, біріншіден, ТА процесі өнім өндірушінің өнім дайындауға жұмсаған еңбегін қоғам таныды деген мағынаны білдіреді. Екіншіден, бір нарықта тауарды сатып, басқа бір нарықта керекті тауарды сатып алуға мүмкіндік туады. Үшіншіден, тауарды ақшаға айналдырып, керек тауарды сатып алуды кейінге қалдыруға болады.

Осындай мүмкіндіктердің нәтижесінде жекелеген айырбас актілері араласып, түйісіп, біртұтас тауар айналысы процесін құрайды. Осы процестер барысында ақша бірініші, екінші, үшінші кісіге және т.с.с. қолдан қолға өтіп, ақша айналысын құрайды. Сөйтіп ақша айналыс құралы ретінде сансыз сатып алу, сату процестеріне қызмет көрсетіп, үнемі айналыста жүреді.

Ақшаның айналыс құралы қызметінің ерекшеліктері:

• Тауар мен ақшаның  бір-біріне қарсы қозғалысы;
• Бұл қызметті ойдағы ақша емес, қолма-қол ақшаның орындалуы;
• Бұл қызметіін ақша тауарлар айырбасталғанда оларға ілесе жүріп, ілезде шапшаң орындайтындықтан, айырбаста нақтыақша материалы емес, оның орнына қолданылатын ақша белгілерінің жүруі.

Демек, ақшаның айырбас  құралы қызметін аз ғана уақыт атқаруы  және тауар ақша айналымының шапшаңдығы толық құнды металл ақшалардың орнына жүретін кембағалы монеталар, кейін қағаз ақшаларды қолдануға мүмкіндік туғызады. Ол үшін нақты ақша алтынның символы ретінде кем бағалы монеталар мен қағаз, несие ақшаларының тауар айырбасында қолданылуына қоғамдық кепілдік беріп, адамдар мойындауы қажет. Сонын нәтижесінде әр мемлекеттің ерекше белгілерімен куәландырылған ұлттық айналысқа ұлттық ақшалар мен майда монеталар пайда болды. Ақшаның бұл қызметінде айналысқа қажетті ақша мөлшері сатылатын тауарлардың бағасы мен олардың массасына байланысты анықталады. Ақша неғұрлым тез айналса, соғұрлым айналысқа аз мөлшерлі ақша қажет. Егер де айналымдағы ақша массасы тауар массасынан көп болса, онда айналымдағы кем бағалы ақша құнсыздалады. Оны ғылым тілінде инфляция деп атайды. Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған ақша төлеу уақытымен сәйкес келе бермейді, төлемді кешіктіре отырып сатылған тауарларға ақы төлегенде ақша төлем құралы қызметін атқарады. Сатып алушы тауар үшін ақшаны төлем мерзімі басталған кезде ғана төлейді. Демек бұл тауар несиеге сатылды деген ұғым. Тауар несиеге сатылғанда сатушы, несие беруді, ал сатып алушы борышқор деп аталады. Сатып алушы ақшаның орнына сатушыға қарыз міндеттемесін жазып береді. Қарыз өтілгенде ақша төлем құралы қызметін атқарады.

Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын  қамтумен шектеліп қоймай, сонымен  бірге ақша қаржылық және несиелік қатынастарға да қызмет көрсетеді. Барлық төлемдерді төмендегідей топтастыруға болады:

• Тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
• Еңбек ақы, зейнет ақы, шәкірт ақы, жәрдем ақы төлеу;
• Мемлекеттік қаржы міндеттемелерін өтеу;
• Банктік, мемлекеттік тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу
• Сақтандыру міндеттемелерін өтеу;
• Құқықтық сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.

Ақшаның төлем құралы қызметтінің айналыс құралы қызметінен өзгешеліктері бұл қызметінде ақша сатып алу сату процестерін аяқтайды және қолма қол ақшамен қатар  несие ақшалары жүреді. Дамыған нарық  жағдайында ірі сауда келісімдерінде ақша көбінесе төлем құралы ретінде қолданылады. Ақша төлем құралы қызметін орындауға байланысты айналысқа қажетті ақша мөлшері, яғни ақша айналысы заңы толық мәңге ие болады. Атап айтқанда тауар несиеге сатылғанда айналысқа қолма қол ақша түспейді. Сондықтан ол айналымға керек ақша мөлшерін азайтады. Бірақ төлем уақыты келгенде қарызды өтеу үшін айналымғаақша қажеттілігі өседі. Ал айналымға қажетті ақша мөлшері өзара өтілетін міндеттемелер сомасына азаяды. Егер айналымның бір буынында қарыз міндеттемелері бойынша уақытында төлемдер түспесе, онда ол төлемеушіліктің тізіміне іліктіреді. Сөйтіп ақшаның төлем құралы қызметі несие қатынастары мен несие жүйесін дамытты. Ол алтын ақшаны айналыстан ығыстырудың тағы бір айғағы.

Ақшаның келесі қызметі - қор жинау және байлық құру құралы. Ақшаның айналыс және төлем құралдарын қызметін орындауы үшін қажетті мөлшерде белгілі бір уақытқа ақша қорын жинау керек. Әртүрлі жағдайларға байланысты тауар айналысы тоқтап қалуы мүмкін. Осының нәтижесінде ақша айналысы да тоқтап белгілі бір тауарларды сатқаннан соң ақша жиналып қалады. Тауар айналымының үзіліссіз бір қалыпта жүруі үшін қажетті ақша мөлшері өзгеріп отырады. Сондықтан бір кезде айналысқа қосымша мөлшерін қосып, кейде керсінше ондағы ақшаны шығару қажет болады.

Айналым құралдарын және тұтыну заттарын сатып алуға қағаз немесе несие ақшалары қолданылады. Ақша қорын жинау ұйымдардың жинақтары және адамдардың жеке жинақтары түрінде болады. Бұлардың біріншісіне кәсіпорындардың, ұйымдардың банктердегі есеп және дипозиттік шоттарындағы ақша қаражаттарының қалдығы түріндегі жинақтар. Ал екіншісіне халықтың банктердегі мемлекеттік облигациялардағы және тағы басқа салымдары түріндегі жинақтары жатады. Несие механизмі арқылы ұйымдар мен халықтың жинақ қаражаттары банктік несие түрінде қайтадан айналымға түседі. Сөйтіп елдің ішкі қажеттілігін өтеуге толық құны жоқ ақша, яғни қолма қол ақша және несие ақша қорлары қызмет көрсетеді.