Айналым қорлары

Айналым капиталының  құрылымы кәсіпорын өндіретін жеке өнімдердің ерекшеліктерімен анықталады. Мұны кәсіпорынның бухгалтерлік балансы негізінде көруге болады. Ол нысан болып табылады. Бұл нысан кәсіпорынның активтерінің құрылымын, олардың қаржыландыру қөздерін көрсетеді.

Мерзім соңында кәсіпорын  активтері, олардың қаржыладырудың көздері осы мерзімдегі кәсіпорынның қызметінің қорытындысы бойынша жасалады. Өндіріс бағдарламасының әрбір өнімі әйтеуір бір айналым капиталының құрылымын қалыптастыруда үлес қосады.

Әр түрлі кәсіпорындарда жүргізілген зерттеулер өнімдердің айналым активтері, ағымдағы пассивтер, меншік қаржыландыру көздерінің әр түрлі баптарын  құрайтындығын көрсетеді. Сурет-3 берілген тәсілде бухгалтерлік баланстың қалай қалыптасатындығы көрсетілген

 

Актив	Пассив
Айналымнан тыс активтер     Айналым активтері (АА)	Меншікті капитал     Меншікті айналым  капитал (МАК) Банктік несиелер (БН)   Ағымдағы пассивтер (АП)

 

                  Cурет 3 –Фирманың балансын жеке өнімдер арасында бөлу

 

Жоғарыда келтірілген  талдау көрсеткендей, өнімді донорлармен  реципиенттер қатарына жатқызу басқа  да факторларды алғанда, бұл өнімнің  өміршеңдік циклы қай кезеңде  тұрғандығына байланысты, себебі бұл  кәсіпорынның басшылығының стратегиялық және тактикалық шешімдеріне байланысты, айналым капиталының құрылымының талдауды міндетті түрде өнімнің өміршеңдік циклының талдауымен өзара байланысты жүргізу керек.

Айналым капиталына деген  сұраныс графикте көрсеткендей өнімнің  өсу кезеңінде пайда болуы  мүмкін. Дәл осы себептермен кәсіпорында бұл өсудің параметрлерін анықтауда қандай шектеулері бар және осы шектеулерге қалайша әсер етуге болатындығын түсіну өте маңызды.

Егер де айналым капиталына деген қажеттілік тезірек өссе, пайданың өсуі кезінде бұл ақша қаражатының  жетіспеушілігін тудырады. Осы факторды есепке алған кезде компаниялар реципиент - өнімді сатудың көлемінің өсуіне ең жоғары деңгейден көбірек салып, олар қаржылық қиындыққа тап болады. Олардың қаржылық көрсеткіштері төмен, бәсекелестік күші әлсірейді, пайдалылық көрсеткіштері де төмендейді. Яғни жоспарланғаннан мүлдем басқа әсер шығады.

Уақыт ішіндегі ақша ағымын салыстыратын, кәсіпорынның ағымдағы перспективалық қаржылық жағдайын ескеретін  баға – ол оның құнын бағалау  болып табылады. Бұл көзқарас бойынша  реципиент - өнімнің шығарылу көлемінің өсуінің ұйғарымды қарқыны деп компанияның жиынтық кұны ең жоғары болатын қарқынды айтамыз.

 

 

           2.2Кәсіпорынның экономикалық қорлары

 

Фирманың жоспары  кәсіпорынға өзінің қызметінің қаржылық нәтижелерін алдын-ала біліп, таңдалған қаржылық стратегияға сәйкес қаржылық ресурстардың оңтайлы қозғалысын ұйымдастыру үшін қажет. Қаржылық  жоспарды құрудың негізгі мақсаты бұл еңбек ұжымының өндірістік және әлеуметтік дамуы бойынша бекітілген  шығындардың кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктерімен сәйкес болуы. Жоспарлаудың “жоғарыдан төмен” орталықтандырылған  үлгісі кәсіпорынның жоспарлау бөлімінің неғұрлым маңызды орнын білдіреді.

Өнім-реципиентті шығаруды  өсірудің ықтимал қаржылық салдары  мен айналым капиталы құрылымын  ескермей өзіндік құн бойыша рентабелділік көрсеткіші  негізінде шешім қабылдау  кәсіпорының қаржылық жағдайының нашарлауы мен құнының төмендеуіне әкелетін жағдаятты қарастырсақ. Төменде келтірілген нәтижелер түрлі салаларда әрекет етуші  Қазақстандық кәсіпорындардың бірқатарының нақты мәліметтеріне  негізделген қарапайым  сандық мысалдар негізінде алынған.

Имитациялық модель негізіндегі  есептеулер өнім-реципиенті мінез-құлқының өнім-донор мінез-құлқынан негізгі  ерекшелігі ақша тапшылығы мен соған  сәйкес кәсіпорын құны төмендеуіне әкелетін өндіріс көлемінің орташа жылдық өсуінің мәні болуында екендігін көрсетеді. Жоғарыда көрсетілгендей қаржыландыру көздеріне қажеттілікті құрайтын өнімді өндіру көлемінің аса өсуі айналым капиталының өсуі таза пайда масштабы эффектісі мен көлемінің өсуін толық жабуына әкеледі

      Оның  негізінде компания құнының, өнімді  шығарудың орташа жылдық қарқыны  бойынша қисық шектілікті құруға  болды. Келтірілген тәуекелділік оптимумы нүктесінің бар екенін көрсетеді. Бұл жерде компания құны максималды мәнге ие болады. Осы нүктенің экономикалық мәні – осы өнім үшін өсудің рұқсат етілген қарқыны.

Д = 100 % нүктесінде асыра  сілтеу жүреді, яғни өсуші қарқынды компания құнының өсу тенденциясы  бәсеңдеген қарқынды өсумен алмасады. Бұл 100 % -дан жоғары кейбір аралықта бастапқы жағдаятқа салынған өнім рентабельділігі айналым капиталына қажеттілік өскенге қарағанда үлкен эффект беретіндігін көрсетеді.

Компанияның өз қызметін қаржыландыру үшін тартатын капиталының  орташа есептелген құнына байланысты компания құнына өнім салымы өсуінің таңдаған қарқынының әсер ету деңгейі де өзгереді, соның нәтижесінде «Caspian Beveriage Holding» АҚ-ы компаниясының құнының қол жеткізетін бағасы да өзгереді

Капитал құны өскен кезде «кәсіпорын өсу құны»  қисығы өсудің тағайындалатын бейіндері арасындағы абсолютті айырмашылықты азайта отырып  абцисс осіне тығылады. Компания құнын максимумға жеткізетін өнім өсуінің оңтайлы қарқынына келсек, ол өзгермейді. Ақша қаражаттары тапшылығы тууы мүмкіндігіне, құрылымы емес қаржыландыру көздерінің абсолютті шамасы әсер ететіндіктен, өнім бойынша өсімнің рұқсат етілге қарқынының оңтайлы капиталдың орташа есептелген құнына тәуелді болмауы керек.

   Осы сезімділікті таңдау шеңберінде қарастырылған нәтижелер рентабельділіктің жоғары деңгейінде өнім реципиенттерді шығаруды өсіру өсімнің шекті диапазоны кезінде жағымды эффект беріп, ақша ағымдарын өсіруге мүмкіндік береді деп тұжырым жасауға мүмкідік береді. Бірақ өсу параметрлерін жоспарлау кезінде өнім-реципиент жағдайында масштаб және айналым эффектісінің түрлі бағытта әрекет ететіндігін, яғни шығару көлемі өсуі қарқынының қандай да шекті мәні болатындығын, одан кейін кәсіпорынның қаржы жағдайының нашарлайтынын естен шығармау керек. Өнім-реципиенттің өсуінің рұқсат етілген қарқынының мәні тікелей өнімнің тиімділігіне, оның операциялық левириджіне және осы өнім құрған ақша тапшылығы көлеміне байланысты болады.

Тұтынушы сегменттердің  әр қайсысына баға беру үшін, мысалы өнімдердің  кәсіпорын құнына  қосқан үлесін бағалау  үшін пайдалануға  болады. Ары қарай бұл жолдың  осындай талдау  жүргізуге және өткізу рыногындағы мінез-құлықтың  ең үздік стратегиялық  баламасын таңдауға  кең мүмкіндік береді.

 

 

 

        2.3Кәсіпорында айналым қорларын бағалау

 

Қазақстан аумағында  әрекет ететін өнеркәсіп кәсіпорындарының көпшілігі комбинаттық принциппен ұйымдастырылып, өнімнің ассортиментін өндіреді. Сондықтан осы кәсіпорындар үшін зерттелген аспект аса маңызды. Тар мамандандыру принципімен әрекет ететін кәсіпорындар жүйелік эффекттер әсеріне аз дәрежеде ұшырайды, сондықтан өнімнің компанияның рыноктық құнына қосқан үлесі туралы алғашқы түсінік шындыққа сәйкестеу келеді және дұрыс та тиімді басқарушылық шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Әдетте бағалау қиын болатын жиынтық жүйелік эффект өсудің потенциалды көздері туралы бірінші түсінік дұрыс болмағандықтан, әсер етудің қандай да бір белсендендіру тетігін іске қосу бүкіл жүйе бойынша желілік өзгерістерге әкелетіндіктен және бұл кері нәтижеге әкелуі мүмкін болғандықтан, міне осы күрделі құрылымдарды басқару осы себептен қиын болады. Бұл тезисті сандық тұрғыдан есептеудің жоғарыда келтірілген нәтижелері дәлелдейді.

Біздің жүргізген зерттеу  нәтижелеріміз көрнекті түрде, өндірістік бағдарламаларды қайта құрылымдау және кәсіпорынның өсу көздерін іздеу  бойынша басқарушылық шешімдердің басынан тек жекелеген өнімдер рентабельділігі ғана ескерілгенде үлкен қателерге әкелуі мүмкіндігін көрсетті. Әрекет етуші күштер мен ресурстар тапшылығы шеңберінде өнімді шығаруды жақсырақ қайта құрылымдау қажеттілігі пайда болған жағдайда жекелеген өнімді, тіпті өте жоғары рентабельді өнімді шығаруды өсірудің аса жоғары қарқыны айналым капиталындағы кәсіпорын қажеттілігін өсуін басып озуына байланысты ақша қаражаттарының қосымша тапшылығы туындауы мүмкін. Мұндай жағдайда кәсіпорынның қызметі тиімділігінің, ағымдық және перспективті қаржылық әл-ауқатының ең бара-бар бағасы болып табылатын кәсіпорынның рыноктық құнын өсіруге бағытталған басқарушылық шешімдер, сонымен қатар кәсіпорынның инвестициялық тәуекел түріндегі шаралары тиімді болып табылады. Жүргізілген талдау осындай модель негізінде алынған оңтайлы шешім перспективті ақша ағындарын ескертеді, яғни қаржыландырудың қажетті көздері болуы тұрғысынан осындай оптимумды практикада қолдануға ұсынуға болады деп болжауға мүмкіндік береді.

Көрсетілген бағыттар ұсынылған  әдістемені кеңейту және оны жетілдіру  мүмкіндіктерін шектемейді. Осы зерттеу  шеңберінде жургізілген нәтижелері жоғарыда көрсетілген бағыттар дамуы  кезінде басқа, маңыздылығы төмен  емес жолдар пайда болады деп болжам жасауға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

III. «Caspian Beveriage Holding»АҚ айналым қорларын жетілдіру   жолдары мен мәселелері

 

 «Caspian Beveriage Holding»АҚ  ның айналым қаражаттарының деңгейі өндірістік процестің қажеттіліктеріне ғана байланысты анықталмайды, бірақ кездейсоқ факторларға да байланысты. Сондықтан айналым капиталын тұрақты және өзгермелі капиталға бөлген жөн.

Қаржы менеджменті теориясында  тұрақты айналым капиталы ұғымының екі негізгі түсіндірмесі бар. Бірінші  түсіндірмеге сәйкес тұрақты айналым  капиталы (ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) ақша қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың операциялық цикл кезіндегі қажеттілігі тұрақты бөлігі болып табылады. Бұл, мысалы уақыт патаметрі бойынша орташаландырылған, кәсіпорынның тұрақты тіркеуінде болатын ағымдағы активтердің шамасы. Екінші түсіндірмеге байлансты тұрақты айналым капиталы өндірістік қызметті жүзеге асыруға қажетті ағымдағы активтердің минимумы. Бұл тәсіл  кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру үшін айналым қаражаттарының белгілі бір минимумы, мысалы ақша қаражаттарының тұрақты қалдығы есеп айырысу шотында, қалып отыру екенін білдіреді. Төменде біз екінші түсіндірмеге сүйеніп отырамыз.

Өзгермелі айналым капиталының  категориясы (немесе ағымдағы активтердің  өзгермелі бөлігі) дағдарыс кезеңдерінде немесе сақтандыру қоры ретінде қажетті  қосымша ағымдағы активтер. Мысалы, өндірістік-материалды қорларға қосымша қажеттілігі маусымдық өткізу  кезіндегі сатудың жоғары деңгейін ұстап тұруға байланысты. Сол кезде өткізуді жүзеге асыру кезінде дебиторлық қарыз да өседі. Қосымша ақша қаражаттары шикізат пен материалдарды төлеу үшін, сонымен қатар жоғары белсенділік кезеңі алдындағы еңбек қызметі үшін қажет.

«Caspian Beveriage Holding»АҚ    ның айналым капиталын басқару саясатының негізгі мақсаты ағымдағы активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздерін және кәсіпорынның ұзақ мерзімді өндірістік және тиімді қаржы қызметін қамтамасыз ететін олардың арасындағы қатынасты анықтау. Бұл факторлардың және нәтижелік көрсеткіштердің байланысы анық. Несигерлер алдындағы міндеттемелерді орыдамау экономикалық байланыстарды үзуге және оның салдарына алып келуі мүмкін. 

Нысандалған мақсаттың  стратегиялық мінездемесі бар, ағымдағы қызметті басқаруды жетілдіретін айналым  қаражаттарының деңгейін ұстап тұрудың да мәні бар. Күнделікті қызмет тұрғысынан кәсіпорынның маңызды қаржы-шаруашылық мінездемесі оның өтімділіг болып табылады, яғни қысқа мерзімді қарыздарын мерзімінде жабу қабілеті. Кез келген кәсіпорын үшін өтімділіктің белгілі деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының маңызды мінездемесі болып табылады. Өтімділікті жоғалту дың салдары тек қосымша шығындарға ғана емес, кейбір кездерде өндіріс процесінің тоқтатылуына да әкелуі мүмкін.

«Caspian Beveriage Holding»АҚ     ның ақша қаражаттары, дебиторлық қарыз және өндірістік-материалдық қорлар біршама төмен деңгейлерде қолданып отырса, онда төлемқабілетсіздіктің мүмкіндігі немесе рентабельді қызметті жүзеге асыруға қаражаттардың жетіспеушілік мүмкіндігі бар. Таза айналым капиталының деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өтімділік тәуекелі азаяды. Әрине, бұл байланыстың түрі неғұрлым күрделірек, себебі ағымдағы активтердің барлығы бірдей дәрежеде өтімділік деңгейіне әсер етпейді. Бірақ өімділікті жоғалту тәуекелін минимумға шығаратын айналым қаражаттарын басқарудың ең қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтер ағымдағы міндеттемелерден неғұрлым көп болса, соғұрлым тәуекел дәрежесі төмен болады; сонымен таза айналым капиталын өсіруге ұмтылу керек.

Пайда мен айналым  капиталы деңгейінің арасындағы тәуелділік тым басқа. Айналым капиталының төменгі дәрежесіндегі өндірістік қызмет дұрыс деңгейде қамтамасыз етілмейді, бұдан шығатыны - өтімділікті жоғалту мүмкіндігі, жұмыстың оқтын-оқтын тоқтатылуы және төмен түсім. Айналым қаражаттары шамасының келесі жоғарлауы кәсіпорынның уақытша еркін, жұмыссыз ағымдық активтерінің бар болуына және қаржыландырудың артық шығындалуына әкеледі, ал бұл өз кезегінде пайданың төмендеуіне әкеледі. Осыған байланысты, айналым қаражаттарын басқарудың жоғарыда көрсетілген тәсілі онша дұрыс емес.

Сонымен, айналым қаражаттарын басқару саясаты өтімділікті  жоғалту тәуекелі мен жұмыс тиімділігінің  арасындағы компроммисті қамтамасыз ету  керек. Бұл екі маңызды мәселені шешуге түйінделеді:

Біріншіден, төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету. Егер кәсіпорын өз шоттарын төлей алмағанда, міндеттемелерін орындамағанда және мүмкін банкроттықты жариялағанда бұл шарттың бар болуы мүмкін.

Екіншіден, активтердің  қажетті көлемін, құрылымын және рентабельділігін қамтамасыз ету. Ағымдағы активтердің әр түрлі деңгейінің пайдаға әр түрлі әсер ететіні белгілі. Мысалы, өндірістік-материалды қорлардың жоғары дәрежесі сәйкесінше ағымдағы шығындарды талап етеді, бірақ сонымен қатар дайын өнімнің кең көлемі келесіде өткізу көлемі мен табыстардың көбеюіне әкелуі мүмкін. Ақша қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың  дәрежесін анықтаумен байланысты әрбір шешім, белгілі актив түрінің рентабельділігі жағынан да, айналым қаражаттарының құрылымының оптималды жағынан да қарастырылуы тиіс.

Жоғарыда көрсетілгендей, ағымдағы активтердің өтімділігі және қолайлы тиімділігі көп жағдайда таза айналым капиталының  деңгейімен анықталады. Егер қысқа мерзімді қарыз айналым қаражаттарын жабудың көзі бола алмайды деген түсіндірмеге сүйенсек, онда бұл көрсеткіш шамасы нолден макималды шамаға өзгеретіні белгілі. Таза айналым капиталының нолдік шамасында өтімділікті жоғалту тәуекелі максималды шамасына жетеді; бұл көрсеткіш шамасының өсуіне қарай тәуекел азаяды. Теориялық тұрғыдан таза айналым капиталы максималды шамасына  қысқа мерзімді кредиторлық қарыз жоқ кезде жете алады.Бұл жағдайда максималды шама