Айналым қорлары

Кез келген кәсіпорын  инвестициялық жобаны іске асыру  процесінде белгілі бір қаржылық ресурстар (капитал) көлеміне иелік  ету керек. Бұл  ресурстар тікелей  кәсіпорында қалыптасуы мүмкін немесе сыртқы көздерден қалыптасуы мүмкін.

 

 

3. Ауыспалы айналым қаражаты

 

Айналым қаражаттары  әр түрлі позициядан мінезделуі мүмкін, бірақ  негізгі сипаттамалары  олардың өтімділігі, көлемі және құрылымы болып табылады.

Өндірістік қызмет процесінде айналым қаражаттарының бөлек элементтерінің өзгерісі болып тұрады. Кәсіпорын шикізат және материалдар сатып алады, өнім шығарады, оны сатады, көбінесе несие түрінде, нәтижесінде дебиторлық қарыз пайда болады, ол біраз уақыттан кейін ақша қаражаттарына айналады.

Ағымдағы активтердің циркуляциялық табиғаты айналым капиталын басқаруда негізгі орын алады.ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі бойынша ерекшеленеді, яғни олардың ақша қаражаттарына өзгеру қабілеті бойынша. Ақша эквиваленттері өтімділік дәрежесі бойынша ақша қаражаттарына неғұрлым жақын болып табылады. Дебиторлық қарыз өтімділігі өзгермелі болып тұруы мүмкін. Өтімділігі ең төмен – материалды-өндірістік қорлар, олардың ішінен ең өтімдісі шикізат пен материалдарға қарағанда – дайын өнім.

Айналым қаражаттарының деңгейі өндірістік процестің қажеттіліктеріне ғана байланысты анықталмайды, бірақ кездейсоқ факторларға да байланысты. Сондықтан айналым капиталын тұрақты және өзгермелі капиталға бөлген жөн.

Қаржы менеджменті теориясында  тұрақты айналым капиталы ұғымының екі негізгі түсіндірмесі бар. Бірінші түсіндірмеге сәйкес тұрақты айналым капиталы (ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) ақша қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың  операциялық цикл кезіндегі қажеттілігі тұрақты бөлігі болып табылады. Бұл, мысалы уақыт патаметрі бойынша орташаландырылған, кәсіпорынның тұрақты тіркеуінде болатын ағымдағы активтердің шамасы. Екінші түсіндірмеге байлансты тұрақты айналым капиталы өндірістік қызметті жүзеге асыруға қажетті ағымдағы активтердің минимумы. Бұл тәсіл  кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру үшін айналым қаражаттарының белгілі бір минимумы, мысалы ақша қаражаттарының тұрақты қалдығы есеп айырысу шотында, қалып отыру екенін білдіреді. Төменде біз екінші түсіндірмеге сүйеніп отырамыз.

Өзгермелі айналым капиталының категориясы (немесе ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі) дағдарыс кезеңдерінде немесе сақтандыру қоры ретінде қажетті  қосымша ағымдағы активтер. Мысалы, өндірістік-материалды қорларға қосымша қажеттілігі маусымдық өткізу  кезіндегі сатудың жоғары деңгейін ұстап тұруға байланысты. Сол кезде өткізуді жүзеге асыру кезінде дебиторлық қарыз да өседі. Қосымша ақша қаражаттары шикізат пен материалдарды төлеу үшін, сонымен қатар жоғары белсенділік кезеңі алдындағы еңбек қызметі үшін қажет.

Айналым капиталын басқару саясатының негізгі мақсаты ағымдағы активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздерін және кәсіпорынның ұзақ мерзімді өндірістік және тиімді қаржы қызметін қамтамасыз ететін олардың арасындағы қатынасты анықтау. Бұл факторлардың және нәтижелік көрсеткіштердің байланысы анық. Несигерлер алдындағы міндеттемелерді орыдамау экономикалық байланыстарды үзуге және оның салдарына алып келуі мүмкін. 

Нысандалған мақсаттың  стратегиялық мінездемесі бар, ағымдағы қызметті басқаруды жетілдіретін айналым қаражаттарының деңгейін ұстап тұрудың да мәні бар. Күнделікті қызмет тұрғысынан кәсіпорынның маңызды қаржы-шаруашылық мінездемесі оның өтімділіг болып табылады, яғни қысқа мерзімді қарыздарын мерзімінде жабу қабілеті. Кез келген кәсіпорын үшін өтімділіктің белгілі деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының маңызды мінездемесі болып табылады. Өтімділікті жоғалту дың салдары тек қосымша шығындарға ғана емес, кейбір кездерде өндіріс процесінің тоқтатылуына да әкелуі мүмкін.

Егер ақша қаражаттары, дебиторлық қарыз және өндірістік-материалдық қорлар біршама төмен деңгейлерде қолданып отырса, онда төлемқабілетсіздіктің мүмкіндігі немесе рентабельді қызметті жүзеге асыруға қаражаттардың жетіспеушілік мүмкіндігі бар. Таза айналым капиталының деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өтімділік тәуекелі азаяды. Әрине, бұл байланыстың түрі неғұрлым күрделірек, себебі ағымдағы активтердің барлығы бірдей дәрежеде өтімділік деңгейіне әсер етпейді. Бірақ өімділікті жоғалту тәуекелін минимумға шығаратын айналым қаражаттарын басқарудың ең қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтер ағымдағы міндеттемелерден неғұрлым көп болса, соғұрлым тәуекел дәрежесі төмен болады; сонымен таза айналым капиталын өсіруге ұмтылу керек.

Пайда мен айналым  капиталы деңгейінің арасындағы тәуелділік тым басқа. Айналым капиталының төменгі дәрежесіндегі өндірістік қызмет дұрыс деңгейде қамтамасыз етілмейді, бұдан шығатыны - өтімділікті жоғалту мүмкіндігі, жұмыстың оқтын-оқтын тоқтатылуы және төмен түсім. Айналым қаражаттары шамасының келесі жоғарлауы кәсіпорынның уақытша еркін, жұмыссыз ағымдық активтерінің бар болуына және қаржыландырудың артық шығындалуына әкеледі, ал бұл өз кезегінде пайданың төмендеуіне әкеледі. Осыған байланысты, айналым қаражаттарын басқарудың жоғарыда көрсетілген тәсілі онша дұрыс емес.

Сонымен, айналым қаражаттарын басқару саясаты өтімділікті жоғалту тәуекелі мен жұмыс тиімділігінің арасындағы компроммисті қамтамасыз ету керек. Бұл екі маңызды мәселені шешуге түйінделеді:

        Төлем қабілеттілікті қамтамасыз  ету. Егер кәсіпорын өз шоттарын төлей алмағанда, міндеттемелерін орындамағанда және мүмкін банкроттықты жариялағанда бұл шарттың бар болуы мүмкін.

         Активтердің қажетті көлемін,  құрылымын және рентабельділігін  қамтамасыз ету. Ағымдағы активтердің  әр түрлі деңгейінің пайдаға әр түрлі әсер ететіні белгілі. Мысалы, өндірістік-материалды қорлардың жоғары дәрежесі сәйкесінше ағымдағы шығындарды талап етеді, бірақ сонымен қатар дайын өнімнің кең көлемі келесіде өткізу көлемі мен табыстардың көбеюіне әкелуі мүмкін. Ақша қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың  дәрежесін анықтаумен байланысты әрбір шешім, белгілі актив түрінің рентабельділігі жағынан да, айналым қаражаттарының құрылымының оптималды жағынан да қарастырылуы тиіс.

Жоғарыда көрсетілгендей, ағымдағы активтердің өтімділігі және қолайлы тиімділігі көп жағдайда таза айналым капиталының  деңгейімен анықталады. Егер қысқа мерзімді қарыз айналым қаражаттарын жабудың көзі бола алмайды деген түсіндірмеге сүйенсек, онда бұл көрсеткіш шамасы нолден макималды шамаға өзгеретіні белгілі. Таза айналым капиталының нолдік шамасында өтімділікті жоғалту тәуекелі максималды шамасына жетеді; бұл көрсеткіш шамасының өсуіне қарай тәуекел азаяды. Теориялық тұрғыдан таза айналым капиталы максималды шамасына  қысқа мерзімді кредиторлық қарыз жоқ кезде жете алады.Бұл жағдайда максималды шама

Ағымдағы активтедің құнына тең, ал өтімділікті жоғалту  тәуекелі нолге тең болады.

Қаржы менеджменті  теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың  түрлі стратегияларын анықтауға болады. Бұл менеджердің ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігін, яғни таза айналым капиталының  салыстырмалы шамасыны, жабу көзін таңдауына байланысты. Активтерді басқарудың төрт моделі белгілі:

идеалды

агрессивті

консервативті

келісімді

Инвестициялық қызметтің әлсіздігі және негізгі қорлардың тозуыының жоғары деңгейде кәсіпорынның физикалық, моральдық, технологиялық және экономикалық ескіруіне әкеліп, шикізаттық және энергетикалық ресурстардың өндірістік щығындарын арттыруға әкелді.

Бұл өнімді өндіру мен сапасының тиімділігінің төмен деңгейін , ал бұл сәйкесінше бәсекеге қабілетсіздікті білдіреді.

Осыған байланысты кәсіпорынның негізгі капиталын технологиялық  жаңартудың  мәселесін туындатты. Осының бәрі негізгі капиталды жай  және кеңейтілген қайта жаңартудың сенімді қаржылық көздерін іздеуді талап етеді.

Негізгі қорларды инвестициялаудың көздері меншікті және қарыз деп  бөлінеді.

Іске қосу екі нысанда  болады:

Қарапайым жаңарту (инвестициялау) кезінде негізгі қорлардың тозуының орнын толтыру шығындары есептелген амортизация көлеміне сәйкес келеді;

Ұлғайтылған жаңарту (инвестициялау) кезінде негізгі қорлардың тозуының орнын толтыру шығындары есептелген амортизация сомасынан асып кетеді.

Экономикалық әдебиеттерде амортизациялық қорға «негізгі қорлар және материалды емес активтерді қарапайым және күрделі жаңартуға арналған ақша ресурстары» деген анықтама беріледі.

Амортизациялық аударымдар жинақталып, амортизациялық қорды қалыптастырады. Ол кәсіпорындарда моральдық және физикалық  тозу себебінен шығарылған негізгі қор объектілірінің құнын  қайтаруға құралады.

Кәсіпорынның  негізгі  қаражаттары бойынша амортизациялық аударымдар олардың пайдалы қызмет ету мерзімі бойы есептелінеді.

Пайдалы  қызмет ету  мерзімі деп негізгі қор объектілерін қолдану кәсіпорынға пайда әкеледі немесе оның қызметінің мақсаттарын орындау күтілетін кезеңді айтады.

Амортизациялық аударымдар қайта жөндеу және техникалық қайта  жарақтанудағы негізгі қорлар бойынша  есептелінбейді.

Пайдалы қызмет ету мерзімінің жылдары қосындысы бойынша құнды есептеу әдісі;

өнім көлеміне пропорционалды құнды есептеу тәсілі.

Кәсіпорынның негізгі  қорларын іске қосуды қаржыландырудың  меншік қаражаттарының екінші көзіне материалды емес активтер бойынша тозу жатады.

Материалды емес активтер кәсіпорынға келесі каналдар бойынша  түседі:

Төлем негізінде алынғанда;

Жарғылық капиталға  салым ретінде;

Тегін алынғанда.

Материалды емес активтердің  сипатты қасиеттері болып табылатындар:

Материалдық-заттық құрылымының  болмауы;

Қолдану ұзақтығы;

Пайда әкеле алу қабілеті;

Әкелетін пайда мөлшеріне  қатысты анықсыздық.

Материалды емес активтер бойынша тозу кәсіпорынның өзі белгілеген нормалар бойынша есептеледі. Нормаларды есептеу негізі ретінде бастапқы құн және материалды емес активтерді жоспарланып отырған қолдану мерзімі (максимум 10 жыл) алынады. Тозудың  нақты сомасы кәсіпорынның есеп айырысу шотына өнімді өткізуден түскен түсіммен бірге түседі де , айналымда жүреді.

Кәсіпорынның негізгі  қорларды іске қосуды қаржыландырудың  меншік қаражаттарының үшінші көзі болып кәсіпорын иелігінде қалатын пайда (таза пайда) табылады. Кәсіпорындар таза табысын қолдану бағыттарын өздерінің қаржылық жоспорларында өз еркімен анықтайды.

Көптеген кәсіпорындар меншік нысанына байланыссыз , шектелген  капиталмен құралады да, қызметтің жарғылық түрлерін толық мөлшерде іске асыруға мүмкіндік бермейді. Сондықтан олар  айналымға несиелік ресурстарды тартуға мәжбүр болады.

Тек ірі инвестициялық  жобалар ғана емес, ағымдағы қызмет шығындары да несиеленеді:

өндірісті жаңарту, кеңейту, қайта түрлендіру , жалға алынатын меншікті сатып алу , т.б.талған операциялардың барлығы қарыз алушылардың меншік қаражаттарының аздығы , олардың міндеттері бойынша кепілдердің болмауы, нақты заңнамалық қамтамасыз етудің болмауы, нарық , баға конъюнктурасының өзгеруі, басқа да факторлар себебінен , осы операцияларды жоғары дәрежелі банктік тәуекелдерге жатқызады. Олар банктерді маңызды зиян шегуге әкелуі мүмкін.

Сондықтан банк қарыз  алушы кәсіпорынға несиелік келісім-шарт бермес бұрын , мынандай ұстанымдар бойынша тексерулер жүргізеді:

Заңи несиеге қабілеттілігін тексеру;

Қаржылық несиеге қабілеттілігін тексеру.

Қарыз алушы кәсіпорынның ресми есептілігіне сүйене отырып, мыналарды бағалау керек:

Баланс ликвидтілігін;

Қаражаттарды пайдаланудың тиімділігі;

кәсіпорынның қорлары  мен басқа да активтерінің күйін;

түрлі активтерге қосымша  қаражаттарды орналастыру мүмкіндігі.

Капиталды салымдарды қаржыландыру көздерін таңдау мәселесі көптеген факторлар  ескеріле отырып шешілуі керек:

Тартылып отырған капитал құны;

Оның қайтуының тиімділігі;

Меншікті және тартылған  капиталдың ара қатынасы;

Инвесторлар мен қарыз  берушіредің экономикалық қызығушылықтары.

Кез келген шаруашылық субъектінің  қаржылық қызметін басқарудың маңызды  объектісі болып капитал табылады.

Капиталдың өзі негізгі  және айнымалы деб бөлінеді. Олардың  әрқайсысы да кәсіпорын қызметі  үшін қажетті. Әдетте , капитал кәсіпорын  мүлкін қаржыландыру көздеріне сәйкес келеді және ресурстарды үнемді пайдалану  нәтижесінде белгілі бір экономикалық әсер алуды қамтамасыз етеді.

 

II. Кәсіпорында айналым құралдарының пайдалануы

 

 

2.1Кәсіпорында  айналым қорларының экономикалық  жағдайы

 

Бұл жұмыста біз өнімдерді  шығарудың көлемі мен өсу қарқынына  байланысты пікірлерді қалыптастырғанда рынок салып отырған шектеулерді есепке аламыз, ал кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктері оның бәсекелес тұрғысы мен салалық ерекшеліктерін есепке ала отырып талданады.

Кәсіпорын құны  дегеніміз  сатып алушылар кәсіпорынды  өз меншігіне  алу үшін төлеуге дайын ақша мөлшерінің бағасы. Бұл жерде «кәсіпорын құны терминін» кәсіпорынның  «рыноктық құны» терминімен шатастырмау керек, ол әрбір сәттегі қор рыногындағы кәсіпорынның  акцияларының жалпы курстық құнын көрсетеді.