Тауарлар мен ыдыстарды түгендеудің мақсаты міндеттері және түрлері

     Сауда мекемелері мен кәсіпорындарының қаржы-шаруашылық қызметтерінің негізгі көлемді  көрсеткіші болып  тауар оралымы есептеледі, ол белгілі мерзімде (ай, тоқсан, жыл) сатылған тауарлардың көлемін көрсетеді.

     Жоғарыды  айтылғандай, тауар оралымы сауда  жүйесін ұйымдастыру түріне сәкес  көтерме сауда оралымы және бөлшек сауда болып бөлінеді.

     Көтерме сауда оралымы деп тұтыну бұйымдарының келешекте бөлшектеп сату үшін  көбінесе бөлшек сауда кәсіпорындарында, сондай-ақ  өндірістік тұтыну немесе қайта өндіру үшін басқа мекемелерге ірі партиялармен сатылған көлемін айтады. Тауар қозғалысының қалыптасқан түрі бойынша көтерме тауар оралымы екі түрде болады: қоймалық және транзиттік.

     Қоймалық  сауда оралымы  деп тауарларды сауда және басқа кәсіпорындарға көтерме сауда кәсіпорындарының қоймалары арқылы сатуды айтады. Көтерме сауда кәсіпорындарының қоймаларынан көбінесе маусымды сұраныстағы тауарлар, мерзімінен бұрын жеткізілетін және бөлшек сауда кәсіпорындарына жеткілікті кең түр - түрін түсіру үшін алдын-ала сұрыптау және іріктеп жинақтауды қажет ететін күрделі түр – түрлі тауарлар сатылады.

     Транзиттік  сауда оралымы  деп тауарларды (көбінесе жай ассортимент: қант, ұн т.б.) жабдықтаушылардан (жеткізушілерден) көтерме сауда кәсіпорындарына соқпай  тікелей сатып алушы мекемелер мен кәсіпорындарға жеткізуді айтады. Ол екі түрлі тауар оралымына бөлінеді: жабдықтаушылар (өндірушілер) мен сатып алушылар (тұтынушылар) арасындағы есеп айырысуға көтерме сауда кәсіпорындарының қатысуымен (төленген транзит) және есеп айырысуға көтерме сауда кәсіпорындарының қатыспауымен (төленбеген транзит немесе ұйымдастырылған транзиттік оралым). Бірінші жағдайда, көтерме сауда кәсіпорындары тауарлар үшін жабдықтаушылармен және сатып алушылармен де өздері есеп айырысады. Транзиттік сатудың екінші түрінде тауарлар үшін сатып алушылар тікелей жабдықтаушылармен (өндірушілермен) көтерме сауда кәсіпорындарының қатысуынсыз есеп айырысады. Көтерме сауда кәсіпорындары тек транзиттік жеткізіп тұруды ұйымдастырады, олардың орындалуын бақылайды және делдал ретінде тауарлардың жеткізілуін ұйымдастырғаны үшін сыйақы алады.

     Қоймалық  және транзиттік тауар оралымының сомалары жалпы көтерме тауар оралымын құрайды. Атап айту керек, тауар жеткізудің транзиттік түрі ең үнемді және үдеулі түрі, өйткені тауарлардың жылжу жолындағы артық жүйелер қысқарады, тауар оралымы жылдамдатылады, көлік шығындары қысқарады, аралық қоймаларында тауарларды тиеу- түсіру мен сақтау операцияларына жасалатын шығындар толық жойылады, тауарлардың ысырыпталуы (жоғалуы) азаяды.

     Бөлшек  сауда оралымы дегеніміз - тұтыну бұйымдарының халыққа олардың ағымдағы және алдағы ақшалай табыстарына қолма-қол есеп айырысу арқылы айырбастау және несиеге беру көлемі. Осылайша бөлшек сауда оралымының негізгі экономикалық мазмұнын қорытындылауға болады.

     Бөлшек  сауда оралымына тауарларды халыққа  сатудан басқа, сондай-ақ бөлшек сауда  кәсіпорындарынан шығын көтерме  оралымы түрінде жекелеген заңды  тұлғаларға (ауруханаларға, балалар мекемелеріне, демалыс үйлері мен санаторийлерге, мүгедектер мен қарттар үйіне және т.б.) өздері қызмет көрсететін халықтардың контигентін тамақтандыруды ұйымдастыру үшін (ауруларды - емделу орындарында, демалушыларды-санаторийлер мен демалыс үйлерінде, балаларды - балалар үйінде, мектептерде, оқушылар интернаттары мен лагерлерінде, мүгедектерді - мүгедектер мен қарттар үйлерінде және т.б.) қолма-қол ақшасыз есеп айырысу бойынша сатылған азық-түлік тауарларының және олардың күнделікті шаруашылық (өндірістік емес) қажеттілігіне жұмсалған тауарлар сомалары кіреді. Бұл тауар оралымы тағы да шағын көтерме деп аталады.

     Бөлшек  сауда оралымының құрамы Қазақстан  Республикасының статистика агенттігінің арнайы нұсқаулығымен анықталады.

     Бөлшек  сауда оралымы бөлшек сауда кәсіпорындары және қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарының тауар оралымы болып бөлінеді. Тұтыну кооперациясында, бұдан басқа, ауыл шаруашылығы өнімдерін шартты бағалар немесе фермерлік және шаруа қожалықтарынан комиссияға алынған және халықтан сатып алынған өнімдерді жеткілікті базарларда қалыптасқан бағалар бойынша сатудан да бөлшек тауар оралымы құралады.

     Тауарды халыққа сату және ақшалай табыстарын сатып алу-сату жолымен қажетті халық тұтынатын бұйымдарға айырбастаумен байланысты экономикалық қатынастар бөлшек сауда оралымының экономикалық санаты ретіндегі мазмұнын көрсетеді.

     Бөлшек  сауда оралымы – бұл ел дамуының маңызды әлеуметтік-экономикалық көрсеткіші. Оның көлемі бір жағынан, халық тұтынатын бұйымдар өндірісінің ауқымын сипаттайды, ал екінші жағынан, халық тұтынатын тауарлық өнімдердің көлемін және сонымен қатар халықтың материалдық әл-ауқатын және мәдениеттілік деңгейін көрсетеді. Тауарларды бөлшек сату тұтынатын бұйымдарға деген халықтың жеке қажеттілігін қанағаттандырудың негізін құрайды, өйткені халыққа барлық материалдық игіліктің 80 пайызы шамасындай бөлшек тауар оралымы арқылы келеді.

     Бөлшек  сауда оралымының мағынасы тағы да мынамен айқындалады, бөлшек сатып алу- сату актісі – тауарлардың айналым саласынан тұтыну саласына жылжуының ақырғы кезеңі. Бұл актіде тұтыну құны мен тауардың құны қоғамдық танымға ие болады және тауарларды өндіру мен айналуына кеткен қоғамның барлық шығындары ақшалай төленеді. Нәтижесінде тауар өндірушілер (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы), көлік және сауда мекемелері (кәсіпорындары) өздерінің қызметтерін жалғастыруға және ұдайы өндірістің үзіліссіз жүйесін қамтамасыз етуге мүмкіндік алады.

     Бөлшек  сауда оралымының өсуі елдің ақша айналымын айқын түрде нығайтады, өйткені елдегі айналымдағы ақшалардың негізгі бөлігін бөлшек сауда кәсіпорындарынан тауарлар сатып алуға жұмсалған халықтың ақшалай табыстары құрайды және осы жүйе арқылы олар банктің кассасына қайтып оралады. Бұл өз кезегінде, уақытымен, еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы, оқуақы, төлеуге және басқа да ақшалай операциялар жүргізуге мүмкіндік береді. Тауарлар мен ақшалай айналымдарының тиімді жүйесі үшін бір жағынан, бөлшек саудаға түсетін тұтыну бұйымдарының көлемі мен құрылымдық құрамы арасында және екінші жағынан, сатып алу қорлары мен халық сұранысының құрылымы арасында дұрыс ара қатынас болуы керек.

     Осымен  бірге, бөлшек тауар оралымы сауданың сала ретінде, оның құрылымдық бөлімшелерінің (бөлшек сауда кәсіпорындарының-дүкеннің, дүңгіршектің және т.б.) және басқа да халыққа тауарларды бөлшек сатып  алу-сатумен шұғылданатын мекемелердің (жеке және заңды тұлғалардың) сауда-қаржы қызметтерінің негізгі көрсеткіші ретінде үлкен мағынасы бар.

     Оның  көлемі мен түр-түрінің құрылымымен  ең ақырында сауда мекемелері мен  кәсіпорындары қызметтерінің барлық басқа көрсеткіштері, соның ішінде жалпы түсім, шығындарының сомасы мен құрамы, тауарларды сатудан түскен түсім, сауда қызметкерлерінің саны мен құрамы, еңбекақы төлеу қоры, тауар қорларының көлемі мен түр-түрі тікелей байланысты.

     Көтерме және бөлшек тауар оралымының көлемі халық сұранымымен пайдаланатын тауарлар қорларының  жеткілікті көлемде болуына байланысты.

     1.2 Тауар қорлары, оларды жіктеу және бағалау  

     Тауарларды  өндіру мен жеткізуде бір қалыптылық болмаған жағдайда үзіліссіз сауданы қамтамасыз ету үшін сауда мекемелері мен кәсіпорындарында қажетті тауар қорлары болуы қажет.

     2 – «Босалқылар»  JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес бұл ұйымның қалыпты қазмет барысында қайта сату үшін сатып алынған және сақталған тауарлар. Оларға, мысалы, бөлшек саудамен айналысатын сатушының алған тауарлары кіреді.

     Тауар қорлар – бұл соңғы тұтынушыға сатылған кезге дейінгі рыноктағы (айналым саласындағы) қоғамдық өнімнің бөлігі. Тауар қорларының міндеті- бұл толассыз өндіріске және үзіліссіз өткізуге кепіл болу. Олардың өндірістік қорлармен салыстырғанда, өз мәнісі бойынша маңызды айырмашылығы олардың жұмсалуы біршама күткендей болмайды.

     Тауар қорларының әділетті қажеттілігі сауда  жүйесінің үзіліссіздігін және ырғақтылығын қамтамасыз етуден туындайды, өйткені халық тұтынатын тауарлар өндірісі мен оларға сұраныстың арасында, бұйымдардың қажеттілігі мен олардың әртүрлі сол кезде қолда бары арасында оқтын-оқтын сәйкессіздік туындайды. Осындай  сәйкессіздікке мынандай жағдайда себеп болады.

     1. Жекелеген өнеркәсіп кәсіпорындарының шығарған өнімдер тізбесі тауарларға деген сұраныстың құрылымынан әлдеқайда аз, сондықтан әртүрлі кәсіпорындардың өнімдерін жинап, халықтың сұранысына сәйкес тауардың түр-түрін қалыптстыру қажеттігінен туындайды.

     2. Өнеркәсіп кәсіпорындарының (жабдықтаушыларының) орналасу радиусы мен тауарларды тасымалдау жағдайы тауарлардың тобын сататын жерлеріне кезекті жеткізулер мен тұтыну арасындағы уақыт аралық айырмашылығын алдын-ала анықтайды, олар көптеген факторлардың әсерінен өте көп болуы мүмкін. Осы үзіліс кезінде тауарларды үзіліссіз сату мен тұтыну тек белгілі бір тауар қорлары болғанда ғана мүмкін.

     3. Елдің жекелеген Қиыр Солтүстік аудандарында теңелген аудандарының табиғи-климаттық ерекшелігі бар, жүк тасымалдау жағдайлары мен көлік жол қатынастары мүмкіндігіне байланысты жылдың жекелеген мезгілінде ғана жетуі шектелген биік таулы және жетуге жолы қиын аудандары мезгілінен бұрын жеткізу арқылы тауар қорларын жасауды талап етеді,  олар келешекте жолсыздық пен көлік қатынастарының жоқтығынан тауарларды жеткізудегі үлкен үзілістер кезінде халық сұранысын үзіліссіз қанағаттандырады.

     4. Кейбір тауарларды өндіру мен  оларды тұтынуда маусымдық құбылуы  бірдей еместігін тұтыну маусымы  кезінде мұндай тауарларды сату  көлемі олардың ағымдағы өндірілуінен асып түседі, сондықтан маусымдық тауар қорларын жасау қажеттігі туындайды. Ақырында, тауарларды жеткізудегі ойламаған үзіліс болуы мүмкін жағдайлар, сұраныстың тұрақсыздығы немесе кейде сауда жүйесінде қарастыруға болмайтын өндіріс ырғағының бұзылуы тұтынуда үзіліс болмау үшін сақтандыру қорларын жасауды талап етеді.

     Сонымен, тауар қорлары сауданың материалдық-техникалық базасы бар жағдайда тауар қорлары  халық мұқтаждығына толық сәйкес болуы, ең аз шығынмен бөлшек тауар  орлымының әсерлі дамуын қамтамасыз етуге тиіс, сондай-ақ сауданың тиімділігін және сатып алушыларға қызмет көрсетудің сапасын арттыруға мүмкіндік туғызады.

     Тауар қорлары өздерінің міндеттері мен тұрған жеріне байланысты ажыратылады.

     Тауар қорлары  міндеттері бойынша : ағымдағы, маусымдық, сақтау және мерзімінен бұрын жеткізу  қорлары болып жіктеледі.

     Ағымдағы  тауар қорлары екі кезекті түсудің арасындағы кезеңде тауарларды күнделікті үзіліссіз сатуды қамтамасыз етуге арналады және олар тауарлардың әрбір кезекті түсуімен үнемі жаңарады. Сонымен, әрбір тауар бойынша қорлардың мөлшері сату көлемі мен тасып әкелу жиілігімен анықталады, сондықтан бұл жағдайда тауарларды тасып әкелу біршама бірқалыпты азғантай уақыт аралығында жүргізіледі.

     Маусымдық сақтау тауар қорлары  жыл мезгіліне сәйкес өндірілетін және тұтынатын кейбір тауарлармен сауданы үзіліссіз жүргізуді қамтамасыз ету үшін жасалады. Мұндай тауарларға тұтыну маусымы кезінде олардың сатылу көлемі ағымдағы өндірістен асып түсетін тауарлар жатады. Осыған байлансыты маусым аралық шығатын осындай тауарлар алдын-ала қор жинау қажет, ол келешекте жылдың әр түрлі мезгілінде тауарлардың жекелеген түрлерін өндірудің жетіспеушілігі немесе тоқтауы кезінде халықтың өсіп келе жатқан сұанысын қалыпты қамтамасыз ету үшін сатылады. Сонымен, мысалы, шырша әшекейлері, шаңғы мен коньки, қыстық киім мен аяқ киім- қыста, картоп пен көкөністерді сала бастау- ұзақ сақтауға, киім мен аяқ киім –жылдың белгілі бір мерзіміне және т.б.

     Мерзімінен  бұрын жеткізілетін тауар қорлары  келешекте елдің жекелеген аудандарында сауданы тоқтаусыз жүргізу және халық сұранысын үздіксіз қанағаттандыру үшін тауарларды алдын-ала мерзімінен бұрын жеткізу арқылы жасалады, себебі бұл аудандарда табиғи климаттық ерекшеліктерінен, жолсыздық немесе көлік жолдары жүйесінің нашар дамуына байланысты (көктемгі және күзгі жолдың езілуінен) тауарларды көліктік қатынас жолдардың қазіргі жағдайында тек жылдың белгілі  бір мезгілінде ғана жеткізуге болады. Осы жеткізуге мүмкіндік бар кезде болашақта сатуға қажетті барлық тауарлар тасылып алынады, осының нәтижесінде бөлшек сауда кәсіпорындарында ағымдағы тауар қорларынан басқа, тауарларды кезекті жеткізулер арасындағы едәуір үзіліс кезінде сатуға арналған мерзімінен бұрын жеткізілетін қорларда шоғырландырылады. Осы жерде бұл мәселені жан-жақты қарамай-ақ айта кету керек, қазіргі көлік жолдары жүйесінің дамуы мен әбден жетілуіне байланысты елдің көптеген шалғайдағы аудандары жүйелі көлік байланыстарының жалпы жүйесіне кіреді, сондықтан мезгілінен бұрын жеткізілетін тауарлардың қажетті көлемі азаяды.