К а п и т а л мен р е з е р в т е р

    1.  Сатып алынған акциялардың нақты  құны номиналдық (атаулы) құнға тең  болған жағдайда: 5210 шоты дебеттеледі де, және 1040, 1030, 1010 шоттары кредиттеледі.

    2. Сатып алынған акцияның құны  номиналдық күннан төмен болған  жағдайда:

    - сатып алу кұнына: 

    5210 шоты дебеттеледі де және 1040,,1030 , 1010 шоттары кредитгеледі;

    - сома айырмасына, яғни акциялардың құны номиналдық құннан аз болған жағдайда:

    5210 шоты дебеттеледі де және 5510 "Есептік  жылдағы таратылмаған табыс"  шоты кредиттеледі (яғни ақша  қаражатгары жеткіліксіз болған  жағдайда оларға қосымша қаражаттарды  қосады).

    3.  Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналдық құннан жоғары болған жағдайда:

    -  сатып алу құнына:                      

    5210 шоты дебеттеледі де, 1040, 1010, 1030 шоттары  кредиттеледі;

    - сома айырмасына, яғни акцияның  құны номиналдық құнынан артық  бағаға сатып алынған жағдайда:

    5510 "Есептік жылдағы таратылмаған  табыс" шоты дебеттеледі де, 5210 шоты кредиттеледі.

    Егер  де акциялар айналыстан шығарып алу  үшін акционерлерден қайтып сатып алынса, онда олар мынадай шоттар корреспонденциясымен беріледі: 5010, 5020  шоттары дебеттеліп  шоты кредиттеледі.

    Егер  де акциялар одан әрі сату мақсатында қайтып алынса, онда олардың номиналдық құны 5210 шоттың кредитінен 7410 "Бағалы қағаздарды сатудан алған шығыстары  бойынша" шотының дебетіне жатқызылады.

    Акциялардың сатылатын құнына, олардың номиналдық құнының мөлшеріне 6210 "Бағалы қағаздарды сатудан алған табыстары бойынша" шоты кредиттеледі де,  1280 "Басқа да" шоты дебеттеледі. Егер де акцияның кұны номиналды құнынан жоғары болса алынған айырма сомасына 1280 шоты дебеттеледі де,  5310 "Қосымша төленген капитал" шоты кредиттеледі.

    Акционерлерден  сатып алған акцияларды сатқан кезде  қоғамның жарлық капиталы өзгермейді.

    Қоғам келесі жағдайларда акцияны қайтып сатып алуға құкығы жоқ:

    - қоғамның эмитенттелген акциялары  толық төленгенге дейін;

    - қоғамның шығарылған (төленген) жарлық капиталы қайтып сатып алынған нәтижесінде, тиесілі қоғам типтері үшін шығарылғаны (төленген) жарлық капиталының минималды деңгейінен кем болса;

    -  қоғам акцияны кайтып сатып  алған шақта төлем қабілеттілігі  жоқ болса немесе акцияны сатып алған соң сондай жағдайға тап болатын болса;

    -  акцияны сатып алатын кезінде  коғамның меншік капиталының  келемі қоғамның жарлық капиталына  шығарылған (төленген) капиталдан кем  болса.

    Қайтып  сатып алынатын акцияның саны бүкіл  қоғамның шығарған акциясының 25%-нен немесе қоғамның меншік капиталының 10%-нен аспауы керек.

    Қоғамның  акциясын сатып алу мәселесі сол  қоғамның жалпы жиналысында шешіледі, осындай шешім шыққан соң отыз күннің ішінде аталған шешімді жүзеге асыруына болады. Сатып алынған акцияны қоғамның ұстаушы реестріне енгізеді.

б) Қосымша  төленген капиталдың есебі. Қосымша төленген капитал дегеніміз -акционерлік қоғам өз акцияларын олардың атаулы (номиналды) бағасынан жоғары бағаға сату нәтижесінде түскен сомасы (эмиссиялық табысы). Мұндай капиталдың (табыстың) есебі 5310-ші "Қосымша төленген капитал" шотында жүргізіледі.

    Өз  меншігіндегі акцияларды сатқанда 5310 шоты кредиттеліп, мына шоттар дебетгеледі: 1040,1030,1010

    Сатылған  акциялар бойынша шоттарды телеуге  ұсынған кезде сатылған акциялардың тұрақты құны 1240-шоттың дебеті мен 6210-шоттың кредиті бойынша көрсетіледі.

в) Қосымша төленбеген капиталдың есебі. Капиталдың бұл түрінің есебі үшін 5400 -ші "Қосымша төленбеген капитал" бөлімшесінің шоттары арналған. Бұл бөлімшенің катарына мынандай синтетикалық шоттар кіреді:

    5420-шот  "Негізгі құралдарды қайта  бағалаудан алынған қосымша төленбеген  капитал"; 1010-шот "Инвестицияларды  қайта бағалаудан алынған қосымша  төленбеген капитал"; 1030-шот "Басқа  да қосымша төленбеген капитал". 5400-ші "Қосымша төленбеген капитал" бөлімшесінің шоттарында құнсыздануға байланысты негізгі құралдарды, инвестицияларды және басқа активтерді қайта бағалаудан алынған капиталдың қалдықтары мен козғалысы туралы ақпарат жинақталады.

        Негізгі құралдарды қайта бағалау операциялары. Негізгі құралдарды, ұзақ мерзімге жалға алатын негізгі құралдарды, бітпеген (аяқталмаған) күрделі қаржы жұмсалымдары мен жабдықтарды қоса алғанда кайта бағалау заңға сәйкес негізгі қорларға индексация жасау тәртібі мен ережесін шаруашылық субъектісі өзі шешуге кұқылы. Қайта бағаланған негізгі құралға төмендей корреспонденция жасалады.

    Негізгі құралдарды (жерден басқа) қайта бағалау  кезінде 2410, 2510,5,2520 шоттары дебеттеліп, 5420 шоты кредиттеледі, негізгі құралдардың  қайта бағалануына байланысты олардың тозу сомасы ұлғайғанда 5420 шоты дебеттеліп, 2420 шоттары кредиттеледі.

    Қайта бағалаудың сомасы тек негізгі кұралдардың  объектісі есептен шыққан кезде  ғана себебіне байланыссыз бөлінбеген табыстың сомасына кешіріледі.

    Инвестицияны  қайта бағалаудың операциялары бойынша. Инвестицияларды қайта бағалау белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Инвестицияларды қосымша есептеу сомалары 5430-ші "Инвестицияларды қайта есептеуден алынған қосымша төленбеген капитал" шотының кредиті бойынша көрініс табады: 
 
 
 

 

    Кесте 1. Инвестицияны қайта  бағалау операциялары

    5430 шотының дебеті ұзақ мерзімді инвестицияның құнының темендегенін және олардың баланстық құнының азайғанын көрсетеді, ол кезде қайта бағаланған сомасының шегінде мына шоттар корреспонденцияланады:

    - ұзақ мерзімді инвестицияның  төмендеген құнына 1140 шоттары кредиттеліп, 5430 шоты дебеттеледі;

    - инвестицияның баланстық құнының  азайған сомасына 2210-2310 шоттары кредиттеліп, 5430 шоты дебеттеледі.

    Басқа да активтердің қайта бағалануымен байланысты операциялары. Активтердің басқа түрлерін (шикізаттарды, материалдарды, сатып алынатын жартылай фабрикаттарды, отынды, дайын өнімді, тауарларды және басқаларын) қайта бағалау операциялары ұшін 5440-ші "Басқа да қосымша төленбеген капитал" шоты пайдаланылады. Шын мәнінде бұл шот инвестиция-неттосы бойынша бағамның есептен шығарылатын кезеңіне дейінгі айырмасын есепке алу үшін пайдаланылады. Егер де инвестиция-неттосы шет елдегі бөлімшелерге берілсе, бағамдық айырманың жиынтық сомасы табыс ретінде 6250 шоттың кредиті бойынша көрініс табады, ал егер де ол шығыс ретінде танылса, онда ол 7430 шотгың дебеті бойынша керініс табады.

    Егер  де доллар бағамы теңгеге шаққанда азайса, онда оның бағамдық айырмасы қаржылық инвестицияның қысқарғаны ретінде бағаланады және ол 5440 "Басқа да" шотының дебеті бойынша көрініс табады, ал егер де керісінше болса, онда 5440 шотының кредитінде көрсетіледі. 

3.    Резервтік капиталдың  есебі

    Резервтік капитал - акционерлерлік қоғамның және басқа да тараптардың таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі. Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) қызметінен алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда, дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады. Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражаттармен бірге бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның меншік капиталы болып табылады.

    Резервтік капиталдың есебі 5500-ші "Резервтік  капитал" бөлімшесінің мынадай пассивті шоттарында жүргізіледі: 5410-ші "Заңдармен  белгіленген резервтік капитал" және 5520-ші "Басқа да резервтік капитал".

    Заңдармен белгіленген резервтік капиталдың есебі. Шаруашылық жүргізуші серіктестіктің (ЖІПС, АҚ және басқалар) резервтік капиталы құрылтайшылардың құжаттарында (жарғысыңда, құрылтайшьшардың шарттарында) белгіленеді, соңдай-ақ белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жыл сайын түскен таза табыстан аударып отыру акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді. Оның мөлшері жарияланған жарлық капиталдың 15%-нен кем болмауы керек.

    Резервтік капиталдарды калыптастырған (қүраған) кезде 5610 шоты дебеттеледі де, 5410 шоты кредиттеледі.

    Резервтік капитал каражаттарын пайдалану 5410-ші шоттың дебетінен мына шоттардың кредитінде көрініс табады:

    3030, 3340 — артықшылығы бар акциялар бойынша төлем жасауға қажет қаржысы болмаған жағдайда серіктестіктердің резервтік капиталының ішіндегі дивидендтердің есебінен телеген кезде; 5510-шот "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)", 5530-шот "Өткен жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)" - зиян шеккен соманы резервтік капиталдың есебінен жапқан кезде.

    Басқа да резервтік капитал  есебі, 5530-ші "Басқа да резервтік капитал" шотында жүргізіледі. Бұл шотта заң тәртібімен көзделген ең төменгі мөлшерден тыс жасалған резервтік капиталдар есептелінеді.

    5460-шоттың дебеті мен кредиті бойынша шоттар корреспонденциясы 55410-шоттың корреспонденциясына ұқсас. Бұндай резервтер кәсіпорынның өз қалауы бойынша қалыптастырылады.  

    Акционерлік қоғамдар мен басқа да ұйымдар өздерінің таза  пайдасы  есебінен  жоғарыда  айтылғандай  резервтік капитал    құрады.    Бұл   резервтік   капиталдың   мөлшері қоғамның жарғысында белгіленеді. Резервтік капиталдағы жинақталған сома алдын ала есептелмеген, төтенше жағдайлардан болатын  шығындарды жабу үшін жұмсалады. Жалпы резервтік капиталдағы жинақталатын сомаларды  жұмсау  тәртібі   акционерлік  қоғамның  жарғысында   бекітіледі.   Резервтік   капиталдың   жұмсалуына байланысты азаюы келесі есепті кезең ішінде қоғамның жарғысында керсетілген мөлшерге тең етіп қайта қалып-тастыруды  қажет етеді.  Кәсіпорындарда резервтік  капиталдың есебі "Резервтік капитал"  бөлімінің: "Заңмен белгіленген резервтік капитал", "Басқадай резервтік капитал" — деп аталатын шоттарда есептеледі.

    Резервтік   капитал ұйымның таза   пайдасы   ессбінен қалыптасқан уақытта бухгалтерлік есепте:

    Д-т:  "Ағымдағы жылдың бөлінбеген табысы" шоты,

    К-т:  "Заңмен белгіленген резервтік  капитал" немесе "Басқадай резервтік  капитал" деп аталатын шоттар түрінде  жазу жазылуы тиіс.

    Ал   кәсіпорынның   резервтік   капиталындағы   жинақталған сомасы жұмсалынғанда бухгалтерлік ссепте:

    Д-т:    "Заңмен белгіленген резервтік  капитал" немесе "Басқадай     резервтік     капитал"     шоттарының тиістісі,

    К-т:   "Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны)";

    "Өткен  жылдардағы бөлінбеген табыс  (жабылмаған зиян)";

    "Артықшылығы  бар акциялар бойынша есеп  айырысу" немесе тағы да  басқа шоттардың тиістілері түрінде  екі жақты жазу жазылады.

    Акционерлік қоғамдар немесе басқа да ұйымдар  өздерінің тапқан таза пайдасының есебінен әр түрлі бағыттарға байланысты қорлар құруына болады. Бұндай бағытта құрылған қор сомаларын керекті уақытында жұмсағаннан кейін қайта қалыптастыру кәсіпорын үшін міндетті болып саналмайды. Ол аталған қорлардың есебі "Басқадай резервтік капитал" деп аталатын шотта жүргізіледі. (Қосымша 2)