Аудит пәнінен бағдарлама

2.  Бухгалтерлік баланс  түрлерінің әр түрлі белгілері  бойынша салыстырмалы сипаттамасын сызба түрінде көрсетіңіз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4-Тақырып: Шоттар жүйесі және екі жақты жазу

 

     Негізгі түсініктер: шоттар, активті шот, пассивті шот, уақытша шоттар, тұрақты шоттар, транзиттік шоттар, екі жақты жазу, шоттар корреспонденциясы, бухгалтерлік өткізбе, жалпылаушы шоттар, талдамалық шоттар, шоттар жоспары.

 

        Әрбір кәсіпорында көптеген шаруашылық  операциялар жасалады, олар құжаттарда  көрініс табады. Оның үстінде  кәсіпорында әртүрлі шаруашылық  операциялардың барлығын баланста  тіркеуге мүмкіндік бермейді. Бірақ шаруашылық қызметтің нәтижелерін бағалау қолда бар шаруашылық қаржысын ескеру және баланстағы барлық өзгерістерді бақылау үшін барлық құжаттар бухгалтерлік баланста қабылданып топтастырылады. Мұндай топтастыру балансты дамыту үшін ашылатын бухгалтерлік есептің шотында жасалынады. Шоттар-қажетті деректер алу мақсатымен ағымдағы есепті топтау және объектілерді бақылау тәсілі болып табылады. Оларды құралдардың әрбір түрін, олардың құралу кездерін және процесті есепте қабылданған топтастыруға сәйкес есепке алу үшін баланс баптарын дамыту ретінде ашады. Шоттарда есеп ақшалай өлшеммен жүргізіледі, олар активтер, капитал, міндеттемелер, сонымен қатар кірістер мен шығындарды есептеуге ашылады.   Кейбір бухгалтерлік шоттарда қалдықтар болады. Актив шоттары кәсіпорынның шаруашылық құралдардың немес мүлкін есепке алады. Бұл шоттар бойынша қалдықтар баланстың активінде бейнеленеді. Ал капитал және міндеттемелер шоттары шаруашылық құралу көздерін есепке алуға арналған. Бұл шоттар бойынша қалдық пассивте бейнеленеді. Шоттардың әрқайсысы (активті және пассивті) 2 бөліктен тұрады: Дебет және Кредит. Бұл сөздер латын сөзінен шыққан. Дебет-берешек, кредит-сену дегенді білдіреді.

Есеп тәжірибесінде  актив, капитал және міндеттемелер  шотында әртүрлі өзгерістер болуы мүмкін, яғни шоттардың азаюы немесе кобеюі. Осы өзгерістерді көрсету үшін шоттардың дебеті мен кредиті қолданылады.

 

Активті шоттар құрылымы:

Актив шотының дебетінде  шаруашылық құрал-жабдықтардың айдың  басындағы қалдығы, олардың көбеюі жіне айдың аяғындағы қалдығын көрсетеді, ал кредитінде азаюы жазылады. Шоттың дебетінде көрсетілген өзгерістер сомасы дебеттік айналым және кредитінде көрсетілген өзгерістер сомасы кредиттік айналым. Активті шоттың қалдығын есептеу формуласы (соңғы қалдық):

Қа = Қб + Ад - Ак                                      (1)

Қа – айдың аяғындағы қалдық;

Қб – бастапқы қалдық;

Ад – дебеттік айналым;

Ак – кредиттік айналым.

Жаңадан алынған  қалдықты бастапқы қалдық ретінде келесі айда шоттың дебетіне жазады. Міндеттемелер шоты актив шоттарына керісінше.

 

Міндеттемелер шоттары құрылымы:

 

Қа = Қб + Ад – Ак                                  (2)

Міндеттемелер шотында қарағанда  айнадағындай теріс көрсетіледі. Міндеттемелер  шотының кредитіне шаруашылық құралдарының көздерінің айдың басындағы қалдығы, көбеюі және айдың аяғындағы қалдығы көрсетіледі, ал дебетінде азаюы көрсетіледі.

Сөйтіп активті  шоттарда тек қана дебеттік қалдық, ал міндеттемелер шотында тек  кредиттік қалдық болады. Егер шотта  қалдық қалмаса шот жабылды деп саналады.

Қаржылық нәтижені есептеу  және капиталға әсерін анықтау үшін шоттардың екі тобы белгіленіп бөлінеді. Олар кіріс және шығыс шоттары. Осы шоттардың ерекшілігі – бұл шоттарда қалдық болмайды. Бұл шоттар әр есеп беру мерзімінде жабылады. Осы мақсатпен жиынтық кіріс (зиян) деген бөлек шот ашылады. Шығын азайтады, кіріс көбейтеді. Егер кіріс шығыннан асса пайда алады. Шығын кірістен көп болса зиян шегеді. Шаруашылық операция жасауда шаруашылық құралдары мен олардың көздері құрамында болатын екі жақты жазу бухгалтерлік есептің екі объектісіне өзгеріс енгізеді. Шаруашылық операциялардың шоттарда көрініс табуын, олардың біреуінің дебетінде екіншісінің кредитінде бірдей сомада жазылуын екі жақты жазу деп атайды. Екі жақты жазу әдісін қолдану баланстың активтері, капиталы мен міндеттемелерінің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді:

1. Шоттарда дебетте жазылған ай басындағы жалпы қалдық сомасы басқа шоттардың кредитінде жазылған айдың басындағы қалдықтарының жалпы сомасына тең болуы тиіс.
2. Шоттар бойынша дебеттік айналымның жалпы сомасы кредиттік айналымның жалпы сомасына тең болуы тиіс. Бұл теңдік шоттарда екі жақты жазу әдісін қолданғанда түсіндіріледі. 
3. Шоттар бойынша дебеттік соңғы қалдықтардың жалпы сомасы кредиттік соңғы қалдықтар сомасымен бірдей болуы тиіс.

          Кәсіпорын мүлкінің және оның көздерінің өзара байланысын екі жақты жазу бейнелейді, ал шоттардың корреспонденциясы операцияны шоттың қай жағында көрсететінін анықтауға (дебет, кредит) мүмкіндік береді. Сонымен шаруашылық операцияның екі жақты жазу көмегімен бейнеленуі нәтижесінде шоттардың арасында пайда болған байланыс шоттар корреспонденциясы деп аталады. Бір-бірімен корреспонденция көмегімен байланысқан шоттар корреспонденцияланатын шоттар деп аталады. Бухгалтерлік өткізбе қарапайым және күрделі болуы мүмкін. Бір шот дебеттелетін екіншісі осы сомаға кредиттелетін өткізбе қарапайым, ал егер де шаруашылық операция бойынша белгілі бір сомаға бірнеше шот дебеттеліп және бірнеше шоттар кредиттелетін өткізбе күрделі деп аталады.

    Бухгалтерлік есепте шоттардың екі түрі пайдаланылады: синтетикалық және аналитикалық шоттар. Экономикалық жағынан топтасқан біртекті шаруашылық құралдарының және олардың көздерін есептеу үшін ашылған шоттар синтетикалық (жалпылаушы) шоттар деп аталады. Жекелеген объектілерді жіктеу мақсатында ашылған шоттар аналитикалық (талдамалық) шоттар деп аталады. Мысалы: Материалдар 1310 шот синтетикалық, оған қосымша отын: көмір, газ, мұнай, жағармай-аналитикалық шоттарашылуы мүмкін. Синтетикалық есеп шоттарында есеп тек ақшалай өлшеммен жүргізіледі, өйткені синтетикалық шот негізінде кәсіпорын есеп жүргізеді. Ал аналитикалық шоттарда операциялардың есебі ақшалай өлшеммен, қажет болған жағдайда заттай, еңбек өлшемдерімен де көрсетіледі. Кейбір синтетикалық шоттар бойынша біртекті аналитикалық шоттар бір синтетикалық шот шегінде қосымша топтастырылады. Стнтетикалық шот шегінде құрылған біртекті аналитикалық шоттар топтарын аралық (субшоттар) деп атайды. Оларды барлық кәсіпорындар бірынғай синтетикалық шоттардың көрсеткіштерін толықтыратын қорытынды көрсеткіштерді алу үшін енгізеді. Синтетикалық шоттардың 2 түрі бар: жай және күрделі. Жай шоттар аналитикалық есеп жүргізуді қажет етпейді. Ал күрделі шоттар субшоттарға және аналитикалық шоттарға бөлінеді.

Синтетикалық шоттар мен аналитикалық шоттар арасында өзара тығыз байланыс бар:

1. Аналитикалық шоттардағы айдың басындағы қалдық сомасы синтетикалық шот бойынша айдың басындағы және аяғындағы қалдыққа тең болады.
2. Аналитикалық шоттардың дебеті мен кредиті бойынша 1 айдағы айналым сомасы синтетикалық шоттың дебеті мен кредиті бойынша айналымға тең болуы тиіс.
3. Аналитикалық есептің шотына жазылатын әрбір шаруашылық операциясы тиісті синтетикалық шотқа жеке немесе қорытылған түрде жазылуы тиіс.

 

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1.   Бухгалтерлік шот терминіне түсінік беріңіз.
2.   Бухгалтерлік есеп шоттарының қажеттілігі?
3.   Есептің Дебет және Кредит символдары не үшін қолданылады?
4.   Символдардың көмегімен Кірістер және Шығыстар шотындағы

             өзгерістердің бейнеленуі.

5.   Активті шоттарда есепті кезең соңындағы қалдық қалай анықталады?
6.   Пассивті шоттардаңы соңғы қалдықты қандай формуламен анықтайды?
7.   Екі жақты жазуға анықтама беріңіз.
8.   Шоттар корреспонденцисы деген не?
9.   Қарапайым бухгалтерлік жзулардың күрделі жазулардан

             айырмашылығы қандай?

10. Аналитикалық шоттар не үшін керек?
11. Синтетикалық шоттар бойынша айналым тізбесінде қандай үш жұп

           теңдігі орындалу керек?

12. Шоттар тізбегіне сипаттама беріңіз..
13. Аралық шот деп нені айтады?
14. Типтік шоттар тізбегі қай уақыттан бері өз күшіне енді?
15. Типтік шоттар тізбегі неше бөлімнен тұрады?
16. Шоттар экономикалық мазмұны бойынша қандай түрлерге жіктеледі?

 

 

Тақырыпты бекітуге арналған тест сұрақтары:

1. «Материалдық  шығынды өтеу бойынша есеп  айырысу» шоты қандай шоттар  тобына жатады?

а. Активтер

в. Міндеттемелер

с. Капитал

д. Кірістер

е. Шығыстар

2. Шығыстар  шотында қалдық:

а.  Дебетте

в.  Кредитте

с.  Активте

д.  Пассивте көрсетіледі

е.  Дұрыс жауап жоқ..

3. Барлық міндеттемелердің  сомасы 65200 теңгеге өсуі нені білдіреді?

а. Активтердің 65200 теңгеге  ұлғайғандығын 

в. Капиталдың 65200 теңгеге  көбейгендігін

с. Активтердің 65200 теңгеге  ұлғайғандығын және капиталдың 65200 теңгеге азайғандығын

д. Активтердің 65200 теңгеге  азайғандығын немесе капиталдың 65200 теңгеге  азайғандығын

4. Өндіріс  жұмысшыларына еңбек ақы есептелгенде  қандай бухгалтерлік өткізбе  құрылады?

а. Д 3350     К 8110

в. Д 7210     К 3350

с. Д 7110     К 3350

д. Д 7310     К 3310

е. Д 8110     К 3350

5.  Активті  шоттарда мүліктің көбеюі қайда  бейнеленеді:

а. активте

в. пассивте

с. шоттың дебетінде

д. шоттың кредитінде

е. Еш жерде бейнеленбейді.

        6.Шығыстар шотында:

а. Қалдық болмайды

в. Қалдық болады

с. Қалдық болуы және болмауы  мүмкін

д. Қалдық баланстың активінде  көрсетіледі.

е. Қалдық баланстың пассивінде көрсетіледі

7. «Бөлінбеген пайда» шоты төмендегілердің қайсысына жатады?

а. капиталға

в. міндеттемелерге

с. шығыстарға

д. кірістерге

е. Активке

8. Кәсіпорын басшысына еңбек ақы есептелгенде қандай бухгалтерлік өткізбе құрылады?

а. Д 3350     К 8110

в. Д 7210     К 3350

с. Д 7110     К 3350

д. Д 7310     К 3310

е. Д 8110     К 3350

9. «Дебет»  термині латын тілінен аударғанда  нені білдіреді?

а. сенеді

в. берешек

с. қызмет

д. әрекетсіздік

е. қалдық

10 . Кірістің  өсуі шоттың қай жағында көрсетіледіі:

а. Дебетінде

в. Кредитінде

с. Дебет және кредитте

д. Актив бойынша

е. дұрыс жауап жоқ.

11. 45200 теңге  дебиторлық борыш өтелгенде баланс  қалай өзгереді?:

а. актив 45200 теңгеге кемиді және актив 45200 теңгеге өседі.

в. капитал 45200 теңгеге  өседі және  актив 45200 теңгеге кемиді.

с. актив 45200 теңгеге өседі  және міндеттемелер 45200 теңгеге кемиді

д. актив 45200 теңгеге өседі  және капитал 45200 теңгеге өседі 

е. актив 45200 теңгеге кемиді және міндеттемелер 45200 теңгеге кемиді

12. Ағымдық   шоттан  кассаға жұмысшыларға еңбек ақы төлеу үшін ақша келіп түскенде қандай шоттар корреспонденциясы құрылады?

а. Дт- 1010         Кт- 3350

в. Дт- 3350         Кт- 1030

с. Дт- 1010         Кт- 1030

д. Дт- 1030         Кт- 1010        

е. Дт -3350         Кт- 1010        

13. Басқару  персоналының еңбек ақысынан  жеке табыс салығы ұсталғанда  қандай бухгалтерлік өткізбе  құрылады?

а. Д 3350   К1010

в. Д 1030   К3350

с. Д 3350   К3120

д. Д 7210   К3350

е. Д 3120    К3350

14. Активті шоттарда қалдық қандай формуламен анықталады?

а. Қс=Қб+Ак-Ад

в. Қс=Қб+Ад+Ак

с. Қс=Қб+Ад-Ак

д. Қс=Қб-Ад-Ак

е. Қс=Қб-Ак+Ад

15. Кәсіпорын  қоймасынан әкімшілік ғимаратын  жөндеуге материалдар босатылғанда  қандай бухгалтерлік өткізбе  құрылады?

а. Д 7210      К1310

в. Д 1310     К 8410

с. Д  8110    К1310

д. Д 8410     К1310

е. Д 8310     К1330

 

 

СӨЖ-на арналған тапсырмалар 

Ұсынылған және өз беттеріңізше таңдап алған ғылыми әдебиет тізіміне сүйене отырып:

1. «Шоттар жүйесі және екі жақты жазу» тақырыбын оқып зерделегеннен кейін тақырыптың негізгі түсініктерінің тізімін құраңыз және анықтамасын беріңіз (глоссарий).

2.  Бухгалтерлік есеп  шоттарының әр түрлі белгілері  бойынша жіктелуін сызба түрінде көрсетіңіз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-Тақырып: Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру

 

Негізгі түсініктер: бухгалтерлік құжат, құжаттау, деректеме, түгендеу, қызыл сторно, корректура, есеп тіркелімдері, есеп нысандары, есеп саясаты.

 

      Үздіксіз қызмет қағидасына сәйкес, бухгалтерлік есеп шаруашылық жүргізуші субъектісінің құрылуынан бастап оның жойылуына дейін жүргізіледі. Барлық шаруашылық операциялары бухгалтерлік есептің шоттарында алғашқы растаушы құжаттарға тіркелуі арқылы есепке алынады. Бухгалтерлік құжаттар олардың растылығы мен заңдылығын бекітеді.

Есеп құжаттары есептік  жазулардың негізі болып табылады және шаруашылық қызметті басқару үшін де қолданылады. Бухгалтерлік құжат негізінде шаруашылық операциялардың дұрыстығы бақыланып, шаруашылық қызметке ағымдық талдау жүргізіледі және де кейбір шаруашылық бұзушылық себептері анықталады.

 Құжат  белгілі  бір түрде кодталған және арнайы тасмымалдаушыда тіркелген ақпараттық хабарлама болып табылады. Құжаттарда экономикалық ақпаратпен қоса заңдық ақпараттар да қолданылады.