Ақша туралы ұғым

Кассаға ақша кірістелген кезде 1011 – «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша» шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттары кредиттеледі:

1030- «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шоты— кассага есеп айырысу шотынан алынған сомаға;

1251- «Қызметкерлердің және баска да адамдардың қарыздары» қызметкерлердің есебіндегі сомалар, жалақы, жетіспейтін сомалар, талан-таражға түскен сомалар және т.б. бойынша кассага өткізілген қарыздар;

7010- «Дайын өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен табыс»;

7011 – «Сатып алынған тауарларды сатудан түскен табыс»;

 7060 – «Басқа табыстар» шоттары материалдар, жұмыстар мен қызметтер үшін қолма-қол ақшамен есеп айырысқан кезінде.

Кассадан акша берілген кезді 1011-шоты кредиттеледі және мына төмендегі шоттары дебеттеледі:

3350- «Персоналдармен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу» шоты — кәсіпорын қызметкерлеріне берілген еңбек жалақысының сомасына;

1251 – «Қызметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздары» шоты — кәсіпорын қызметкерлерінің есебіне берілген сомаға;

1030- «Есеп айырысу шотындағы нақты акша» шоты - кәсіпорынның есеп айырысу шотына өткізілген, депозитке салынған жалақы және баска да түсімнің сомасына.

 

2.2 Кассадағы шетелдік  валюта түріндегі қолма – қол  ақшаның есебі

 

Шетел валютасымен есеп айырысуды жүргізген кезде субъектілер 1012 «Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма-қол ақша» шотын ашады. Валюта кассасындағы есеп субъект кассасындағы операцияларға ұқсас жүргізіледі, тек оның айырмашылығы мынадай: кіріс және шығыс касса ордерлерінде, касса кітабында қаражаттар сомалары шетел валюталарымен және теңгеге айналдырған түрінде көрсетіледі.

Валюта түскен кезде 1012-шоты дебеттеледі де және мына төмендегі шоттар кредиттеледі:

1040-«Ел ішіндегі валюталық шоттағы қолма-қол акша» шоты  - валюта шотынан валюта түскен кезде;

1210- «Алынуға тиісті қарыздар» шоты — кассаға алынған валюта түсімінің сомасына;

- «Бағам айырмашылығынан  түскен табыс» шоты — тиісті  шетел валюталарына қатысты теңге  бағамынын құлдырауы жағдайындағы  бағам айырмашылықтарының сомасына;

1251- «Қызметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздары» шоты — есеп беретін адамдардың кассаға өткізілген валюта түріндегі сомаларына.

Валюта кассасынан валюта берген кезде - 1012-шот кредиттеледі және мына төмендегі шоттар дебеттеледі:

1251- «Қызметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздары» шоты есебіне берілген шетел валютасының сомасына;

1040- «Ел ішіндегі валюталык шоттағы қолма-қол ақша» шоты – валюта шотына өткізілген валюта сомасына;

- «Бағам айырмашылығы  бойынша шығыстар» шоты — тиісті  валюталарға қатысты теңге бағамының  көтерілуі нәтижесінде болған  бағам айырмашылықтары сомасына.

Қоғамдық мақтандыру мен бөлшек сауда кәсіпорындарының ерекшелігіне байланысты олардан түсетін  түсімнің басым көпшілігі қолма-қол  ақша қаражаттары бойынша түсетіндіктен  оларға оперативтік кассасының есебін жүргізуге тура келеді. Оперативтік  касса әдетте, сауда залында орналасады. №1034 6 тамызда шыққан Қазакстан Республикасының Үкіметінін қаулысына сәйкес, қолма-қол ақшамен есеп айырысатын барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің (әсіресе, сауда және қызмет көрсететін кәсіпорындар) Ережесі бекітілген. Аталған ережеде тыңшылық жадысы бар бақылаушы кассалық машинасын (ТЖБҚМ) еңгізу ұсынылған болатын.  ТЖБКМ көмегімен есептеуді жүзеге асыратын шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарын сатып алушыларға бақылаушы - кассалық машинаның чегін беруге міндетті, өйткені ол сатуші мен сатып алушының арасындағы алып-сату келісім-шарты бойынша міндеттемелерінің орындалуын қуаттайды.

Касалық аппараттарды міндетті түрде салық органдарында тіркеуден  өткізеді. Оны тіркеуден өткізу үшін келесі құжаттарды ұсыну керек: арыз, заңды тұлғаның мемлекетік тіркеуден өткені туралы куәлігінің көшірмесі, БКМ (бакылаушы-кассалық машина) паспорты; қолма-қол акшаны тіркейтін журналы т.б. Салық органдары арыз бланкісінің дұрыс толтырылғанын және БКМ-ның белгіленген талапқа сәйкес келетіндігін тексеріп есепке қояды, сосын ТЖБКМ-на карточкасын береді. БКМ-нын пайдалану мерзімі біткен соң салык органына қайтарылады. БКМ қойдырған кезде салық органының өкілетті инспекторы тыңшылыкты жадында сактайтын қондырғыға пароль еңгізеді. Пароль шаруашылық жүргізуші субъектінің тіркеуден өткен салык органдарында сақталады⁵.

 

3 ВАЛЮТА ШОТЫНДАҒЫ ҚОЛМА-ҚОЛ  АҚШАНЫҢ ЕСЕБІ

 

3.1 Валюта шоты бойынша  жүргізілетін операциялар

 

Резиндеттер арасындағы жасалатын төлем операцияларының  барлығы, нормативтік актілерде қарастырылғаннан басқасы, тек теңге түрінде жүргізілуі тиіс. Қазакстан Республикасындағы резиденттер және резидент еместер арасындағы валюталық операциялар Ұлттық банктің нормативтік – құқықтық актілерінде, салық пен заңдарында қарастырылғаннан басқа жағдайларда, өкілетті банктер және банктік емес мекемелер арқылы жүргізіледі.

Валюталық операцияларды  жүргізу үшін 24 желтоксан 1996 жылғы  №54-і валюталық реттеу туралы Қазакстан  Республикасының Заңы және 20 сәуір 2001 жылғы №115 Ұлттық Банкінің Қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасында валюталық операцияны жүргізудің Ережесі» негіз болып табылады.

Қазакстан Республикасында  валютаны реттеудің негізгі органы болып Ұлттық, банкі саналады. Кез келген валюталық операцияны өкілеттілігі бар банксыз жасауға рұксат етілмейді. Осындай операцияларды жасау үшін өкілетті банктер заңды тұлғалар үшін валюталық шоттар ашады.

Заңды тұлғалар — резиденттері өкілетті банктердегі шетелдік валютада және оларды жабуы 2 маусым 2000 жылғы  №266 «Қазақстан Республикасының банктердегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртіптері туралы» Нұсқауда қарастырылған болатын.

Заңды тұлғалардын өкілетті банктердегі есеп шоттарына қолма-қол  ақшасыз тәртіппен келіп түскен шетелдік валюта шектеусіз түрде  есепке алынады.

Заңды тұлға-резиденттердің экспортталған тауары (қызметі, жұмысы) үшін төлем ретінде алған валютасы 120 күннен аспайтын мерзімді міндетті түрде банк шоттарына кірістірілуі керек.

Заңды тұлғалар - резиденттер  резидент еместердің пайдасына төлемдер жүргізген кезде, өкілетті банктерге тиесілі тәртіп бойынша әзірленген құжаттарды (келісімдер, контрактілер, инвеойстар, коносаменттер. т.б.) тапсыруы тиіс. Лицензия немесе бұл бойынша талап Ұлттық банкіде тіркелгені жөнінде күәлік талап етілетін операциялар жүргізілген жағдайда заңды тұлға - резиденттері өкілетті банкке тиісті құжаттарын тапсыруы тиіс

Өкілетті банктер валюталык  заңдарды сақтауға байланысты қосымша  акпараттар мен құжаттарды талап  етуге құқылы.

Резиденттер мен резидент еместер арасындағы операциялар  бойынша төлемдер екі жақтын кез келген валюта түріндегі келісімдері бойынша жүзеге асырылады. Резиденттер мен резидент еместердің өкілетті банктер аркылы жүзеге асырылатын ағымдағы операциялары шектеусіз жүргізіледі.

24 желтоқсан 1996 жылғы «Валютаны реттеу туралы» Заңдарына және 31 наурыз 2001 жылғы № 88 ҚР ҰБ басқармасының қаулысымен бекітілген «Капитал қозғалысымен байланысты валюталык операцияларын тіркеудің Ережелеріне» сәйкес қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің. пайдасына көшуін (орын ауыстыруын) қарастыратын капитал қозғалысына байланысты операциялардын есебін жүргізу және ұйымдастырудың тәртібі сол аталған қаулымен белгіленген.

Капитал козғалысымен байланысты Қазақстан Республикасынына келіп түсетін 100 мың АҚШ долларынан астам немесе соған сәйкес басқа валюталық операцияларынан түскен қаражаттар (мүліктерді) міндеттерді тіркеуге жатады:

- резидент еместерден 120 күннен астам мерзімге алынған  несиелер, лизингіні де қоса алғанда;

- резидент еместердін  экспорттық-импорттык мәмілелеріне  сәйкес алған несиелері;

-резидент еместердің  төлем ретінде интеллектуалды  меншік объектісін толық әрі  айрыкша құқын берген жағдайда;

-резидент еместердің төлем ретінде қозғалмайтын мүлікке қатысты мүліктік құқын берген жағдайда.

Бұл операцияларды тіркеу дегеніміз, ондағы тиесілі келісім-шарттарды тіркеу және әрекет етіп тұрған заңмен белгіленгендей, келісім-шарттардың тіркелген тәртібі бойынша нақты қаражат қозғалысы туралы тоқсан сайын мәлімет беріп отыру болып табылады. Заңды тұлға-резидент өзінің келісім-шартын тіркеген орны бойынша тіркелген келісім шарттың әрекет ету кезінде болған барлық өзгерістері мен қосымшалары туралы хабарлап отыруға міндетті.

Капитал қозғалысына  байланысты қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің пайдасына көшуін (орын алмастыруын) қарастыратын валюталық операциялардың түрлері бекітілген келесі тәртіп бойынша жүргізіледі: 120 күннен астам мерзімге несиелер (кредиттер) алу: 120 күннен астам мерзімге жасалынған экспорттық-импорттық мәмілелеріне байланысты есеп айырысуларды жүзеге асыру; инвестициялар; мүліктік және қозғалмайтын мүліктерге қатысты басқа да құқықтарға төленетін аударымдар болған жағдайда жүзеге асады.

Заңды тұлғалар - резидент еместермен шетел валютасында есеп айырысулар олардың есеп шоттарындағы қолында бар валюталық қаражаттарының шегінде қолма-қолсыз тәртіппен жүзеге асырылады. Валюталық  қаражаттардың шығу тегі жариялы болуы және келесі көздерден заңды түрде алынуы тиіс; экспорттық валюталық түсім; жарғылық капиталға төленетін жарналар; резидент еместерге қаржылық жәрдем (грант) беру; өкілетті банктерден, шетелдік банктерден, қаржылық мекемелерден және басқа шетелдік заңды тұлғалардан алынатын несиелер, сондай-ақ жеке  тұлғалар – резидент еместер берген қарыздар; өкілетті банктер және айырбас пунктері арқылы ішкі саудада (рыногында) теңгеге сатып алынған валюта.

Заңды тұлға резиденттерінің  банк шоттарында шетелдік валютасында  қолма-қол ақшасынан резиденттік  емес еңбеккерлеріне жалақы төлеу үшін және қызмет бабы бойынша еңбеккерлердің шетелдік іс-сапарларға шығуына байланысты кеткен шығыстарын жабуға алынуы мүмкін. Осы қаражатты алу үшін занды тұлға резиденттері өкілетті банкісіне тиісті дәрежеде рәсімделген құжатты ұсынады (іс-сапар туралы бұйрык, іс сапарының шығыстарына жасалған сметасы, жалақыны төлеу туралы өтініш т.б.).

Заңды тұлғалар - резиденттердің үшінші жақтар үшін контракт бойынша  ақы төлеу валюталық операцияларына, сондай-ақ қолма -  қол ақша түрінде есеп айырысуларына тыйым салынады. Салық салудың ресми деңгейін Ұлттық банкінің бағамдық негізінде анықталған деңгейінде алынады және ол баспасөзде жарияланады.

Өкілетті банктер мен  айырбас пунктері арқылы шетел валюталарын  алып сату арқылы екі жақты мәмілелер  кезінде сатып алушылар мен сатушылардың беттерінше анықталған бағамдық деңгейін алуға құқылы.

Резидент — заңды тұлғалар ішкі валюталық нарығында шетелдік валютаны және тек резидент еместермен есеп айырысу үшін шетел валютасында несие алуына болады және шетел валютасында банкіден алған несие бойынша міндеттемелерін орындайды. Шетел валютасында несиелер қолма - қол ақшасыз тәртіппен беріледі.

Валюта шоты бойынша  жасалатын операциялар мына төмендегі  құжаттармен рәсімделеді, оның толтырылатын үлгісі төменде келтіріліп отыр.

Банк мөрімен (штампымен) және кассирдің орындаушы мен  бақылаушының қойған қолдарымен куәландырылған банктік валюталық кіріс ордер валюталык шығыс касса ордерін толтыру үшін негіз болып табылады.

Шетелдердегі бенефициарға (алушыға) валюталық қаражаттарын аудару "Аударуға берілетін өтінішті" жазу арқылы рәсімделеді.

Валюта шоттары бойынша  операциялардың есебі -«Ел ішіндегі валюталык шоттардағы қолма-қол ақша» және  «Шет елдердегі валюталық  шоттағы қолма-қол акша» - шоттарында жүргізіледі.

Аталган және басқа да құжаттардың негізінде банк валюталық  шотының бет есебіне тиісті жазуын жазады, ал оның көшірмесі кәсіпорынға жіберіледі.

Валюталық шот оның иесінің  өтініші бойынша жабылады, содан  соң осы өтінішін өзіне қызмет көрсететін банк мекемесіне жіберіледі. Шот жабылған жағдайда, сондай-ақ субъектінің  атауы өзгерсе немесе шоттың нөмірі өзгерген жағдайда шот иесі валюталык шоттағы қаржының қалдығын растайтын құжатты өтінішке қоса тіркеуге міндетті.

 

3.2 Валюталық бақылау

 

Барлық резидент еместердің валюталық операцияларды жүзеге асырған кезде валюта заңының  сақталуын қамтамассыз етуі валюталық  бақылаудың мақсаты болып табылады.

Валюталық бақылаудың негізгі  бағыты операциялардың қолданылып жүрген  заңға сай келуін шетел валютасымен  төлеудің негізділігін тексеру валюталық  операциялар бойынша, сондай-ақ резидент еместердің Қазақстан Республикасының  валютамен операциялары бойынша есепке алу мен есеп берудің толықтығы мен нақтылығын тексеру болып табылады.

 Валюталық бақылау  Қазакстан Реепубликасында валюталык  бақылау органдары және агенттері  арқылы жүзеге асырылады.

Қазакстан Республикасының  заңына сай валютаны ретке келтіру міндеттерін жүзеге асыру құқығы бар Мемлекеттік органдар, Қазақстан Республикасындағы валюталық бақылау органдары болып табылады.