Ақша есебінің ұйымдастырылуын зерттеу

 Осыларға сүйене келіп, кесте 3-те ақша мен олардың баламаларының төлемі мен қозғалыс циклі аудитін өткізу бағдарламасының ықтимал нұсқаларының бірі келтірілген.

 

Кесте 3

Ақша қозғалысы аудитінің  бағдарламасы

 

Аудит процедурасы	Ақпарат көздері, бағалаудың критерийлері мен тәсілдері
1	2
1. Ақшалай операцияларды  атқаратын қызметкерлер құрамын  білу	Кадр бөлімінің мәліметтері, білім мен біліктілік туралы куәліктер, жұмыс өтімі, зияткерлік және іскерлік қасиеттері және т.б.
2. Ақшаны алу, сақтау  және қолдану үшін әдістемелік,  нормативтік және материалдық  базамен қамтамасыз етуді тексеру	Заңнамалық актілердің, стандарттардың, нормалардың, ережелердің, нұсқаулықтардың, құжат бланкілерінің, касса, сейф бөлмелерінің, күзет дабылдарының бар – жоқтығы
3. Операцияларды құжаттық  рәсімдеу мен ақша басқару  жағдайын алдын ала шолудың  дұрыстығын тексеру	Кіріс және шығыс кассалық ордерлерін тіркеу журналы, ақшаның  қозғалысы есебі кітабы, бастапқы құжаттар және т.б.
4. Ақша қозғалысы жөніндегі  операцияларды көрсетудің дұрыстығын, толықтығын, дәлдігін тексеру	Төлем тапсырмалары мен  талаптары, журнал – ордерлер, тізімдемелер, сенімхаттар, бланк көшірмелері, чек  түбіртіктері және т.б.

 

Кесте 3-тің жалғасы

1	2
5. Кассаны түгендеу  мен кассалық операцияларды, ақшаны, құнды қағаздарды және қатаң  есептегі бланкілерді тексеру 6. Ақшаның сақталуы  мен мақсатты пайдаланылуын тексеру 7. Касса – банк операцияларын  атқару мен есеп сақтау шарттарын айқындау үшін тексеру, байқау және тестілеу 8. Банк операцияларын,  құжаттардың түгелдігі мен анықтығын  тексеру 9. Ақшаны есептен шығару, кассалық және қаржылық тәртіпті  сақтауды тексеру	Ұйым басшысының тұрақты  жұмыс істейтін комиссия мен кассирді тағайындау туралы бұйрығы, жеке материалдық жауапкершілік туралы шарт, кассаны түгендеу актісі, кіріс және шығыс ордерлері, кассалық құжаттарды тіркеу журналы, касса кітабы, кассир қабылдаған және берген ақша есебінің кітабы, аванс есебі, журнал – ордер№1, ведомость№1, Бас кітап және т.б.
10. Инкассо қолданудағы,  есеп айырысудың аккредитивтік  және чектік түрлерінің, құрылымдық  бөлімшенің ағымдағы басқа шоттарын  ашудың дұрыстығы мен заңдылығын  тексеру	Банк көшірмелері мен  алғашқы құжаттар, оларға тіркелген: аккредитивтер, чек кітапшалары, төлем тапсырмалары, журнал – ордерлер мен оған ведомстар№1,2,3.
11. Баланс көрсеткіштерінің  Бас кітап мәліметтерімен сәйкестігі	Баланс, 401-403, 411, 421-424, 431-432, 441,451-452 шоттар, Бас кітап
12. Ақша қозғалысының  аналитикалық және синтетикалық есебінің дұрыс жүргізілуін тексеру	Бас кітап, 1-4журнал –  ордерлер, ведомостары, касса кітабы, ақша қозғалысы туралы басқа құжаттар

 

Ақшалай қаражатпен, әсіресе, оның жылжымалы бөлігі – қолма  – қол ақшамен (еңбек ақы бергенде, өндірістік шығыстарды төлегенде, есеп берілетін соманы беру мен пайдалануда және т.б.) жасалатын операциялар міндетті түрде тұтастай тексеруді талап етеді. Ықтимал бұрмалаулар мен қызмет бабын теріс пайдалану – касса – банк операцияларын бақылаудың маңызды міндеті.

Іс тәжірибеде кездесетін жасалу тәсілдері бойынша касса  – банк операцияларының атқарылу мен щот төлемдері процесіндегі қызмет бабын теріс пайдалану  мен бұрмалаулар былайша жіктеледі:

1. Рәсімделген құжаттармен және қолхаттармен жасырылған және ештеңемен жасырылмаған ақшалай қаражатты тікелей ұрлау.
2. Банктен, әртүрлі тұлғалар мен ұйымдардан кірістік ордерлер бойынша, басқа ұйымдардан сенімхат бойынша түскен ақшаны кіріске алмау және иемдену.
3. кассадағы ақшаны есептен шығару; бір құжатты қайтадан пайдалану; кассалық құжаттар мен есептерде  жиынтықты дұрыс есептемеу.
4. Ақшаның жалған құжаттар бойынша негізгі есептен шығару сомасын көбейтіп, заңды рәсімделген құжаттардағы жалғандық.
5. Әртүрлі тұлғалармен ұйымдарға заңды есептелген соманы сіңіріп кету, соның ішінде еңбек ақыны, депонентті соманы негізсіз иемдену.
6. контрагенттермен дайын өнім, тауар үшін қолма – қол ақшамен есеп айырысу, бақылаушы - кассалық аппараттарды қолданбай, жұмыс орындау мен қызмет көрсету және т.с.с.

Мұндай бұрмалаулар мен теріс пайдаланулар кассирді дұрыс іріктемеу, (тәжірибесіз және сенімсіз), кассаны жүйелі тексермеу, ішкі бақылаудың нашарлығы және сол сияқты салдарынан болады.

Төлем циклінің аудитінің  күрделі учаскелерінің бірі –  кассалық операцияларды тексеру. Ең алдымен кассадағы кассалық операцияларды кім және қалай атқаратынын білу керек. Тексерудің қорытындылары аудитор, бас бухгалтер және кассир қол қоятын актімен рәсімделеді. Ақшалай қаражаттың немесе ақшалай құжаттың және басқа да құндылықтардың артық шығуы немесе кем шығуы анықталған жағдайда кассирден жазбаша түсініктеме алу керек. Ақшалай қаражаттың көп жетпеуі табылғанда, аудитор ұйым басшысына кассирді тексеру анықталғанша міндеттерінен шеттету туралы мәселе қояды.

Жол – жөнекей ақша аудиті есебінде бухгалтерлік есепте саналатын сомалардың шынайылығын, контрагенттер аударған, алайда тексерілетін ұйымның есеп шотына есепті айда түспеген сомаларының қалайша көрсетілуін тапсыру керек.

Бұрмалаулар мен теріс  пайдаланулардың алдын алу үшін мыналар талап етіледі:

- банктегі есеп шот бойынша жазбаларды көшірмелерге тіркелген негізделермен үнемі салыстыру;

- жабдықтаушылармен құжаттарыды  қарама – қарсы тексеру өткізіп,  құжаттарды рәсімдеуге талапты  арттыру;

- дебиторлармен және  кредиторлармен, қызметкерлермен және  басқа контрагенттермен есеп айырысуларды қайта тексеруді жүйелі жүргізу.

Төлем циклін аудиторлық тексеру мен шаруашылық жүргізуші ұйымдардың қызметін сараптау іс тәжірибесін талдау есептеулерді жүргізудегі типтік бұрмалаулар туралы тұжырым жасауға және олардың ақшасын басқаруды жақсарту жөніндегі ұсыныстарды әзірлеуге мүмкіндік береді.

Ақшаның есеп шот бойынша  қозғалысын төлеу циклін тексеру  үшін ұйым банк көшірмелері мен бастапқы құжаттардың мәліметтерін салыстыруы қажет. Сонымен бірге көшірмелердің  өңделетіндігін (шот корреспонденциялары жазыла ма), құжаттардың нөмірленетінін, ақшаны есептен шығару толық, жеткілікті жасалғандығын тексеру керек.

Тағы бір өрескел  қате – ақшаны ұйым кассасына кіріске  алмау. Тексеру кезінде аудитор  бар ақшаның қозғалысын талдауы, іс жүзінде жасалған төлемді дебиторлық борышты өтеу сомасымен касса есебіне алынған сома арасындағы айырмашылықты анықтауы керек. Түсімді банкке тапсырудың мерзімділігін мұқият зерттеп, бақылау және оның әртүрлі қажеттіліктерге жұмсалу жағдайларын анықтау керек.

Тексерудің жеке объектісі - нақты мақсаттарға, сонымен қатар еңбек ақы төлеуге, іс сапар шығыстарын жабуға, шаруашылық қажеттіліктеріне және т.б. чек кітапшасы бойынша банктен алынған ақша қозғалысы.

Тексеруге ақша алумен істен  шығу туралы мәліметтерді салыстыру  керек.

Ұйымның кассадағы ақшасы қозғалысын анықтап, оларды кіріске  және шығысқа алудың уақтылығы мен толықтығын тексеріп отыру қажет.

Кассалық тәртіпті сақтау мен төлем циклі аудитінің бағдарламасын түп түгел орындау үшін тестілеу өткізуге болады. Сұрақтар тізбесін тексеруші аудитор ұйымдағы нақтылы жағдай мен төлем циклі аудитінің қойған мақсаттарына сәйкес жасайды. Тестілеу ішкі бақылаудың жағдайын анықтауға, ақшаның сақталуын қамтамасыз етуге, бухгалтерлік есепте кассалық операцияларды түгел және анық сенімді көрсету үшін талдауға мүмкіндік береді.

Мұндай тестілеу циклі  мен ақшаны басқарудың тиімділігін  бағалаудың баллдық, индекстік немесе процедуралық тәсілдері қолданылуы мүмкін. Мысалы, бағалаудың баллдық  тәсілінде «Иә» жауабы үшін ақша қозғалысын ұйымдастыру деңгейіне байланысты 1-ден 3-баллға дейін, ал «Жоққа» 0 баллы қойылады. Ұйымның ақшасын аудару жағдайын тестілеу қорытындыларын жалпы бағалауда қойылған баллдар сомасы бойынша: 50-ге дейін өте төмен, 51-65 төмен, 66-80 орта, 81-90 жоғары, 91 баллдан бастап өте жоғары.

 

3.2 Кассалық операцияларды тексеру

Кассада сақталатын ақша 451 «Ұлттық валюта түрінде кассадағы қолда бар ақшалар» және 452 «Шетелдік валюта түрінде кассадағы қолда бар ақшалар» 45 бөлімшесінің «Кассадағы қолда бар ақшалар» шоттарында ескерліуге тиісті.Осы шоттардың дебетіне кассаға түсетін ақша, ал кредитіне – кассалық есеппен шығатын ақша жазылады.Бұл шоттар бойынша жазбалар кіріс және шығыс кассалық ордерлер негізінде жасалады.  

Ұйымның кассадағы ақша қозғалысын ішкі бақылаудың болмауы немесе  жеткіліксіздігін білдіретін белгілері мыналар :

• кассадағы ақшаны толықтай парақтап қайта санаумен басқа құндылықтарды тексеретін кенеттен болатын ревизияның ұйымның жолға қойылмауы;
• ұйымда тексерудің мерзімділігін белгілейтін басшы бұйрығының жоқтығы;
• кассаға ревизияны немқұрайды өткізудің барлығы-ревизия өткізетін комиссияға тұрақты тек бір адамдардың ғана тағайындалуы, банкнотты парақтап қайта санауды айғақтайтын, ревизия комиссиясы актісіне тіркелетін жұмыс жазбаларының болмауы және т.б.;
• ұйым басшысы өкімінде көрсетілмеген бас бухгалтер мен ұйым басшысын жанай өтіп, басқа адамдарға кіріс және шығыс құжаттарға қол қою құқығын беру;
• кассир ауысқанда (жұмыстан шыққанда) кассаға ревизияны сырт көзге ғана (формальды) өткізу;
• штатта кассирдің болмауы, бұл функциялар ұйым басшысының жазбаша өкімінсіз есеп қызметкеріне жүктелсе;
• кассирмен толық материалдық жауапкершілік туралы шарттың жоқтығы;
• мұндай процедура ол үшін әдеттегідей екендігін дәлелдейтіндей кассирдің кассаны ревизиялауға дайындығының болмауы .

Касса мен кассалық операциалардың аудиті негізінде үш бағыт бойынша өтеді: қолма –қол ақшаны түгендеу; оларды түгел және уақтылы кіріске алуды тексеру; ақшаны шығыстарға есептен шығарыдың дұрыстығын тексеру.

Жалпы алғанда касса  мен кассалық операцияларды тексергенде келесі әдіснаманы қолдануға болады:

1.Кассаны түгендеу  аудитордың тексеру орнына келгенінде бірден өткізіледі. Оны өткізуге дейін аудитор мыналарды анықтауы тиіс:ұйымда басшының кассадағы ақшаның бар жоғын кенеттен тексеруді жүйелі жүргізу үшін тұрақты жұмыс істейтін комиссия туралы бұйрығы бар ма, бұл бұйрық орындала ма?

Кассаны кенеттен тексеру  актілері бар ма және олардың мазмұны  қандай; тексерілетін ұйымға бір кассир немесе бірнеше кассир ( немесе оған уәкілетті тұлға) қызмет көрсете ме, кассир тек тексерілетін ұйымда ғана жұмыс істей ме немесе өз міндеттерін басқа ұйымдарға қызмет етумен  қоса атқара ма, кассирді тағайындау туралы  бұйрық және ұйым әкімшілігі кассир мен жасасқан материалдық жауапкершілік туралы шарт бар ма, кассир кассалық операцияларды жүргізу ережелерімен танысты ма?

2.Кассаға тексеруді  жүзеге  асырғанда, аудитор мынадай шарттарды сақтауға міндетті:тексеру құрамында ұйымның кассир мен бухгалтері міндетті түрде кіруге тиісті, ұйым басшысы тағайындаған тұрақты жұмыс істейтін комиссия мүшелерінің қатысуымен жүргізіледі;кассаны тексеру кезінде кассаға бөгде кісілерге кіруге рұқсат етілмейді және кассадан тыс операциялар доғарылады.

3.Кассаны тексеру мүмкін  болмағанда немесе бірнеше касса  болғанда олардың барлығын аудитор мөрлеп жабады.Кілт кассирде қалады;ал мөр аудиторда  болады.. Бұл бір кассадағы ақшаның жетіспеушілігін басқа кассадағы бар ақша есебінен орнын жабу мүмкіндігін болдырмау мақсатымен жасалады.

4.Кассир түгендеу комиссиясының  қатысуымен соңғы күндегі кассалық операциялар жөнінде есеп жасайды. Кассалық кітап бойынша ақша қалдығын шығарады.Барлық кіріс және шығыс құжаттар касса есебіне кіргізілгені, кассаны түгендеу сәтінде кіріске алынбаған және есептен шықпаған ақшалай қаражат жоқ екендігі жайлы қолхат береді.Бұл қолхат кассаны түгендеу актісі түрінің тақырыптық бөлігіне кіреді.

5.Касса есебіне бас  бухгалтер қол қояды және тиісті  шоттар мен бухгалтерлік регистрде  ақша қозғалысы туралы операцияларды  көрсету үшін бухгалтерға беріледі.

6.Кассадағы бар ақшаны жекелеген түрде  немесе банктік орауда тұрғанына қарамастан түгел қайта санау жүргізіледі.

7.Мұндай міндетті процедура  кассада сақталатын (пошта маркілері  ,мемлекеттік баж маркілері, вексельдік маркілер,жолақы билеттері,төленген авиабилеттер,төленген бірақ әлі демалыс үйлеріне, санаторийлерге берілмеген  жолдамалар және т.б.)ақшалай құндылықтар мен басқа да құндылықтар бойынша  жүргізіледі.

8.Ақша мен құндылықтар  екі мәрте саналады:алдымен кассир ,сосын  комиссияның басқа мүшелері  санайды .Аудитордың өзі бұл аудиторлық процедуралардың дұрыс өтуіне  бақылау жасауға  тиіс.Ақшалай қаражаттар атаулы құн бойынша  ескеріледі.

9.Ақшалай құжаттар  аудитінде мыналарды тексеру  керек :бұл құжаттар іс-жүзінде  бар екендігін , билеттер мен  жолдамалар  кімдерге арналған және қандай қаражат есебі дұрыстығын тексеру қажет.Олардың есебі ақшалай қаражат қозғалысы   жөніндегі кітапта жазылуы тиіс.Осылайша, кассир ақша жөніндегі сияқты ақшалай құжаттар қозғалысы бойынша да есеп жасайды және оны бас бухгалтерге тапсырады .

10.Түгендеу жүргізу  кезінде  кассада ішінара төленген  тізімдемелері болуы мүмкін.Аудитор бас бухгалтер мен кассирге оларды белгілеген тәртіп бойынша жабуды,оларға кірістік ордер рәсімдеуді және кассирге оны есепке енгізуге ұсынуға тиіс.Егер кассаны тексеру еңбекақы беру кезеңімен тұспа- тұс келсе, тізімдеме  бойынша көптеген адамдарға әлі төленбесе, бұл тізімдемелер кассир есебіне кірмеуі мүмкін. Кассалық есепке енбеген, ішінара төленген шығыстық құжаттар ретінде актіге жазылады .Мұндай жағдайда  әрбір төлем ведомосінде еңбекақы қандай реттік нөмір бойынша және оның жалпы сомасы көрсетіледі.Көрсетілген жазба кассирдің, бас бухгалтердің және аудитордың қолдарымен расталады.