Биені азықтандыру ерекшеліктері

     Қорытылған  қоректік заттар шығынын азайту  үшін жылқының өз басының ерекшеліктерімен  қоса олар атқаратын жұмыс,  олардан өндірілетін өнім ерекшеліктерін де жете ескере отырып, жегізілетін азық түрі мен иөлшерін, өз ара қатынасын, олардағы түрлі қоректік, минералды және биологиялық пәрменді заттардың жеткіліктілігін ескере отырып, азықтандыру нормасын қамтамасыз ететін азықтандыру рационын құрастырады.

      Құрастырылған  рацион энергетикалық қуаттылығы, протеиндік, минералдық және витаминдік  құнарлылығы жан-жақты қарастырылып, жұғымдылығы кешенді түрде бағаланады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.4. Әдебиетке  шолу

      Жануардың  сыртқы пішіні дегеніміз –  малдың түр-тұлғасы, яғни дене бітімінің сыртқы көрінісі, экстерьері. «Экстерьер» атауын тұңғыш рет зоотехнияға 1768 жылы француз ғалымы К.Буржель енгізген. Оның пікірі бойынша, бастың көлемі мен пішіні арқылы жануардың дене бітімінің пропорционалдығы туралы қорытынды жасауға болады.

     Жылқының  мықтылығы мен шаруашылыққа жарамдылығын  бағалауда дене бітімінің сыртқы  көрінісін пайдалану К.Буржельге  дейін де көптеген халықтарда  кездескен. Ертедегі Римде Варрон (біздің заманымызға дейінгі І  ғасыр) «Шаруа ісі туралы» деген  кітабында жануарларды экстерьері бойынша бағалау жөніндегі ұсыныстар жасаған. Жануарлардың түсіне де айрықша көңіл бөлген. Арабтың мал дәрігері Абу-Бекра (ХІҮ ғасыр) жылқының экстерьері жөнінде кітап жазған. 1717 жылы Ресейде шыққан «Конска» деген кітапта Ю.М.Долгоруков экстерьерді бағалау әдістерін сипаттаған.

     Сыздықов  А.Ә. өз еңбегінде Қазақстанда  өсірілетін жылқы тұқымдарына,  олардың негізгі ерекшеліктеріне,  тұқымдық қасиеттеріне сипаттама  беріп, жылқының халық шаруашылығындағы  маңызын, тұқым асылдандыру, малды азықтандыру, сауу, семірту, таңбалау, басқа да жұмыстар жөнінде толық ақыл-кеңес береді.

      Жануарлардың  дене бітімі яғни конституциясы  деп нені түсіну керек? Ғалымдар  бұл терминге әр түрлі түсінік  береді. Мәселен, Е.А.Богданов жануарлардың дене бітімін ұлпалар мен мүшелердің дамуына тән арақатынас деп анықтайды. Е.Ф.Лискун жануарлардың дене бітімі деп оларды біртұтас организм ретінде сипаттайтын биологиялық және шаруашылық қасиеттер мен белгілердің жиынтығы ретінде түсінді. Н.А.Кравченко жануарлардың дене бітімі деп олардың жеке ерекшеліктерін, тіршілік жағдайларына бейімделгіштігін және шаруашылыққа пайдалы өнімділігін анықтайтын, тұқым қуалайтын қасиеттерінің жиынтығынан келіп туындайтын, сол организмнің ұлпалары мен ағзаларының, мүшелерінің құрылысы мен атқаратын қызметіндегі өзара біртұтас байланысты түсінеді.

     Жануарлардың  дене бітімінің әр түрлі типтерінде  қан құрамын зерттеудің зор  маңызы бар. У.Дюрст жануарлардың  дене бітімінің типтерін жіктеуді  тотығу процестерінің дәрежесіндегі  айырмашылықтарға негіздеп алған. Тыныс алу типінде тотығу процестері едәуір қарқынды өтеді, ас қорыту типімен салыстырғанда газ алмасу күшті өтеді. Х.Ф.Кушнер, И.С.Токарь және Е.Я.Борисенко жалпақ денелі жануарлардың қанында эритроциттердің, гемоглобиннің, лейкоциттердің, құрғақ заттардың денесі жіңішке жануарлардың қанындағыға қарағанда көп болатынын анықтады. Тыныс алу типіне жататын жылқылардың қанында құрғақ заттар мол болады, гемоглобин, темір де көп кездеседі.

      Бахметьевтің (1870), Великосельцевтің (1871), Вогактың (1871), Гардердің (1875), Вилькинстің (1875) т.б. еңбектерінде қазақ жылқысының тұрпаты (ғылыми тілде экстерьері), шыдамдылығы, бағылуы туралы тамаша пікірлер айтылады. Осы  зерттеулерден «орыс армиясының қажеттілігін кез келген уақытта қанағаттандыратын таусылмас көз – дала жылқы шаруашылығына» мемлекет тарапынан назар аударыла бастады. Оның үстіне Россияның оңтүстігіндегі атап айтқанда, Дон аймағындағы жылқы шаруашылығы егіншіліктің дамуына байланысты дамымай қалды. Армияны атпен жабдықтау жолы біреу-ақ болады, ол – Орта Азия мен қазақ даласындағы жылқыны меңгеру. 1884 жылы мемлекеттік жылқы зауыттары басқармасының бастығы граф Воронцев-Дашковтың бұйрығымен Торғай, Орал облыстарына, Ішкі Бөкей ордасына мамандар жіберіле бастайды. Кейіннен мамандар Қазақстанның басқа жерлеріне де жіберіледі (Журнал «Коневодство и коннезаводство», Спб,1890, №35, стр.555.)

     Экстерьер мен өнімділіктің арасындағы байланысты дұрыс түсіну жолындағы ізденістер орыс зоотехния мектебіне де тән болды. В.И.Всеволодовтың (1832) «Үй жануарларын, әсіресе жылқыларды сырттай қарап бағалау (экстерьер)» атты кітабы Ресейдегі экстерьер жөніндегі тұнғыш оқу құралы еді. Орыс ғалымдары Е.А.Богданов, Е.Ф.Лискун организмнің көрінісі мен атқаратын қызметінің байланысы туралы ілімді жетілдірді.

    Қазақтың жылқысын жақсарту үшін орыс ауыр жүк тартатын жылқы тұқымымен қан араластыру арқылы қазақ жылқысының сапасын жақсартуға болатындығын Ю.Н.Барминцевтің деректерінен көруге болады. Осы әдіспен алынған будандардың тірідей салмағы артып және жергілікті қазақ жылқысының тұқымына тән ерекшеліктері (ауа райына төзімді келу, шыдамдылық, жұмысқа қабілеттілік) сақталынады.

      Ғалымдар тәжірибелерінен  белгілі болғандай, құлынның бірінші  жылғы өсімі өтке мамандандырылған  ірі қара малдың бұзауларына ұқсас өте жоғары деңгейде өрбиді екен. Қазақ және якут жылқыларының құлындары туғаннан кейінгі 1-ші айында өзінің алғашқы салмағынан 1,7-2 есе өссе, 3 айда 3,2 есе, 6 айда 4,2, 12 айда 5,2-6,2 есе өседі екен. Сондықтан сондай уақытта ауыр жүқ тартатын жылқы құлындары бұдан да тез өсіп, үлкен жылқының 70 пайыздық салмағына жетеді. Сонда туғандағы салмағы 42-45 кг болса, олар 6 айда 200-217 кг, 12 айда 250-257 кг жетеді. Ал ауыр жүк тартатын жылқы тұқымы тиісінше 57-70 кг; 280-370; 375-500 кг болады.

     Х.Дүйсембиннің бақылауы  бойынша, С витаминінің мөлшеріне  табиғи жағдайлар (жайылым, жарық,  ауа т.б.) әсер етеді екен. Сүттен  қымыз ашытқанда А витаминінің  мөлшері өзгермейді, ал С витамині  біршама азая түседі, мұның өзі  қымызды піскен кезде аудағы оттегінің әсерінен болуы мүмкін.

      Көптеген зерттеушілер  қымыздың дәрілік қасиетін, онда  С витаминінің көп болуымен  байланыстырады.

 

 

 

 

 

 

ІІ-тарау. Биені  азықтандыру ерекшеліктері

2.1.Биені азықтандыру  мөлшерлері мен мерзімдік азық  рациондары

      Қазақстанда жылқының 14 тұқымы өсіріледі дегенбіз жоғарыда, олардың арасында: ағылшынның міністік-таза қанды міністік, арабтың таза қанды, тірікменнің таза қанды ахалтеке, қостанайдың арбаға және міністік жылқысы сияқты жылқы түрлері бар. Желістілерге –орыс және орлов, міністік-жегіндік түрлеріне –дондық, қостанайлық (негізгі түр), ал ауыр жүк тартатындарға – кеңестік, орыс және владимир жылқы тұқымдары жатады.

     Өнімдік  бағыттағыларға: көшім, мұғалжар, қазақтың  жабысы, адай жылқысы, қабы етті  жылқысы секілді тұқымдар жатады. Көп болмаса да, Ресейде шығарылған жаңаалтай тұқымы мен жаңақырғыз, қарабайыр тұқымдары да тараған.

      Жылқының  басқа малдан ерекшелігі –  оның негізгі өнімі бұлшық  етінің күші болып табылатындығы. Мұның өзі ас қорыту және зат алмасу ерекшеліктерін айқындайды.

      Жылқылардағы, соның ішінде биелердегі  заттар  мен қуаттың алмасуы тұқымына, жынысына және жасына қарай  ерекшеленеді. Бір жасар ұрғашы жабағыларға қарағанда, олармен қатарлас еркек жабағыларда зат және қуат алмасуы қарқынды жүреді. Айғырлар шағылысқа түсуге дайындық кезеңі мен шағылысу кезеңінде, биелер буаз кезеңінің соңғы 3 айында және сутену кезеңінің алғашқы 3 айында, құлындар өмірінің бірінші жылында өздерінің мерзімдік азық үлестерінде қоректік заттардың көбірек болғанын қалайды. Міністік және желісті жылқыларға қарағанда, ауыр жүк тартатын тұқым жылқылары, тірілей салмағының 100 кг-ына қоректік заттарды 6-10% аз пайдаланады. Әсіресе, жеделдете жаттықтырылатын және спорттық аттар мерзімдік азық үлестерінде қоректік заттардың молырақ шоғырлануын талап етеді.

     Жылқы малы, әдетте, жұмыс істей бастаған  алғашқы 3 сағат ішінде көмірсуларды  көбірек шығындайды, сондықтан да  оларды жұмыс кезінде үстеме  азықтандырудың маңызы ерекше.

     Жылқылардың  жыныстарына, жастарына қарай бөлінген топтарының бәрінің де протеинді қажет ету мөлшері тіршілік етулеріне, оның сыртында: биелердің іштегі төлдерінің өсуіне, сутенуіне, төлдердің тірілей салмақ өсіміне, тұқымдық айғырлар ұрықтарының пайда болуына кететін шығындар көлемінен құралады. Өсіп келе жатқан жас төлдің мерзімдік азық үлестерінде лизин болуын ескеру керек.

      Жылқылардың  сүйек-бұлшық ет мүшелерінің пайда  болуы үшін, жеткілікті мөлшерде  минералды заттар, ең алдымен,  кальций мен фосфор қажет. Сондай-ақ  олардың мерзімдік азық үлестеріндегі арақатынасы 1:1 немесе 1:0,75 болу керек. Жылқылардың А (ретинол), Д(кальциферол), Е(токоферол), В₁(тиамин), В₂(рибофлавин), В₃(пантотен қышқылы), В₄(холин),В₅ (никотин қышқылы),В₆ (пиридоксин),В₁₂(цианокобаламин), В_с(фолий қышқылы) витаминдерін қаншалықты қажет ететінін ескерген де өте маңызды болып табылады. Әсіресе, бұл сүтенуші және буаздығының соңғы 90 күніндегі биелерге, жедел өсіп келе жатқан төлдерге, жаттықтырылып жатқан жас жылқылар мен спорттық жылқыларға қатысты айтылып отыр.

      Азықтандыру  мөлшерлерін жасаған кезде, жылқылардың  жыныс-жас топтары, шаруашылыққа  пайдаланылу ерекшеліктері, азық  биохимиясы саласындағы жетістіктер  есепке алынды. Соңғы он жыл  ішіндегі зерттеулер жылқылардың  жыныс-жас топтары қажет ететін  витаминдер мен селеннің қолайлы мөлшерлерін анықтап берді. Бұған дейін қабылданған мөлшерлермен салыстырғанда, жылқылардың мерзімдік азық үлестерінің витаминдермен қамтамасыз етілу деңгейі 1,5 есе көп болуы керектігі анықталды және бұл нақтыланған азық мөлшерлерінде көрініс тапты.

      Құрғақ  зат, шикі протеин, лизин, талшық, макро-және микроэлементтер мөлшерлерін,  сондай-ақ құрғақ зат бірлігіне  шаққанда, қанща қуат пен басқа  да қоректік заттардан келетінін  анықтайтын тиісті мөлшерлер  енгізілді.

     Жылқылардың  мерзімдік азық үлестеріндегі талшықтардың ең қолайлы мөлшері құрғақ заттың 16%–ындай болуы керек. Талшықтар мөлшерінің 16%-дан артық болуы мерзімдік азық үлесінің алмасатын қуатын пайдалану деңгейін төмендетеді. Сондықтан талшықтардың бәсеңдету әсеріне қарсы түзету коэффициенттер ұсынылып отыр. Шикі талшықтар 17-19% болса-алмасатын қуат 92,6%; 20-25% болса-78,9%; 30-33% болса -75,1% және 34-37% болса-4% ғана пайдаланылады. Осыған байланысты, құрамдағы қуат мөлшері, тиісінше: 7,4; 11,7; 21,1; 24,9% және 28,6%-ға арттырылуы тиіс. Құрамындағы басқа қоректік заттар да осындай шамаларда арттырылуы қажет.

      Жас  төлді мөлшерлеп азықтандыру  оның дұрыс өсіп-жетілуін қамтамасыз  етуі тиіс. Тіршішлігінің бірінші  жылы оның тірілей салмағы  сақа жылқының тірілей салмағының 56-60%-ына, екінші жылы 75-85%, ал үшінші жылы 100-ына тең болуы керек.

     Азықтандыру  мөлшерлері орташа деңгейде белгіленгендіктен,  оны қолданғанда малдардың тұқымын,  жынысын, қызу қандылығын, атқаратын  жұмысының түрін, сақа жылқылардың  тірілей салмақтарын сақтау мен жас төлдерде оның артуын, азық пайдаланудағы жеке ерекшеліктерін назарда ұстаған абзал.

      Жылқының  мерзімдік азық үлестерін (рациондарын)  бағалаудағы негізгі меже-олардың  тірілей салмақтары мен тұрқы  өлшемдерінің өзгеруі. Сондықтан,  жас төлдердің тірілей салмақтарын 2,6,12,18,24,30 айлығында, ал сақа жылқылардың салмақтарын қажет болған жағдайда (әр тоқсанға бір реттен жиі емес) анықтап тұру – қажетті зоотехниялық шара. Биелердің сүт өнімділігінің мөлшері, сондай-ақ жұмыс көлігіндік, жаттықтырылушы және спорттық жылқылардың жұмыс қабілеті, жас төлдердің өсу қарқыны мерзімдік азық үлестерінің толық құндылығына байланысты. Тірілей салмақтарының 100 кг-ына шаққанда, айғырлар мен биелердің қанша құрғақ зат және 1 кг құрғақ затқа есептегенде, түрлі қоректік заттарды қанша қажет ететіні төмендегі 2-кестеде келтірілген.

 

 

2-кесте

Желісті, міністік және ауыр жүк тартатын жылқы түрлерінің тұқымдық айғырлары мен тұқымдық биелерінің қоректік заттарды қажет ету мөлшерлері     

Көрсеткіштер	Тұқымдық айғырлар			Тұқымдық биелер
	Шағылысар алдында және шағылысатын кезеңде		Шағылыс пайтын кезеңдерде	Қысыр лары		Буаз биелер 9-айлығы нан бастап	Суте нуші биелер
Құрғақ зат, 100 кг тір.салмағына, кг	2,5	2,2			2,2	2,5	3,0
1 кг құрғақ затта мыналар  болуы керек:
қуаттық азық өлшемі	0,84	0,75			0,69	0,73	0,84
алмасатын қуат,МДж	8,37	7,53			6,88	7,32	8,37
шикі протеин, г	134	94			100	100	125
қорытылатын протеин, г	94	66			70	70	87
лизин,	-	-			0,4	0,45	0,5
талшық, г	160	180			200	200	180
ас тұзы, г	2,4	2,1			2,3	2,4	2,4
кальций, г	5	4			4	4,5	5
фосфор, г	4	3			3	3,5	3,5
магний, г	1	1			1,3	1,3	1,3
темір, г	80	80			80	80	80
мыс, мг	8,5	8,5			8	8,5	9
мырыш, мг	32	32			25	30	30
кобальт, мг	0,5	0,2			0,3	0,4	0,4
марганец, мг	40	30			30	30	40
йод, мг	0,5	0,2			0,3	0,4	0,4
селен, мг	0,1	0,09			0,09	0,1	0,15
каротин, мг	15	12,3			19,5	22,5	22,5
А витамині (ретинол), мың ХӨБ	6	5,0			7,8	9	9
Д витамин (кальциферол), мың ХӨБ	0,72	0,54			0,27	0,6	0,75
Е витамині (токоферол), мг	54,5	45			30	37,5	37,5
В1 витамині (тиамин), мг	5,2	3,7			3,7	4,5	4,5
В2 витамині (рибофлавин), мг	5,2	3,7			3,7	5,2	5,2
В3 витамин (пантотен қышқылы), мг	7,5	7,5			4,5	7,5	7,5
В4 витамині (холин), мг	240	225			150	150	240
РР витамині (ниацин), мг	12	9,7			9,7	9,7	12
В6 витамині (пиридоксин), мг	3,6	2,2			2,1	2,3	3,6
В12 витамин (цианокобаламин), мг	8,3	7,5			7,5	9	9
Вс витамині(фолий қышқылы),мг	2,1	2,1			1,5	2,1	2,1