Қазақстан Республикасындағы саяси коммуникация: ерекшеліктері мен проблемалары

    Ізденуші, аталған қиындықтарды шешудің өзіндік  жолдарын диссертациялық жұмыста нақтылап көрсеткен. Өркениетті елдерде қоғам мен билік арасындағы өзара қарым-қатынаста екі жақ тарапынан да үлкен белсенділік орын алады. Яғни, билік пен қоғам арасындағы өзара байланыс жақсы жолға қойылған. Сонымен, қазақстандық азаматтар сайлауда өз мүдделері есепке алынып жатса, саяси қарсылық көрсету факторын аз да болса төмендетуге ниет танытары анық. Дегенмен, біздегі саяси қарсылық көрсету әлемдегі кейбір елдердегі қарулы қақтығысқа қарағанда хат, өтініштер, т.б. жолдау арқылы ғана бейбіт түрде көрініс беретіні белгілі.

       Үшінші бөлімнің «Қазақстандағы саяси коммуникацияны жетілдіру мен тиімділігін арттырудың факторлары» атты екінші тақырыпшасы еліміздегі саяси жүйенің тұрақтылығын сақтап, демократиялық принциптерді нығайтуға бағытталған нақтылы шараларды көрсете келе, саяси коммуникацияны жетілдірудегі кездесетін кемшіліктер мен әлеуметтік-психологиялық, техникалық, т.б. кедергілер және оларды шешудің тәсілдерін зерттеуге арналған. Саяси коммуникацияның жұмыс істеп жатқан саяси жүйе үшін қаншалықты тиімді екендігін анықтап, оны дамытудың жолдары көрсетіледі. Қазіргі уақытта Қазақстандағы саяси коммуникацияны нығайту бойынша ұсыныстар беріледі.

    Автордың  пайымдауынша, саяси коммуникацияның тиімділігін жетілдіруде оның құралдары маңызды орын алады. Соның ішінде саяси жарнаманың атқаратын рөлі ерекше. Мәселен, мемлекетіміздегі саяси жарнаманың жеткілікті түрде кең тараған түрі, жаңа бағытта іске асырылатын саяси биліктің бағдарламаларынан қысқаша мәліметтер беретін – листовкалар тарату болып қалады. Мұндай саяси жарнама үлгілері АҚШ-тың, Ресейдің сайлаушыларының алдында заңдылық ретінде қабылданып, түрлі-түсті, сапасы жақсы қағаздарға басылған әртүрлі ерекшеліктерімен сипатталады. Бұл дәстүр Қазақстандағы сайлауалды кампанияларында да қалыптасқан. Мәселен, 2007 жылдың 18 тамызында өткен Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі мен жергілікті мәслихатына сайлау алдында таратылған түрлі листовкалар осыған дәлел. Мұнда Мәжіліс пен мәслихат депутаттығынан үміткер-кандидаттар өз листовкаларын сапалы қағаздарға фотосуреттерімен бірге басқызып, пошта жәшіктеріне ғана емес, пәтерлердің есігіне, көшелердегі тақташаларға іліп, арнайы сайлау кампанияларының көмекшілерімен қала, облыс, аудан және ауыл көшелерінде таратып жүрді. Бұл ретте мәселе листовкалардың таратылуында ғана емес, сонымен бірге ол саяси субъектілердің саяси мақсаттарының халық арасында кеңінен белгілі болып, қоғамдық қолдауға ие болуға ұмтылуында екендігі анық жайт. Ал, «Ақ жол» демократиялық саяси партиясы таратқан листовкаларда «Сен өз арманыңа лайықсың», «Шынайы істер партиясы» деген ұрандармен қатар, 5 жылдың ішінде аталған партияның әр жылдардағы Президентке, Парламентке, Үкіметке жасаған ұсыныстары мен оны мақұлдаған Парламент мөрі қойылған листовкалар таратылды. Бұл қазақстандықтардың партияның болашағы мен бағдарламаларына деген сенімін арттыра түсіргенін байқатады. Мұндай листовкаларды басқа саяси партиялар да ұтымды қолдана білді. Демек, бұл елімізде саяси коммуникация құралдарының осындай шаралар арқылы тиімді жүргізіле бастағандығының белгілері болып саналады.

    Автордың  зерттеу жұмысында, Қазақстан Республикасындағы  саяси коммуникацияның тиімділігі мен нәтижелілігіне қол жеткізуде  дифференциялау әдісін, яғни, мәселені жіктеп, талдап қарастыру әдісін пайдалану  аса маңызды шарт екендігі баса айтады; оның мәнісі еліміздің саяси-экономикалық, әлеуметтік даму ерекшеліктерін, саяси жүйенің өзгерісі кезеңін, қоғамның қажеттіліктері мен мүдделерін есепке алу болып есептеледі.

    Еліміздегі  бұқаралық ақпарат құралдары  Парламент, қоғам, саяси субъектілердің қызметтері жайлы ақпарат таратудың басты көзі болып есептеледі. «Мұны Қазақстан Парламенті, оның депутаттары өз қызметінде ерекше сезінеді және олардың қызметіне объективті түрде мүдделі. Бұл мәселенің үлкен қоғамдық мәні, ауқымы және әлденеше қыры бар. Біріншіден, бүгінде бұқаралық ақпарат құралдарынсыз еліміздегі қоғамдық-саяси жүйенің қалыпты қызмет жасауы мүмкін емес. Екіншіден, олар қоғамның демократия, парламентаризм жолымен дамуының аса маңызды құралы болып табылады. Үшіншіден, қоғамның демократия мен азаматтық қоғам, құқықтық және әлеуметтік мемлекет үрдісінде дамуы, сөз жоқ, бұқаралық ақпарат құралдарына да кең құқықтық өріс ашып, бүкіл тіршілігін заңмен реттеуге мүмкіндік алды», - дейді зерттеуші Н.Қалиев [16]. Осылайша, ізденуші еліміздегі саяси коммуникацияның тиімділігін жетілдіруде азаматтық қоғам институттарының рөлі басым болу керектігін атап көрсетеді. Аталған мәселелерді саясатта іске асыру саяси субъектілердің тікелей міндеті екендігіне түсініктеме береді.

    Зерттеу жұмысында автор, Қазақстанда саяси-коммуникация құралдарының тиімділігін жоғарылатудың төмендегі негізгі факторларын бөліп қарастырады:

    - Жалпы қоғамға жеткізілетін ақпарат  мейлінше объективті, шындыққа жанасымды болғаны дұрыс. Сонда ғана алынған ақпарат мәліметтеріне сенім қалыптасады.

    - Қоғаммен байланыс жасау үшін  оның талап-тілектерін ескеріп,  оларға дер кезінде жауап қатуға, яғни, кері байланысқа түсудің жолын қарастыру қажет.

    - Саяси коммуникацияның басты  мақсаты – саяси субъектілермен  қатар, билік пен қоғамның өзара  тиімді және сенімді ақпарат алмасу көзі екендігін есте ұстаған абзал. Сол себепті бұқаралық коммуникация құралдары арқылы таралған ақпарат мәліметтеріне қоғамның қолдауын туғызу үшін, мәліметтер мен қоғамның мүддесі бір-біріне жақын болуы тиіс.

    - Саяси коммуникацияның көлденең таралу жолын дамытқан жөн. Бұл демократиялық принциптерді нығайту жолына түскен біздің еліміз үшін дәл қазіргі уақытта аса қажет бағыт.

    Біздің  қоғамымызда, халықтың талаптарын, ұсыныстарын билікке жеткізіп, дұрыс шешімдер қабылдай білуге бағытталған нақты мүмкіншіліктер баршылық, бірақ соны биліктегі халық өкілдері дұрыс қолданғаны абзал.  
 

    ҚОРЫТЫНДЫ 

    Қазақстан Республикасындағы саяси коммуникацияның  ерекшеліктері мен проблемаларын  зерттеуге арналған диссертациялық жұмыста алынған ғылыми нәтижелерге байланысты келесі қорытындыларды ұсынамыз.

    Саяси коммуникацияны зерттеуге байланысты әдебиеттер мен ғылыми зерттеулердің көптігіне қарамастан, оның жекелеген салаларына қазақстандық саяси ғылымда зерттеу жүргізу соңғы жылдарда ғана қолға алынып келе жатыр. Саяси коммуникацияның әдіс-тәсілдерін тиімді пайдалану – саяси субъектілер, билік пен қоғам арасындағы өзара байланыста алшақтықты жойып, еліміздегі азаматтық қоғамды қалыптастыруға, демократияны нығайтуға бағытталған нық қадамдардың бірі. Қазақстандағы саяси коммуникацияның ерекшеліктері мен проблемаларын зерттеу, жаңа саяси жүйеге аяқ басқан мемлекетіміздің болашағы үшін маңызды қадам болып саналады. Қазақстанның ақпараттық-коммуникациялық кеңістігіндегі болып жатқан жағдайларға талдау жасау тақырыптың маңыздылығын көрсетеді.

    Дәлелденгендей, өркениетті, дамыған қоғамға қадам  басуға бағыт алған демократиялық  принциптерді нығайту жолындағы  мемлекетіміздің ақпараттық саясаты  жаңа мән-мағына ие болып, даму үстінде. Мұның нақты белгісі ретінде  – Қазақстандағы саяси субъектілермен бірге, билік пен халық арасындағы ақпарат алмасудағы өзара байланыстың қалыптасуын негіздейтін саяси құндылықтардың дамуы, саяси жүйеде ақпараттық технологиялардың кеңінен қолданылып келе жатқандығы.

    Анықталғандай, еліміздегі саяси коммуникация мәселелері жалпы қоғамдық-саяси жүйедегі қызметімен бірге, қоғамның талап-тілектерін ескеруге тырысатын, халық пен саяси субъектілердің мүдделерін жақындастыруға бағыттайтын мемлекеттік саясаттың негізгі ажырамас бөлігі. Алайда, саяси субъектілер, билік пен қоғам арасындағы өзара байланыстағы ақпарат алмасу тең дәрежелі диалог түрінде жеткілікті дамымағандығын ескеру қажет.

    Айқындалғандай, Қазақстан Республикасында демократиялық  қайта құруларды жемісті түрде  іске асыру үшін, қазіргі саяси коммуникация сферасындағы мемлекеттің ақпараттық саясат зор мағынаға ие болады. Тәуелсіз Қазақстанды саяси реформалаудың тәжірибесі жаңа демократиялық, тұрақты және тиімді саяси жүйе құру үшін қоғамдағы саяси өлшемдердің нәтижесі мен сипатына, деңгейіне байланысты ұзақ және күрделі процесс екендігін көрсетті. Бұл қоғамды модернизациялаудың жемісі болмақ.

    Анықталғандай, Қазақстанда саяси мүдделердің  келісімге келуі, қоғамдағы идеялардың бірігуі, қатынастардың үйлесімділігі, билік құрылымының мүдделерімен, бір жағынан қоғамның әртүрлі таптарының, топтарының және екінші жағынан, олардың дамуы мақсатында кері байланыс пен басқару құрылысымен қоғамдағы PR-ды саяси басқарудың жүйесіне қоспай, саяси билікті жүзеге асыру мүмкін емес. Қазақстандағы PR жүйесін дамытудың нақтылы жолдары қарастырылады. Олардың қоғам мен билік үшін тиімді жақтары анықталып, баяндалады. Саяси коммуникация құралдары саналатын: PR, саяси жарнама, паблисити, үгіт пен насихат, БАҚ т.б. Қазақстандағы тиімділіктерін арттыру мәселелері ұсынылады.

    Айқындалғандай, Қазақстанда саяси коммуникация мәселесіне жеткілікті көңіл бөлінбеген. Себебі, шетел және ресейлік оқу бағдарламаларына саяси коммуникация арнайы пән ретінде енгізіліп, мамандар даярлауды қолға алып жатса, Қазақстан бұл жағынан әлі артта қалып жатыр. Арнайы мамандардың жоқтығынан, біздегі саяси субъектілер шетелдік саяси технологтар мен мамандардың тәжірибесіне жүгінуге мәжбүр болып отыр.

    Дәлелденгендей, Қазақстан Республикасы демократиялық  дамудың өзіндік үлгісін қалыптастыра отырып, саяси коммуникацияның тиімді түрде іске асырылуына бет бұруда. Мұны еліміздегі ақпараттық-коммуникациялық процестерге байланысты қабылданып жатқан құқықтық базалар нақты дәлелдейді.

    Болжам  жасау бағытына тоқталсақ, алдағы уақытта  саяси коммуникация елімізде тиімді жұмыс істеуге қол жеткізуі мүмкін. Саяси жарнама, саяси үгіт-насихат, қоғаммен байланыс (паблик рилейшнз), паблисити, бұқаралық ақпарат құралдары сияқты байланыс арналары арқылы саяси субъектілермен, билік пен қоғам арасындағы өзара байланыстағы ақпарат алмасу есебінен саяси коммуникация биліктің ашықтығын, жариялылығын нақты көрсететін болады.

    Зерттеу жұмысы бойынша талдау жүргізе отырып, автор Қазақстан Республикасындағы  саяси коммуникацияны тәжірибеге енгізуге байланысты мынадай ұсыныстар білдіреді:

    Біріншіден, биліктің жергілікті органдарына қоғам өмірінің әртүрлі саласында өзінің саясатын кеңейту, өзінің қызметіне ақпараттық қолдаудың белсенділігін арттыру, халықпен байланысты нығайтуды (депутаттардың азаматтармен жеке кездесулері, пікір-таластар, акциялар, т.б.) ұсынамыз, бұл биліктің аймақтағы заңдылығы мен беделін жоғарылатады, сонымен қатар азаматтардың саяси өмірге белсенді қатысуын қамтамасыз етеді. Заң аясында азаматтардың құқықтарын сақтау мен қорғау басты мәселе болуы тиіс, сондай-ақ, қабылданған шешімдерге азаматтардың шынайы ықпал етуін негіздеу, мысалы референдумды өткізу процедурасын жеңілдету, қоғамдық кеңес құру және т.б. қарастыру қажет деп ойлаймыз. Бұл заң үстемдік ететін толыққанды азаматтық қоғам институтының қалыптасуына жағдай жасайды. Азаматтық қоғам институттарына мемлекетпен тең дәрежеде өзара әрекеттесетін нақтылы азаматтық қоғамды қалыптастыруға мүмкіндік туғызу үшін, өзінің қызметіне әртүрлі акциялар, кездесулер, шаралар және т.б. өткізу арқылы халықты белсенді түрде тарту шаралары ұсынылады. Сонымен қоса саясат субъектілерінің халыққа өзінің саяси қызметінің бағдарламалары мен жоспары жайлы түсіндіруі керек және қоғамдық пікір жолын ұстана отырып, адам құқығын құндылық идеологиясы ретінде қарастырып, биліктің қоғамдық қызметіне сыни қорытындыларды дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс. Қоғамдық құрылым халықтың саяси білім деңгейін және азаматтардың саяси өмірге қатысуларын белсенді түрде жоғарылатуды қолға алған жөн. Аталған мәселелер төңірегінде баспасөзде кеңінен талданып, зерттеушілер отандық саяси ғылымда ғылыми зерттеулер жүргізуде. Енді осы мәселені тікелей іске асыруда билік тарапынан әділетті жобалардың жүзеге асырылуы басты қажеттілік болып табылады.

    Екіншіден, жүргізілген аймақтық әлеуметтік зерттеулердің  қорытындылары көрсеткендей, Қазақстанда азаматтық қоғамның әлі толық дамымағандығы байқалады, демек, халық осыған ұқсас қатынасты саяси партияларға, оның элементтеріне де көрсетеді. Еліміздегі саяси партиялар, ең алдымен халықтың қолдауы үшін күресуі керек және де бұл шаралар тек сайлау алдында ғана емес, тұрақты түрде жұмыс жасаудың қажеттілігін білдіреді. Мұнда саяси субъектілердің азаматтардың мүдделерімен сәйкестігі айқындалады. Мемлекет үшін сайлаудың маңыздылығын, жекелеген әр адам үшін қажеттілігін көрсете отырып, одан арғы сайлауларға қатысқысы келмейтін азаматтардың пайызын азайтуға ұмтылыс жасау керек. Саяси партиялар аталған міндеттерді қоғамдағы белсенді қызметтері арқылы, жекелей акциялар өткізу негізінде, өздерінің қызметі барысында үгіт-насихат шаралары мен үндеулерді жүзеге асыру арқылы іске асыра алады. Халықтың қолдауына ие болу мақсатында саяси партияларға жер-жерлерде өздерінің өкілдіктерінің санын ұлғайту қажет, халықпен жиі жүздесу шараларын өткізу арқылы халықтың сенімін ақтауды жүргізгені дұрыс деп санаймыз.

    Үшіншіден, саяси субъектілер өзінің қызметтерін жүзеге асыру үшін аймақтық БАҚ-ты белсенді түрде тартуы тиіс. Отандық БАҚ саяси оқиғаларды сенімді және шынайы түрде жеткізуге тырысуы керек. БАҚ жұмысындағы нақ осы сенімділік пен объективтілікке байланысты халық, азаматтық қоғам институттарына, мемлекеттік билік органдарына сеніммен қарайтын болады. Мемлекеттік және жергілікті билік азаматтардың саясатқа және азаматтық қоғамның дамуына тиімді қосылуына жағдай жасайтын, PR (қоғаммен байланыс) шараларын пайдалану арқылы жергілікті билік қызметіне деген қызығушылығын арттыру шараларын қолдануы қажет.

    Төртіншіден, саяси коммуникация процесі диалогтық  сипатқа емес, көбінесе, біржақты болып келетіндіктен, билікке халықпен кері байланыс және өзара әрекеттесу есебінен жұмыс жасау керек. Саяси билік институттарына, партиялар мен қозғалыстарға басты ұсыныс ретінде, БАҚ-ты қолданудың тиімділігін арттыруды атап өтер едік, өйткені, саясаткердің жетістігі қалай болғанда да, ең алдымен халықтың көзқарасымен, яғни, қоғамдық пікірмен анықталады. Азаматтық қоғамды құруға қажетті жағдайларды жасауда, мысалы адамның бостандығы мен ар-ожданы, азаматтар құқығы сияқты, т.б қоғамдық пікірді қалыптастыратын гуманитарлық технологияларды қолданған жөн. Аталған гуманитарлық технологиялар алыпсатарлық мақсатқа қолданылмауы тиіс және оларды қолдану тек сайлауалды кампаниялары кезімен ғана шектелмегені орынды. Еліміздегі PR-агенттіктері мен олардың қызмет ету аясын кеңейту қажет және де PR саласын реттеуге мүмкіндік беретін арнайы құқықтық базаның қалыптасуы орынды болар еді деп түйіндейміз. Еліміз бойынша интернетті тұтынудың құнын азайту, халықтың компьютерлік сауаттылығын арттыру үшін, олардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларын ескерген жөн. Демек, мемлекеттік билік органдары еліміздегі саяси коммуникацияны іске асыруда белсенділік танытуы тиіс. Көрсетілген кемшіліктерді жоюға жан-жақты қолдау қажет.