Мектептегі оқу процесінің нәтижелі болуына танымдық әрекеттердің психологиялық әсерін зерттеу

 

 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Х.ДОСМУХАМЕДОВ АТЫНДАҒЫ АТЫРАУ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ

 

Педагогика және психология кафедрасы

 

         Қорғауға жіберілді

________________________________

Экология кафедрасының меңгерушісі

________________Н.С. Жумашева

                қолы

“______”______________2013 ж.

 

 

 

 

 

 

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

 

 

Тақырыбы: «Мектептегі оқу процесінің нәтижелі болуына танымдық    әрекеттердің психологиялық  әсерін зерттеу»

 

 

 

 

Орындаған:                                         5В010300 - Педагогика және психология

                                                             мамандығының  2-курс студенті Тауова Н.Р.

                                                         

 

 

 

 

Ғылыми жетекшісі:                         Базарғалиев Ғ.,  п.ғ.к., доцент

 

 

 

 

 

 

 

Атырау – 2013 ж.

 

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ…………………………………………………………………….......	3
I  ТӨМЕНГІ  СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ  ОҚУ  ПРОЦЕСІНЕ  ТАНЫМ   ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ  ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІН  АНЫҚТАУ....................................................................................................	6
1.1 Танымдық процестегі ойлаудың ғылыми мәні мен ойлаудың маңыздылығы..............................................................................................	6
1.2 Оқу процесіндегі төменгі сынып оқушыларының танымдық белсенділігін         дамыту.................................................................................	18
1.3 Төменгі  сынып  оқушыларына  кәсіби  маман психологтың қызыметі.. 1.4 Төменгі сынып оқушыларының дамуына психологтың кәсібінің     тигізетін  маңыздылығы................................................................................. 1.5 Дарынды балалардың таным процестері мен тұлғалық ерекшеліктерінің психологиялық  мәселелері...............................................	28       34     42
II ТӨМЕНГІ  СЫНЫП  ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ОҚУ  ӘРЕКЕТІНДЕГІ    ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН  ЭКСПЕРИМЕНТТІ ЗЕРТТЕУ..........................	46
2.1 Зерттеудің  мақсаты, міндеттері, ғылыми  әдістемесі.............................	46
2.2 Зерттеудің   ғылыми зерттеу  әдістемесі..................................................	47
2.3 Зерттеудің нәтижесін  өңдеу......................................................................	52
III БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУДЫҢ НЕГІЗІНДЕ ОҚУҒА ДЕГЕН ҚАБІЛЕТТІЛІГІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...............................................	58
3.1  Бастауыш  сынып оқушыларының психологиялық  ерекшеліктері..... 3.2  Бастауыш сынып  жасындағылардың ерекшеліктері мен дамуы........	59   61
3.3 Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқындағы қиындықтарды түзету жолдары..............................................................................................	64
ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................................... ПАЙДАЛАНЫЛҒАН   ДЕРЕКТЕР  ТІЗІМІ..............................................  ҰСЫНЫСТАР.................................................................................................... ҚОСЫМШАЛАР................................................................................................	61     69 71   74

 

КІРІСПЕ

 Жұмыстың өзектілігі

“Бүгінгі таңда ұрпақ алдында “Қазақстан 2030” бағдарламасындағы: “Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеу қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы” деген ұзақ мерзімдік міндетті үшінші мың жылдықта іске асыру жауапкершілігі тұр. 
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында: “Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады” деп айтылған. Осы тұрғыдан Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасында: “Орта білім берудің мақсаты-жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдыларының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілеттері жеке тұлғаны қалыптастыру” деп көрсетілген. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамының түрлі сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде.Осыған байланысты балалардың танымдық әрекетін белсендіру, оны тиімді басқару және дамыту, ұйымдастырушылық және моральдік-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету әлеуметтік міндет болып табылады.Ұлттың болашағы, тәуелсіз мемлекеттің ертеңгі ұрпағының рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз барлық іс-әрекетінде шығармашылық бағыт ұстанатын, өзін таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде. Ендеше, оқушылардың дүниетанымын кеңейтуде танымдық белсенділігін арттырып, білім, біліктерін жетілдірудің қоғамдық мәні зор. Сондықтан оқу үрдісінде баланың білім алуға, өз бетімен әрекет етуге деген құлшынысын оятуға, ақыл ойының дамып, жетілуіне түрткі болатын танымдық белсенділікті арттырудың маңызы жоғары.Өзіндік таным сабағында балалар ең алдымен өзін сыйлауға, өздеріне жақын адамдарды, елін, Отанын, мәдениетін жақсы көруге ықпал ете отырып, ешкімнің көмегінсіз таңдау жасауға, жауапкершілікті түсінуге, ең соңғысы бақытты өмір сүруіне септігін тигізбек, көмектеспек. Қазіргі таңда адам қол еңбегінің нәтижесінде әлеумет пен экономиканық түрлі саласында көптеген жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Қазір адам үшін дүние танымдық процестерін терең танып, зерттеу басты мақсат болып отыр. Сол дүние танымдық процестердің  ішіндегі ойлау өте күрделі. Оның ерекшелігі сол, бұл адамға ғана тән құбылыс. Сондықтан жастарды дұрыс ойлауға тәрбиелеп, мән-маңызын түсіндіру күттірмей зертелуді талап етеді. Балалардың ойлау әрекетінің дамытуын зерттеу, олардың интеллектуалды іс-әрекеттің жаңа тәсілдерін қлаыптастыру ең өзекті мәселелердің бірі. Мектеп жүйесіндегі ең маңызды кезең – бастауыш мектеп кезеңі, мұнда оқыту іс-әрекетінің негізгі компоненттері қалыптасады.

 

 

Зерттеу мақсаты

Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты бастауыш мектеп жасындағы балаларының ойлау іс-әрекетінің деңгейін арнайы дайындалған әдістемемен зерттеу; олардың сапасын арнайы жаттығулар арқылы дамыту; психологиалық картамен жұмыс жүргізуді пайдалану.

 

Зерттеу міндеттері

• Зерттеу мақсаты мен ұсынылған болжамға сәйкес ойлау іс-әрекетінің оқытудағы маңыздылығн тәжірибе жүзінде зерттеу және дамыту.
• Қазақ тілі пәнінің әдістемелік негізін дамытуға арналған жұмыс түрлерін психологиялық тұрғыдан жүргізілудің тиімділігі. ( әдістемелерді іріктеу, модификациялау).
• Төменгі  сынып  оқушыларының оқу  әрекетіндегі    ерекшеліктерін    экспериментті  зерттеу.
• Төменгі  сынып оқушыларының  оқу  процесіне  таным   әрекеттерінің психологиялық әсерін  анықтау.

Зерттеу нысаны

Қазақ орта мектебіндегі бастауыш  сыныптағы оқу процессіндегі ойлау іс-әрекетін дамытуда “оқушы “, оқытудың мазмұны, әдістері мен құралдары, “оқытушы“ тәрізді жіктерінен тұратын құрылған оқытудың маңыздылығы мен мәнін ашып көрсететін оқыту процесі.

 

Зерттеу болжамы

Бастауыш мектеп  жасындағы балалардың оқу процесі нәтижелі болу үшін, берілетін білім танымдық іс-әрекеттің негізінде қабылданса , онда білім өзінің мәні мен маңыздылығында көрсете алады.

 Жанама болжамдар: 

1. Арнайы бейімделген әдістеме арқылы төменгі сынып оқушыларының есте сақтау ерекшелігі сөздік-мағыналық және көрнекілік түрінің негізінде оқу-тәрбие процесінің мәнді жақтары ашылады.

2.Арнайы бейімделген әдістеме арқылы төменгі сынып оқушыларының ойлау іс-әрекетінің сөз-мағыналық, көрнекілік-бейнелік түрлері және ойлаудың қабілеттілігін дамыту негізінде  баланың білімі оқытудың жоғарғы деңгейіне көтеріледі.

 

 

 

 

Мәселенің зерттеу  деңгейі

Дамытушы танымдық іс-әрекеттің ұғымын оқыту процесіндегі ойлауды қалыптастыру мәселесін және аталған процестерді арнайы жоспар арқылы зерттеу.

 

Әдіснамалық және теориялық негіздемелері

Зерттеудің әдіснамалық негізіне жеке адамның психологиалық іс-әрекетінің қалыптасу теориасы мен принцитерін қарастырған Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубенштейн, ойлау іс-әрекеті заңдылықтарын А.Н.Леонтьев, Н.А.Менчинская, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, Н.Ф. Талызина және М.М.  Мұқанов, С.М. Джакупов, Х.Т. Шерниязованың, жұмыстары алынды. Оқудың нәтижелі болуы балалардың жоғары психикалық функцияларының, әсіресе, есте сақтау және ойлаудың дұрыс ұйымдастырылуына байланысты.

 

Зерттеу әдістері

Бастауыш мектеп жасындағы балалардың ойлау іс-әрекетін зерттеуге бейімделіп жасаған әдістемелер  қолданысқа енгізілді. Балалардың ойлау іс-әрекетіне психологтың, мұғалімнің, ата-аналардың көмек көрсету жолдары белгіленіп, дамыту негіздері қарастырылды.

 

Ғылыми жаңашылдығы  және практикалық маңыздылығы 

 

Зерттеудің оқыту процесінде атқаратын қызметі мен түрлеріне байланысты жинақталған тұжырымдар қазақ тілі  әдістемесінде білім қалыптастырудың қағидалары мен заңдылықтарын жетілдіре келіп, оқытудың салаларын жан-жақты дамытады. Бастауыш сынып оқушыларының  оқыту процесі нәтижелі болуына таным процесінің алатын орны ерекше. Бұл салада Л.С. Выготский мен А.Н. Леонтьевтің еңбектері зор екенін атап айтуға болады. Ақыл-ой әрекетінің сатылап даму жолдары П.Я. Гальперин, Ю.А.  Самарин, Л.И.Божович,Н.С. Лейтес ж„не Алдамуратов ….Ж, ШабельниковВ.К, Бердібаева С.Қ. еңбектерінде айқын көрсеткен. Ал, ойлау іс-әрекетінің маңыздылығын С.Л. Рубинштейн, Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, Ж. Пиаже, М.Вертгеймер,  Дж. Брунер зерттесе, оқыту процесінде ойлауды іс-әрекет ретінде А.В. Брушлинский, ойлаудың даму деңгейі ретінде А.З. Зак зерттеген. Қазіргі қоғам талабына орай орта мектептердегі білім беру сапасын жақсартуды жүзеге асыратын, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру проблемасы әлі де зерттеуді қажет етеді.

 

Диплом жұмысының  құрылымы

 

    «Мектептегі оқу процесінің нәтижелі болуына танымдық    әрекеттердің психологиялық  әсерін зерттеу» атты дипломдық жұмыс  3 тараудан тұрады, онда 9 кесте, 7 сурет,  қорытынды және ұсыныстар, 42 пайдаланған деректер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

 

I ТӨМЕНГІ  СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ  ОҚУ  ПРОЦЕСІНДЕГІ

ОЙЛАУ     ӘРЕКЕТІН    АНЫҚТАУ

1.1 Танымдық процестегі ойлаудың ғылыми мәні мен ойлаудың

маңыздылығы

 Оқушылардың танымдық іс-әрекеті адамдық танымның әр түрлілігі және оқыту процесінің қарама-қайшылықтарымен байланыста болатын өзінің жеке қарама-қайшылығымен сипатталады. Практик мұғалімдер қарама-қайшылықтарды таза интуитивті түрде туғызады, олар бұл қарама-қайшылықтарды білімді меңгеру барысындағы қиыншылық ретінде қабылдайды. Қарама-қайшылықтар оқу процесінде обьективті түрде пайда болатын және оның қозғаушы күші болып табылатын басты қозғаушы күш. Қарама-қайшылықтың,қозғаушы күштің қалыптасуының шешуші шарты болып оқушының өзіндік санасындағы ішкі сипатқа ие болатын және оған қиыншылық ретінде танылатын қарама-қайшылықтың қалыптасуы болып табылады.сонымен қатар қарама-қайшылықтарды танымдық қызығумен байланыстырған бірнеше ғалымдар, психологтар болды:    Л.Божович, Б.Теплова, Н.Морозова,  Л.Славина және тағы басқалары. Қарама –қайшылықтарды шешудің мәні әрбір балаға қоршаған ортаны танып білуіне, өзінің тұлғалық қасиеттерін іске асыруына, өзін-өзі тануына көмектесуде. Сондықтанда ұжымда мұғалім оқушыны оқу барысында туындаған қиыншылықтарды, кедкергілерді жоюға саналы түрде ұмтылдыра отырып осы қарама-қайшылықтарды шешудің сәйкес тәсілдерін айқындауда және оларды қолдана білуде жетекші роль атқарады. Оқушылардың басқа да әлеуметтік қауымдастықтар жүйесіне араласуы,олармен әрекеттесуі,дербестенуі оқу-тәрбие процесінде және ұжымда,тағы басқаларда жүзеге асырылады. Микрожүйе ретінде оқушы өзінің қалыптасуында өзіндік дамуының қарама-қайшылықтарына кездесіп отырады. Оқушылардың өзіндік қарама-қайшылықтарын-оқушыларды танымдық бірлестіктерге, іс-әрекеттерге үйрету арқылы,оқушы мен мұғалім қарым-қатынасының жақсы болуы негізінде құрбыларымен қарым-қатынас жасау арқылы шешуге болады. Сонымен қатар оқушының өзін-өзі бағалауы мен басқа да тұлғалық қасиеттерінің тиімді қалыптасуы мен оның толыққанды дамуы өзара әрекеттестікте болуы қажет.

Бастауыш сынып  оқушыларының танымдық қызығуы мынадай көрсеткіштерге ие:  
- қоршаған ортадағы құбылыстар мен объектілерге және іс-әрекет сипатына қарай таңдамалы қатынас;  
- танымдық үрдіс пен танымдық іс-әрекеттің эмоциональдық көрінуі;  
- танымдық іс-әрекетте еріктің болуы;  
- танымдық белсенділігінің жалпы сипаты;  
- жаңаны білуге ұмтылысы;  
- мектепке және басқаларға деген жағымды қатынас.  
Қызығу жұмыстағы кемшілікті және қиындықты жеңуге көмектеседі, қол жетпейтін нәтижелерге жеткізеді.

 Бастауыш  сынып оқушыларының танымдық  қызығу іс-әрекеттерін қалыптастыру, белсендіру, одан жан-жақты дамыған,  білімді, шығармашыл қайраткерді  қалыптастыруға, ойшаң, эмоцияға  бай, қарым-қатынасшыл ұрпақты тәрбиелеуге көмектеседі.

Адамзаттың бүкіл танымдық және тарихи-әлеуметтік тәжірибесі, материалдық және рухани мәдениеті дамуының басты нәтижелері ойлау формалары мен құрылымдарында қорытылып, бекемделген. Ойлау– объективті шындықты белсенді бейнелеудің жоғарғы формасы, дүниені тану мен игерудің жоғарғы сатысы, тұлғаның танымдық әрекеті. Ойлау формалары мен құрылымдарында адамзаттың бүкіл танымдық және тарихи-әлеуметтік тәжірибесі, материалдық және рухани мәдениеті дамуының басты нәтижелері қорытылып, бекемделген. Сыртқы дүниені толык тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау аркылы ғана білеміз. Адам ойлауының   эволюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ішкі мазмұны  қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырады. Қоғам ілгері дамып, оның ғылымы мен техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар пайда болып, қалыптасады, бұрынғылары ескіріп қатардан шығады.   Адам сыртқы дүние құбылыстарының сырын көбірек білген сайын оның ойлауы да жетіле түседі, қазір ойлаудың практикалық әрекетпен байланысқан сан-салалы түрлері пайда болды. Адам өз ойының ақиқаттығын, яғни шындығы мен құдіреттілігін, өмірге жарамдылығын практика жүзінде дәлелдеуге тиіс. Ой амалдары мен логикалық операциалар, оларды орындаудың  белгілі ережелері мен жүйесінің пайда болуы - адам ойлауының зор табысқа жетуінің, тарихи дамуының нәтижесі. Ойлау заңдылықтары мен ережелері сансыз қайталаудың және тәжірибеде тексерілудң нәтижесінде адам санасына бекіп, зор шындыққа айналды. Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым–қатынас жасау процесінде туындап отырады. Адам ойлауының мазмұны билейтін – объективтік шындық. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын-оның қажеттері. Ойлау - өзіндік ішкі қарама - қарсы қайшылықтарға толы процесс.

    Бұл оның дамуының  және іске асуының қозғаушы күштері болып табылады. Ойлаудың пайда болуында жаңа, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде де белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық, түрлі сұраққа жауап іздеп, ой-әрекетімен шңғылдауға адамды итермелейді.  Ойлау сұраққа жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына түсіне білуден жақсы байқалады. Қазақстан психологі  Ә.Алдамұратов ойлауға мынадай анықтама берген “Ойлау дегеніміз-әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүнйедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Бір сөзбен айтқанда, ойлау-сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен практикалық іс-әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім процесінің шеңберінен әлде қайда асып түседі” –деген. Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау арқылы ғана білеміз.     Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен құбылыс. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының ішкі құрылыстарын, оның қажетті қатынастары мен байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамның ой-әрекеті, әсіресе, түрлі мәселелерді бір-бірене жанастыра отырып шешуде өте жақсы көрінеді дей келіп,  Ә.Жарықпаев“ Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс - қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі”-дейді. Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау танымының бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді өңдейді. Ойлау сезімдік мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін болатын нәрсе. Елестерде жалпылағыш элементтер көп болғанмен, оның таным мүмкіндігі ойлаудан әде қайда төмен. Ойлаудың қамтитын шеңбері өте кең.