Сайлау жүйесі ұғымы әдетте екі

Сайлау жүйесі ұғымы әдетте екі — тар және кең мағынада қолданылады. Кең мағынада сайлау жүйесі дегеніміз — Қазақстан Республикасындағы сайлауды өткізу мен ұйымдастыруға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі. Оған сайлау комиссияларын құру мен олардың қызметі, сайлау округтерін, учаскелерін құру, сайлау алдындағы үгіт-насихат, сайлаудың қорытындыларын анықтау, т. б. жатады. Tap мағынада сайлау жүйесі дегеніміз — сайлауға қатысқан кандидаттардың немесе саяси партиялардыңжеңімпаздарын анықтау жүйесі. Бүгінгі таңда әлемде мажоритарлық және пропорционалды сайлау жүйелері кең тараған.

Мажоритарлық сайлау жүйесі

Мажоритарлық жүйе (фр. majorite — басым көпшілік деген сөзінен шыққан) — сайлаушылардың басым көпшілігі дауысын берген кандидат сайланған болып саналатын сайлау жүйесі. Ол көптеген (АҚШ, Франция, Ұлыбритания, т.б.) елдердің президент, парламент депутаттарын сайлауда қолданылады.

[өңдеу]Пропорционалды сайлау жүйесі

Пропорционалды сайлау жүйесі дегеніміз — сайлауда ұсынған  партиялық тізімге сәйкес саяси  партия Парламентте депутаттың мандат сайын иеленетін сайлау жүйесі. Қазақстан  Республикасында мажоритарлық және пропорциоиалды сайлау жүйелері қолданылады. Президент, Парламент депутаттарын сайлауда мажоритарлық сайлау жүйесі қолданылады. Осыған сәйкес:

• дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (тандаушылардың) 50%-дан астам дауысын алған (мұндай жағдайда қайта дауыс беру өткізілмейді);
• қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатка қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңцаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып есептеледі.

Пропорционалды сайлау жүйесі Парламент Мәжілісінің он депутатын, партиялық тізімге сәйкес пропорционалды өкілдіктер жүйесі бойынша және біртұтас жалпы ұлттық округтің аумақтары  бойынша сайлауда қолданылады. Мәжіліс  сайлауы өткеннен кейін ОСК дауыс  беруге қатыскан сайлаушылар санының  жеті және одан да көп пайызын алған  партияларды анықтайды. Осыдан кейін  партияны жақтап дауыс берген сайлаушылар  дауысының жиынтығы онда — біртұтас жалпы ұлттық округтің аумағы бойынша  бөлінетін депутаттың мандаттар  санына бөлінеді. Бұл нәтиже таңдап алынған алғашқы бөлінді сан (квота) болып табылады. Әрбір саяси партия жинаған дауыстардың саны квотаға (жеке санға) бөлінеді. Санды бөлу нәтижесінде  алынған тұтас бөлік — партиялық  тізім кұрған тиісті саяси партия алатын депутаттын мандаттар саны болып  табылады. Депутаттық мандаттар кандидаттарды  тиісті партиялық тізімге орналастырудың ретінде қатаң бөлінеді. Партиялық  тізімдерді құраған саяси партиялар  арасындағы депутаттық мандаттарды  бөлудің нәтижесінде сайланған  депутат мерзімінен бұрын шығып  калған жағдайда, оның мандаты Орталық сайлау комиссиясының каулысымен сол партиялық тізім бойынша сайланған келесі кандидатқа беріледі. Тиісті партиялық тізімде кандидаттар калмаған жағдайда Мәжіліс депутаттарының келесі сайлауына дейін мандат бос калады. Саяси партияны тарату немесе саяси партиядағы мүшелігін тоқтату осы партияның партиялық тізімі бойынша сайланған Мәжіліс депутаттарының өкілеттілігін тоқтату үшін негіз болып табылады.

[өңдеу]Қазақстан Республикасының сайлау органдары

Еліміздегі сайлауды әзірлеу  мен өткізуді ұйымдастыратын мемлекеттік  органдар, сайлау комиссиялары болып  табылады. Олардың біртұтас жүйесін  мыналар құрайды:

• республикалық Орталық сайлау комиссиясы;
• аумақтық сайлау комиссиялары;
• округтік сайлау комиссиялары;
• учаскелік сайлау комиссиялары.

Сайлау комиссиясының  өкілеттілік мерзімі — бес  жыл. ҚР-ның Орталық сайлау комиссиясы сайлау комиссиясының бірыңғай жүйесіне басшылық етеді. Орталық сайлау комиссиясының  төрағасы мен мүшелерін Республика Президентінің ұсынуы бойынша Парламент  Мәжілісі қызметке сайлайды және қызметтен  босатады. Орталық сайлау комиссиясы тұрақты жұмыс істейтін және еліміздің  барлық аумағында сайлау туралы заңнамалардың  орындалуына басшылық етуді жүзеге асыратын орган болып табылады. ОСК  Президент және Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауын әзірлеу мен  өткізуді ұйымдастырады, Парламент  Сенаты депутаттарының сайлауын ұйымдастыру  мен өткізуге басшылық жасайды, Президент  және Парламент сайлауының еліміздегі қорытындыларын шығарады, сайланған  Президентті және Парламент депутаттарын тіркейді, заңда керсетілген басқа  да өкілеттіліктерді жүзеге асырады. Саяси  партиялардың ұсынысы негізінде  жергілікті мәслихаттар құратын, облыстық, аудандык, калалық, каладағы аудандық сайлау комиссияларыаумақтық сайлау комиссиялары деп аталады. Олар Президентті, Парламенттің және мәслихаттардың депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауды әзірлеу мен өткізуді қамтамасыз етеді. Округтік сайлау комиссиялары саяси партиялардың ұсынысы негізінде жергілікті мәслихаттар сайлайтын орган, ол сайлау округтерінде Парламент Мәжілісінің және мәслихат депутаттарының сайлауын ұйымдастыру мен өткізуді камтамасыз етеді, сайлау округтерінде Мәжіліс депутаттары мен мәслихат депутаттары сайлауын өткізуді тікелей ұйымдастырады. Учаскелік сайлау комиссияларының қызметін ұйымдастырып, үйлестіріп отырады, учаскелік сайлау комиссияларынан дауыс берудің нәтижелері туралы хаттамаларды алады, солардың негізінде округ бойынша сайлау нәтижелерін аныктайды, бұл туралы БАҚ хабар жариялайды. Учаскелік сайлау комиссияларын аудандық мәслихаттар саяси партияларды ұсынысы негізінде сайлайды. Олар сайлау учаскелерінде Президент, Парламент Мәжілісінің, мәслихаттарының және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау жөніндегі шараларды жүргізеді (сайлау учаскелерінде сайлаушылардың тізімін анықтайды, сайлау күні сайлау учаскесінде дауыс беруді ұйымдастырады).

[өңдеу]Сайлау комиссияларының құқықтары мен міндеттері

Сайлау комиссияларының  мүшелері мемлекеттік органдардың  өкілдері болып табылады және мемлекеттің  қорғауында болады. Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелері өз өкілеттіліктерін кәсіби тұрақты  негізде жүзеге асырады. Сайлау комиссиясының  басқа мүшелерін сайлау өткізу кезеңінде  олардың келісімінсіз жұмыс берушінің  ұйғарымы бойынша жұмыстан шығаруға немесе басқа жұмысқа ауыстыруға жол берілмейді. Сайлау комиссиясының  мүшесі сайлау комиссиясының отырысында сөз сөйлеуге, тиісті сайлау комиссиясының  құзыретіне жататын мәселелер бойынша  ұсыныстар енгізуге, комиссия құжаттарымен танысуға құқылы. Заңда сайлау комиссиясы мүшелерінің міндеттері нақты көрсетілген. Олар:

• ҚР-ның Конституциясы мен заңнамаларын сақтау;
• жалпы жұрт таныған әдеп нормаларын сақтау;
• азаматтардың сайлау құқықтары мен занды мүдделерінің сақталуын және қорғалуын қамтамасыз ету;
• шешімдер қабылдау кезінде әділ және тәуелсіз болу;
• кандидаттар мен партияның тізімі ұсынған саяси партиялардың қызметіне жария баға беруден аулақ болу;
• аталған комиссия орналасқан әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында тұруға міндетті.

[өңдеу]Сайлау округтері

Сайлауды өткізу үшін еліміздін  әкімшілік аумақтық бөлінісі және сайлаушылардың мөлшері шамамен бірдей деңгейлес  сайлау округтері құрылады. Сайлау округтерінің — бір мандатты, көп мандатты, біртұтас жалпыұлттық деп аталатын үш түрі бар. Сайлау нәтижесі бойынша тек бір ғана депутат сайланатын округ — бір мандатты сайлау округі деп аталады. Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің 67 депутаты осы жүйе бойынша сайланады. Осыған сәйкес Қазақстанның барлық аумағы 67 округке бөлінеді. Жергілікті өзін-өзі басқару органының бірнеше мүшесі сайланатын округ — көп мандатты округ деп аталады. Мұндай округтер қалалық. және селолық кауымдастықтардың аумақтарын қамтиды. Қазақстан Республикасының барлық аумағын қамтитын, Президент, сонымен қатар партиялық тізімдер негізінде 10 Мәжіліс депутатын сайлайтын округ — біртутас жалпыұлттық сайлау округі деп аталады.

[өңдеу]Сайлау учаскелері

Аудандар мен қалаларда  дауыс беруді өткізу және дауыстарды санау үшін тиісті өкімдердің сайлау комиссияларымен келісілген шешімдеріне  сай сайлау учаскелері құрылады. Олар сайлаушыларға барынша қолайлы  жағдайлар туғызу мақсатында, жергілікті және өзге де мән-жайларды ескере отырып құрылады (әскери бөлімшелерде, емханаларда, емдеу-сауықтыру орындарында, соттарда, тергеу изоляторларында, ҚР-ның шетелдердегі өкілдіктерінде (елшіліктерде), т.б. Сонымен, еліміздегі сайлауды әзірлеу мен  өткізуді ұйымдастыратын мемлекеттік  органдар — сайлау комиссиялары болып  табылады. Олар біртұтас жүйе құрайды. Бірыңғай сайлау комиссиясының жүйесіне ҚР-ның Орталық сайлау комиссиясы басшылық етеді. Парламент Мәжілісінің  және мәслихаттарының депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау кезінде ОСК  және аумақтық сайлау комиссиясы сайлау округтерін құрады. Сайлау округтерінің: бір мандатты, көп мандатты, біртұтас жалпыұлттық сайлау округі деп аталатын үш түрі болады. Аудандар мен қалаларда  дауыс беруді өткізу және дауыстарды санау үшін тиісті өкімдердің сайлау комиссияларымен келісілген шешімдерге сай сайлау учаскелері құрылады.