Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы

Сондықтан, әлемдік қатынас дамуы мен оянуы және өзінше бір бөлшек ретінде өнер педагогикасының бірінші мақсаты, әр-түрлі өнердегі мақсатты іс-әрекетінде жүзеге асыру болып табылады.

Ізденушілердің дәлелдеуінше, әлем эстетикалық қатынасында әрбір адамда, әрбір балада жүзеге асыру барысында өзіндік потенциалы бар. Сондықтан бала кезеңінде осы мәселені қабылдай алады да, жалпы білім беру кезінде жүзеге асыра алады.

 

4 Ойлау

 

4.1 Өмірде, жеке дамуындағы музыкалық ойлаудың тууы.

Баланың музыкаға бірінші реакциясы және алғашқы музыкалық

тілдің элементтерін меңгеруі

Музыкалық ойлау  – күрделі эмоциялық сенсорно - интелектуалдық білімділік процесс және музыкалық шығарманы бағалауы. Күрделі деген, әлі де не музыкатануда, не психологияда, не педагогикада ортақ шешім жоқ деген сөз. Оны не «интелектуалды қабылдауы», «музыкаға адамның сәулесі», «музыканы меңгеру» дейді т.с.

Сондықтан, 4 пен 7 жас кезінде баланың музыкалық - қабылдау ойлауы бірлік пен қарым - қатынасы екі негізгі бағытта дамиды: а) өз-өзіндік интонациялық қабылдауда және музыканы сезінуі; ә) өмірлік пен тәжірибе алған баланың жеке қабылдаушылығы.

Музыкалық импровизация - өнімді көркем іс-әрекетінің формасы, одан жаңа туынды туады. Осы әрекетте баланың шығармашылық музыкалық ойлауы жатыр, ол музыкалық тіл арқылы қалыптасады.

Музыкалық тіл – бұл арнайы құрал, ол арқылы музыкалық «ақпаратты» жеткізеді және сақтайды. Музыкалық тіл – «грамматикалық норма» жүйесі, қолдану ережесі, «сөз-моделді» қосуы. Музыкалық тіл – барлық дыбыс құрылысының байланыс жүйесі, оның нақты мағынасы. Музыкалық тіл – музыкалық әрекетінің фундаменті және музыканы жүзеге асыру.

4 жасында бала  музыкалық-шығармашылық қабілеті бастапқы жағдайда және де музыкалық ойлауының өнімі ретінде қалыптасады. Бұл кезеңді «байқау, сынау» дейміз.

5 жасында бала  өзінің музыкалық импровизациясында  кең мағынадағы мазмұнын қолдана  алады. Бұл кезеңді «ырғақтық кезең» деуге болады.

7 жасар бала музыкалық импровизациясының бейнелеу мазмұны кеңейе түседі: көңіл-күй сюжетінің кеңдігі байқалады. Сондықтан, мектепке дейін және мектеп кезеңінде оқушыда көркем-бейне, музыкалық ойлау қалыптасады. Бала шығармашылығында кең және аяқталған әуендер пайда болады (период формасындағы - әуендік кезеңнің дамуы).

Балалардың  музыкалық шығармашылығында қалыптасуы ол: түрлі және сұлу әуендегі музыкалық  аспаптар; балалар алдында қызығушылық  музыкалық-танымдық мақсат қою, олардың өмірлік және көркемдік әсемдігінің актуалдығы, қор жинау т.б.; үлкен кісілердің бала шығармашылығына қатынасы, баланың музыкада өз-өзінің әсерлігі.

 

4.2 Музыкалық  ойлаудың негізгі параметрі

Музыкалық ойлау жүйесі (әлеумет  мәдениет қатегориясы) әлеуметтік қоршаған ортада қалыптасады, адамдардың өзара қарым қатынасы. Сондықтан, ұлттық мәдениет өзінің ерекше музыкалық мәдениетінің болуы, музыкалық бейненің түрлі тәсілдерінің айырмашылығы, музыкалық ойлаудың ерекшелігі.

Сондықтан, шығыс  музыкасының сипатына музыкалық ойлаудың жалпағынан (по горизонтали) дамуы саздың көптілігінен, бірақта ырғақтық құрылысының көптілігі, дыбыс қатынасы.

Ұстаз-музыкант – музыкалық тілді меңгеру мен әрекетінің икемділігі мен дағдысын қадағалайды.

Кәсіби музыкант – интонация жүйесін анықтайды, мәнерлеушілік құралдары басымды.

Музыкант –  орындаушы – тәжірибе әрекетінде.

Композитор - өмірлік  сезімді жүзеге асыру.

 

4.3 Ойлау  - әрекет білімі

Адамның қандай да болсын ойлау әрекеті - өзінің тамырын  зат туралы білімі, материал туралы түсінігі мен ойы.

К.Д.Ушинский: ... адамның миы білім әрекеті, шынайы ...

П.П.Блонский: ... қуыс бас пайымдамайды, тәжірибе білімділігі (осы баста) көп болса, сол бас пайымдай алады ...

Музыкалық ойлаудың мән-мәңызы - өз табиғатында, құрылысында, айырмашылық ерекшелігінде, эволюция принципінде және дамуында.

 

4.4 Интонация,  формалары, бейне

Қазіргі психологиялық  ғылымда жалпы ойлау концепциясы әлі де белгісіз. Әсіресе музыкалық көркем-бейнелі ойлауда.

Музыкалық ойлауды генетикалық жоспарда қарастыру (интонацияны түйсіну және уайымдау). Генетика – бұл алғашқы материя (жүрістің, өзгерістің). Генетика – организмнің өзгеруі, музыкалық - эстетикалық реакцияның ең алғашы.

Б.А.Асафьев «Музыка –  интонация» ғылыми жұмысында былай  дейді: «Интонация – (дыбыс биіктігінің дәолдігі) – ең негізгі жүргізуші – музыкалық мазмұнда, музыкалық ойда, ол және көркем ақпаратының тасушысы, эмоциялық қуаты, рухының жүрісі т.с.с.

Келесі ... дыбыс материалдың конструктивті - логикалық ұйымдастыруы.

... көркем ойлау құрылымында екі жақтың бір-бірімен байланысы: ерекше және жалпылогикалық.

Ерекше – берілген өнердің мәнерлеушілік құралдардың заңдылық байланысы (музыкада - әуен, гармония және ырғақ, поэзияда – ырғақ пен буын, теорияда - әрекеттің барлық компоненттері).

Жалпылогикалық – уақыт көлемінде, кеңестікте  (пронстранство) құрастыруы (көркем мәтінінің кеңдігі, бейнесі). Осының барлығы (конструктивті - логикалық заңдылықтар) адамның музыкалық сезімінде сәулеленуі.

Біріншіден  екінші қалыптасады, екіншіден (қайта байланыс принципі) біріншіге қайта оралуы.

Сондықтан, ойлау – адамның сезімінде музыкалық бейненің сәулеленуі, логикалық және эмоцияның диалектикалық бірлігі (диалектика – ғылым - табиғат дамуының заңдылығы және ойлаудың қарама-қайшылық бірлігі.

Сондықтан, музыкалық ойлау музыкалық бейнеге сүйенеді.

Бейне – ол қиялдану, түсінік, идея, идеал, осыны адамдардың қатынас «құралы» сияқты.

Ең негізі –  музыкалық ойлау, ол шығармашылық ойлау.

 

4.5 Оқу - білімділік процесінің интилектуалдық бағыты.

Сөз және көрнекі-суреттеу әдісі музыкант-педагогтың тәжірибе

жұмысындағы негізгі құрал ретінде

Г.Г.Негауз: Қандай да музыкалық аспапта мұғалім ойнайтын болса, ең бірінші мұғалім ретінде ол музыканы түсіндіруші және мағына беруші: томенгі оқушы-музыканттардың дамуында кешенді түрде үйрету әдісі қолданады, жалғыз музыканың мазмұнын жеткізу емес, оның поэтикалық мазмұнын, нақты формаға талдау бере тұра, оның құрылымының бүтінде не жеке-жеке, гармониясын, әуенін, полифониясын, фактурасын, ол (мұғалім) бір жағынан музыка тарихшысы, теоретик ретінде, сольфеджио, гармония, контрапункт және фортепиано үйрету мүғалім болу керек.

Ал, «кешенді»  түрде музыкалық білім беру, ол мұғалім-педагогтың жан-жақты болуы (шығармашылық жағынан). 

... міндетті түрде Бахтың фугаларын талдау және сөз арқылы мағынасын жеткізе білу ... дейді;

... е-е! бала музыканы «түсінеді» екен деген баға, ең жоғарғы баға –жетістік деп есептейміз ...

... ең біріншіден  Николаев қолды «қою» емес, студенттің басын.

Бір проблема ойда ... аспапта ойнау - үйретудің екі әдіс бар:

1) көрсету (көрнекі-иллюстративтік әдіс);

2) ауызша түсіндіру.

Сондықтан педагогтың сөзі не береді? Оқушыға қоршаған ортаның шындығының ең негізгі ақпараты. Білімнің бір адам мен екінші адамға көшуі (мұғалімнен оқушыға). Музыкалық ойлауының қалыптасуы – оқушыда көрінісі мен түсінігі, теориялық дамыту, тереңдету, олардың арасында ішкі байланысы мен қатынасын байқау, оны күрделі жүйеге келтіру. Оны оқушыға эмоциялық импульс беру деп санаса, ал сөз арқылы – музыка құбылысын ойда сақтау, кәсіби сезімі пайда болады және теориялық бекітуі деуге болады.

Музыкамен шұғылдану  – оқушыға кешенді түрде әсер бере алатындығы. (Д.Д.Блага). Сондықтан педагогтың сөзі музыкалық аспапта ойнау процесінде маңызды роль атқарады.

«Қалай орындау  керек?» деген сөз, нені орындау керектігін түсінуі.

Оқушыға ақпарат  бере тұра педагог оны күрделі  жағын ескеру керек, көбірек болуымен кем болуынан. Қазіргі педагогикалық психология жағдайы – оқушының миын «тиелгендей емес», «тиелгеннен» сақтау. Егер оның көркемдік елесіне тиетін болса, оқушыға айтылған сөз пайда бере алады, онда оның қиялы «күміс жібімен оранды» деуге болады.  

 

5 Қоғамның және тұлғаның музыкалық санасы

 

5.1 Көркем - эстетикалық тәрбиенің түрлері және типтері

Интонация – күшейту, күш салу, жігерлік, (ашық, жарқын қою). Аксиология – бастапқы ғылым,  дәлелдеусіз теория гуманитарлық білім беру бағытында мамандар  қазіргі кезде (фил. пед. псхол. социалог.) теориалық негізінде білім берудің үш түрі бар:

1. Бірі - ішкі  білім беру, ол деген - адамның ішкі әлемі, қоршаған ортаның үстемі, кәсіби білімі.

2. Келесі – мазмүнды «мен» дегенді дамытады, табиғи дарындылығына байланысты.

3. Үшінші – «өз өзін құтқару», білім беру, адамның рухының  құңдылығының негізінде.

(1) Пушкин. Царскосельский  лицей. Бәрі дарынды болды (жүйе  білім), гуманитарлық білім – қоғам сапасына әсер етеді (көркем мәдениетіні, өнер). «Дарынды» мектеп, гимназия, лицей, ауыл мектебі т.б.т.с. (Ресейде-шіркеу әншілік). Сондықтан – қандай да болсын көркем тәрбие мен білім жүйесі, музыкалық сүйемелдеусіз болмайды (мейрам, салт-дәстүрлер, басқадай шаралар). Ресейде – отбасылық білім беру болды, қазақтарда да от басы тәрбиесі болды (қыздарға үй жинау, тамақ пісіру, тамақ өнімдерін істеу, іс тігу, іні-сіңіліне қарау, бағу, тәрбиелеу. Ұлдарға үй шаруасына көмектесу, мал бағу т.с.с. Қазіргі уақытта музыка мектебі, колледж, ЖОО, бала-бақша, музыкалық қонақ үйі, музыкалық театр, опера және балет театры т.с.

 

5.2 Тұлғалық - тұлға музыкалық сана психология педагогикалық категория: ерекшеліктері, қасиеттері, белгі

айырмашылығы

Қоғамдың музыкалық сана – құбылмалы, түсініксіз, көптүрлі, анықтаусыз болса, ал тұлғалық санада – нақты көрсеткіші бар, ол тұлғалығы ішкі, сыртқы ажары арқылы білеміз.

Жеке тұлғалық сана көп қырлы, өнертабысты: бір музыкалық құбылысты қабылдай алады, қуанышты жағдайда, басқаларына – теңрухсыз, келесісі – кері қабылдайды, бірақ уақытша, кейде мүлде болмайды.

Тұлғалық музыкалық  сана – адамның музыканы қабылдауы, оған эмоционалды жауап беру, қысқасы  – музыкалық тілін түсіну. Ол тіл сезімнен бөлек болмайды. Сондықтан музыкалық сананың дамулы болу үшін ішкі есту сезімінің қалпы болу керек: «өз бетінше» бір нәрсені есту, өз бетінше (ішінде) музыканы сезу. Осы кезде тұлғаның музыкалық мәдениетінде өз-өзіндік позициясы туады, «құбылысты» меңгеру, тұрақтау, тұтас субьектілік қатынасы туады (жауап береді), табиғат құбылысына есеп беру, сол қатынастарға сипаттама, туу туралы анықтау, көркем-эстетикалық реакцияға талдау, пайымдауы. Келесі музыкалық сананың жоғары деңгейі – бұл деңгей өзі арқылы ішкі, адамның рухани өмірінің байланысын табады, тұрақтайды (рух мазмұны мен мәнерлігі).

Рух бастауы  адамда психологиялық белсенділік  пен шындығының шыңының бастауы, «сезімі». «Баспалдақ» сияқты, төменгі  баспалдақ –қабылдауы, эмоция - сезім реакциясы мен адамның музыкалық көрінісі, ал жоғары «баспалдағы» - ол рух қатары, байланысы – нақты байқауды жасыру, адамның ішкі психологиялық өмір әрекеті деуге болады. Осының бәрі адамды жоғары деңгейде рухын көтереді, кей-кезде, өкінішке орай, төмендетеді (осындай жағдай өмірде кездесесді).

 

5.3 Бейне – музыкалық сананың құрылыс өлшемі. Оқушылармен сабақ үстіндегі музыкалық бейнелеушілікті қолдауы (ынталандыруы)

Музыкалық сананың  ең негізі және құрылымының ортасы – дыбыс бейнесі. Қандай да болсын процесте дыбыс бейнесі басты.

Сондықтан музыкалық бейнесі арқылы музыкалық қабылдау, бағалау, әрекетте, қандай да болсын синзитивтік, рух процесінде музыкалық санада құбылыс болмайды. Сондықтан өнер адамы (сазгер, ақын) көркем бейне, көркем сурет пен көрінісітер арқылы жетеді.

Музыкалық бейне – ол «сезім-ой»; музыкалық шығарманың «идеялық мазмұнының дәні», тани білуі және шығармашылығы; музыкалық бейне сезімінің процесін көрсете білуі, эмоциялық қалпы, психологиялық жүрісі, көңіл-күйінің қалпы т.с.с.

Эмоция –  оқушының сана сезіміндегі сәулесі. Эмоция – іс-әрекетінің жүргізу механизмі, «өнім» ретінде музыкалық бейненің мазмұны.

Қиял мен  елесі – бұл психологиялық  «құдай», идеал саласындағы бейнесі.

Тәжірибелі  педагог – музыкант, психолог. Сабақ үстінде музыка мұғалімінің салыстыру, оқушылардың «қорынан» алу және музыкалық бейнемен байланыстыру деген ұғым.

 

5.4 Өнер  жинақтауы (синтезі) музыкалық  сананың әдіснамалық принципінің  қалыптасуы және дамуы. Музыкалық  сана құрылысының логикалық - түсінушілігі

Өнер синтезінің ерекше қолдану кезіндегі музыкалық сананың қалыптасу - дамуы ол маңызды педагогикалық канал (жол). Кезінде Гегель өнер түрлерін қарастырғанда Абсолюттік Идеяның қырын, көркем бейнені байқаған; бұл әдіснамалық принцип басқадай көркем – шығармашылық пәндерде сияқты музыка сабағында беру барысында қаралады. Сондықтан көркем бейне ол әмбебап (универсал) сияқты, озіне бояу, дыбыс, қимыл, силуэтті жинап, бейне өнері, поэзия, драмалық театр, архитектура, қолөнер музыкантқа ерекше психологиялық «обертондар» бере тұра, көпқырлы, толықтырылған бейнені құрайды.

Өзің сезінгендей боласың, әлдеде жасырын, ұйықтап жатқан сияқты, ішкі жан-дүниеңде бір жарық ашылған сияқты, сондықтан сол жарық күшті бір нәрсені оятып, жебе (стрела) сияқты болып дәл қадалады. Оны кәсіби құралдармен шешуге болмайды. Ол сезім, ояну керек, не оны ояту керек.