Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы

                             Н. Дүкенбай

Г. Дүкенбай

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Музыкалық психология,

музыкалық білім беру

психологиясы,

музыкалық іс-әрекет психологиясы

 

Мамандығы «Музыкалық білім беру» студенттері мен

оқытушыларына арналған оқу құралы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Павлодар

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

 

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

 

 

 

Н. Дүкенбай

Г. Дүкенбай

 

 

 

 

 

 

Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологиясы

 

 

Мамандығы «Музыкалық білім беру» студенттері мен

оқытушыларына арналған оқу құралы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Павлодар

Кереку

2008

КДК 159.9:78 (075.8)

ББК 88. 4 я 73

Д 87

 

Баспаға С.Торайғыров атындағы ПМУ Филология, журналистика және өнер факультетінің оқу-әдістемелік кеңесі

ұсынды

 

Рецензия жазғанан:

Г.К. Қажыбаева – филология ғылымдарының кандидаты, доценті.

 

Н.Дүкенбай, Г.Дүкенбай

П30   Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы,                                   

музыкалық іс-әрекет психологиясы: мамандығы «Музыкалық білім беру» студенттеріне және оқытушыларына арналған оқу құралы / ПМУ доценті Н. Дүкенбай, ф.ғ.к., ПМУ доценті

Г. Дүкенбай. – Павлодар : Кереку, 2008. – 104 б.

 

ISBN

Оқу құралы келесі материалдарды қамтиды: Тұлға. Музыкалық қабылдау. Музыкалық қаблеттер. Ойлау. Тұлға және қоғамның музыкалық санасы және музыкаға оқыту: психологиялық-педагогикалық аспектісі ... музыкалық психология және музыкалық білім беру психологиясы мен музыкалық іс-әрекет психологиясының негізгі түсінігі, категориялары. Жалпы музыкалық қабілетінің дамуы мен қалыптасуы (есту сезімі, музыкалық ырғақ сезімі, кәсіби есте сақталуы), көркем-бейнелеушілік қалыптасу мәселесін, шығармашылық қиялы мен елесін, оқу әдісінің жүйесі мен оқушы-музыканттың шығармашылық потенциалын (деңгейін) қарастырады.

Оқу құралы Мемлекеттік стандартқа сәйкес 050106 (бакалавриат) «Музыкалық білім беру» мамандығы және 6N0106 (магистратура) бойынша жазылған. Оқу құралын оқытушыларға, магистранттарға, аспиранттарға, жоғары және орта арнайы кәсіби оқу мекемелерінің студенттеріне, жалпы білім беру мекемелерінің мамандарына ұсынамыз.

                                                                                    УДК 159.9:78 (075.8)

                                                                                               ББК 88. 4 я 73

ISBN

                                            © Н. Дүкенбай, Г. Дүкенбай, 2008

                                             © С.Торайғыров атындағы ПМУ, 2008

Кіріспе

 

Педагог, орындаушы, музыкант-ізденуші болам деген мамандарға кәсіби музыкант болып қалыптасу үрдісінде психологиялық дайындық маңызды роль атқарады. Музыкалық білім беру үрдісінде психология, оның ішінде музыкалық білім беру психологиясы (іс-әрекет психологиясы) оқу-білім процесіне қойылған мақсаттар мен міндеттерге ықпал тигізеді: жалпы және арнайы қабілетінің қалыптасуына, көркем-бейнелі ойлауының дамуына, техникалық дағды мен икемділігін түйсінуіне және т.б.

Берілген пән бойынша практикалық дәрістер оқушы-музыканттың практикалық іс-әрекетіне байланысты (осы атауды «музыкалық іс-әрекеті психологиясы» дәлелдейді). Оның атауын, мазмұнын, тақырыптарын оқу құралы ашады дегенге сенеміз. Студенттің музыкалық-психологиялық мәселелерге кіруін және де өз-өзін осы саладан хабардар етуін үйретеді. Ең негізі өзін-өзі музыкалық психологияға бейімдейді және берілген материалдарды білім жүйесінде, өз білімінде де қолданады.

Оқу құралында жалпы және арнайы психология саласындағы белгілі өкілдердің пікірі, көзқарастары және ғылыми позициясы берілген. Бір байқайтын нәрсе: психология саласына үлес қосқан, музыкаға әуес психологтар және музыканттар психологиямен шұғылданатындардың да пікірлері аз емес.

Психология саласында шетел ғалымдары Г.Риман, Э.Курт т.б. үлкен жетістікке жеткен және Ресей ғалымдарының да үлесі мол: Б.М.Теплов, Л.С.Выготский, Г.М.Коган, Е.В.Низайкинский, В.В.Мендушевскийлердің еңбектері де атаулы атаққа ие болды.

Сондықтан музыкалық-шығармашылық іс-әрекет психологиясын, оның негізін және заңдылықтарын кәсіби музыкант білуі жөн. Сондықтан музыкалық психологияны білмей жақсы оқытушы, мұғалім болмайсың, музыкалық психологияны біле тұра сабақ үрдісінде, дәріс оқығанда, көрермен алдында орындау барысында бір мәселені шешуге болады, ол-сахналық стресс. Музыкалық - психология үрдісіне кіру керек нәрсе және ол қызықты да.

Қазіргі ғылым ой-пікірінде, адам іс-әрекет үрдісінде, шығармашылық практиканы қосқанда, өзінің қабілетін, потенциалын, креативін бір ретте төрт, не үш бөлігінің мүмкіншілігін пайдалана алады.

 

 

Пәннің  мақсаты мен міндеттері және оқу үрдісінде алатын орны

Қазіргі мектепте музыкалық  білім беру, музыкалық тәрбие беру баланың шығармашылық талабы мен  музыканы қабылдауының дамуына бағытталған. Болашақ музыка мұғалімін дайындау барысында музыкалық көңіл-күйінің, ой сезімінің, көзқарасының үлкен маңызы бар.

«Музыкалық психология және музыкалық білім беру психологиясы» курсы (пәні) музыкалық - педагогикалық факультет студенттерін ақпараттық жолдармен дамыту емес, психологиялық-эмоциялық күй ерекшелігінің музыкалық іс-әрекеті арқылы дамыту. Музыка сабағын нық, нақтылы да психологиялық, физиологиялық негізінде құруға болады.

Пәннің мақсаты: арнайы музыкалық - психологиялық білімін сезіну, музыка табиғатының ерекшеліктерін табу, білу, сана мен өз сана-сезімі, музыкалық тәжірибе және музыка педагогикасындағы осы тәжірибенің ерекшелігін меңгерту.

Пәннің міндеттері:

• музыка арқылы адамның ерекше сезіну қабілетін арттыру;
• музыкалық санасы, ойлауы және қарым-қатынасын

қалыптастыру;

• музыканы оқытудың психологиялық ерекшелігін білдіру;
• музыкалық іс-әркетіндегі психологиялық эмоция-жігерлік

тысқары ерекшелігін қарау;

- жасқа бөліну, топтардың музыкалық дамуының

психологиялық ерекшелігі.

«Музыкалық  психология және музыкалық білім беру

психологиясы» курсын студенттер әр пәндерде алған білімдері мен дағдыларына және өзіндік жұмысында пайдаланады.

Пәнді меңгеру  қорытындысында дәлелдеуі, икемденуі  қажет:

- адамның музыка туралы ерекше түсінігі, оны психологиялық

физиологиялық тұрғыда қарастыруы;

- музыкалық сапалылығы, ойлауы мен қарым-қатынасының

ерекшелігі;

- музыкалық іс-әрекетінің психикалық эмоция-жігерін тысқары

ерекшелігін сезу;

• балалардың жас ерекшеліктеріне қарай музыканы қабылдау дамуының психологиялық ерекшеліктерін білу.

 

Музыкалық іс-әрекетінің психологиясы

Педагог үшін де, орындаушы үшін де, ізденуші үшін де, кәсіби

 музыкант  болу процесінде психологиялық  дайындық маңызды роль атқарады. Өз әрекетінде міндетті түрде  психологиялық аспектісімен шұғылдану  қажет.

Қазіргі ғылым, адам өзінің әрекет процесінде үштен бір, не төрттен бір қабілетін, мүмкіншілігін пайдаланады. Сондықтан, психологиялық механизмді біле тұра – өзінің әрекет деңгейін көтере алады. Әрине, психология саласын біле тұра, өз бетінше қабілетін дамыта алмайды, бірақ та потенциалын қолдана алатыны сөзсіз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Тұлға

 

1.1 Тұлға, даралық. Көркемдік - шығармашылық әрекет

Философтар, педагогтар, психологтар, социологтар тұлға  категориясына түрлі анықтама береді.

Даралық болып туады, тұлға ретінде болу деген афоризм бар. «Мен» - тұлға мінезіне тұрақтылық қасиет, оның ішінде адамның сана-сезімі, «жақынға» деген, «алыстағы» қоршауға қатынасы, әлемге және өзіне деген ұғым. Осыны көркейтсе, адам өзі де көркейеді.

Өнерде басқаша: Моцарт «Дон Жуанды», «Свадьба Фигаро»-ны  жазбаса, ол үшін ешкім де жазбаушы еді, дәл солай Абай болмаса, Абайдың қара сөздері болмаушы еді. Италияда 1452 ж. Леонардо да Винча тумаса «Моно Лиза» болмаушы еді.

«Таптырмайтын адам болмайды» деген сөз бар, бірақ ол өнерге қатысты айтылмаған. Дәрігерді, жұмыскерді, мұғалімді «ауыстыруға» болады, ал шығармашылық адамды «ауыстыруға» болмайды. Жоғары деңгейдегі көркем шығарма ешқашанда қайталанбайды. Дәл солай оқушылармен, жастармен қатынасқанда, педагог тұлғасын қайталауға болмайды, дәл солай музыкант тұлғасы (суретші болсын, әртіс болсын, әдебиетші т.с.) өзінің кәсіби әрекетінде қайталанбайды.

 

1.2 Музыка  мұғалімінің кәсіби-маңыздылық сапалығы

Музыка сабағы өнер сабағы ретінде өте маңызды. Бұл тұрғыда музыкалық, педагогикалық, және басқа да білім, дағды мен икемділік қажет, онсыз музыка сабағы болмайды. Ең қажеті мұғалімнің жеке тұлға ретінде оқушыларды музыкамен қызықтыра алуы, музыканы ләззат ала орындауға, тыңдауға деген сезімін оята білуі. Музыкант-мұғалімде «интелегентный» деген қасиет болады. «Интелегент» - тұлғаның негізгі бөлігі болып табылады. Өйткені - ол музыкант. Сондықтан музыка мұғалімінің қасиетіне жататыны:

- музыкалығы, өзін музыкант деп санауы;

- балаларға деген махаббаты, эмпатийлығы;

- кәсіби ойшылдығы мен өзіндік сезімі;

- музыкалық-педагогикалық сезгіштігі;

- мұғалімнің әртістігі;

- музыка мұғалімінің тұлғалық позициясы.

Ең негізі, музыка мұғалімінің кәсіби шеберлігінің деңгейін көтеру – оның әдіснамалық мәдениеті. Әдіснама – ғылымның бір саласы, ізденіс жолының әдісі ретінде қолданылады. Әдіснаманың оқу-ізденіс жұмысында алғаш рет аннотация, рецензия, баяндама дайындау болса, келесі ізденістің шыңы – шешім, гипотеза, нәтиже ретінде кәсіби әрекетінің жетілуі.

 

1.3 Музыка  сабағындағы педагогикалық қатынас. Мақсаттары, функциясы, қазіргі талап, қатынас әдісі

Мұғалімнің  кәсіби сапалылығы мен қасиеті –  музыка сабағында жалпы сыныппен қарым-қатынасының икемділігі және әр оқушымен жеке қатынасы. Музыкалық-педагогикалық қатынас педагог музыканттың кәсіби шығармашылығының бір бөлігі ретінде қаралады да, ол функция жүйесі ретінде қалыптасады.

Музыкалық-педагогикалық функция қатынасына жататындары:

- коммуникативтік - ақпараттық – музыка сабағында

оқушыларға  ақпаратты жеткізуі мен қабылдауы;

- функциялық реттеу – музыкамен көркем қатынас процесіндегі

басқару және оқушы мен мұғалімнің арасындағы реттеуі.

Сондықтан музыкалық-педагогикалық құрылысында келесі элементтер көрінеді: мотивация, мазмұнды-мағыналы, коммуникативті-орындаушылық.

Мотивациялық элемент – музыкалық - педагогикалық қатынастың негізі (көркем - эстетикалық табиғаты).

Мазмұнды-мағыналы – көркем - коммуникативтік мақсаты ретінде қаралады. Ол – көркем - эстетикалық бағыт, мұғалім мен оқушының музыкалық қатынас ерекшелігі, және де ең негізі – музыка сабағында коммуникативтік эстетикалық ситуацияны жасау.

Музыкалық - педагогикалық қатынасқа музыкалық-орындаушылық элементі жатады. Олар: музыка мұғалімінің елесі, функция, эмпатия, рефлексия, зейіні, аффектілік есте сақтау, мимика, пантомимика, өз-өзін ұстау және музыкант-педагогтың көркем-интеллектуалды саласындағы тұлғалығы. 

 

1.4 Еріктілік – психологиялық категория. Еріктілік әрекетіне талдау және жіктелісі

Еріктілік деген – адамның өз мақсатына жету жолындағы

кездесетін қиыншылықтар мен бөгеттерден өте білу, адамның ерекше мінездемелік қасиеті. Еріктілік деп мақсат бағытындағы адамның өзінің қиыншылықтарын жоя алатынын, өз мінез-құлқын ұстай білетінін, жүріс-тұрысын бақылай білетінін айтамыз. Еріктілік әрекетінің психологиялық логикасы: маған керек мен істеймін, ештеңеге қарамай міндетті түрде жасау керек. Ол істегісі келе ме, жоқ па, оған қарамай қандай іс әрекет болмасын, ол істеу керек.

Еріктілік импульс адамның сана сезімінен келеді, не іштей сезімінен болады.

Еріктілік феноменді екіге бөлеміз: жай және күрделі. Жай еріктілік күнделікті өмірде кездеседі – жұмыс істегім келмесе де, оны атқарам деу, үйренген музыкалық шығарманың қиын кездерін меңгеру, оқушыдан берілген тапсырманы сұрау түрінде болады. Музыкадағы кішкене де болсын мәнерін қадағалау үшін ерікті түріндегі ынтасы керек.

Күрделі ерік (әрекетінің кешені) тұлғадан өмірлік қажеттілікті, мақсатты, маңыздылықты талап етеді. Жас адам өзіне мақсат қояды: «Мен беделді жоғарғы оқу орнына түсемін, жауапты халықаралық конкурсқа қатысамын, емтиханда күрделі шығарманы дайындап, алдарыңызда естіртемін» - деп. Бірақ қандай қиыншылықтар кездесетінін біле тұра, мұндай шешімге келу қиын, қорқыныш, өз-өзіне сенбеушілік болуы мүмкін. (Істегім келеді, бірақ қорқамын. Істегім келмейді, бірақ істеу керек).