Жергілікті өзін-өзі басқару органдарынын зерттеудің теориялық-методологиялық негіздері

1. Жергілікті деңгейдегі сұрақтарды шешу кезінде жергілікті мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларының бөлу мәселесі;
2. Жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру принциптері;
3. Жергілікті деңгейдегі сұрақтар қатарына қандай не жататыны анықталмаған.

 

 

   Бүгінде мәслихаттар дегеніміз не және олардың рөлі мен мүмкін даму преспективалары не болмаса реформалары қандай?

   Мәслихаттар мен әкімияттардың саяси-құқықтық статусын анықтап, сонымен қатар жергілікті мемлекеттік басқару мәселеліріне толығынрақ тоқталайық.

   Мәслихаттар мен әкімияттардың заңнамалық негізде ортақ «жергілікті мемлекеттік басқару органдары» атауына біріктірілген соң оларбірдей сұрақтармен айналысады екен деп ойлау қате. Құқықтық және ұйымдастырушылық қатынаста олар бір-бірінен бөлек. Және айта кететін жайт,  мәслихаттар «Жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару туралы» Заң қабылданғанға дейін үкіметтік орган болғанына қарамастан  өкілетті орган болды, дегенмен, мемлекеттік орган ретінде анықталған. Соынмен, бұдан мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқару органдары қатарына жатпайтыны айтылған-ды.

   Жоғарыда аталған заңды талдай отыра жергілікті өкілетті органдардың  - мәслихаттардың құрылу процесі мен олардың қызмет аясын сипаттайтын бірқатар көрсеткіштерін атайық.

  Таңдамалық – бірінші көрсеткіш.

  Екінші көрсеткіш – мәслихаттардың тиісті әкімшілік-территориалды бірліктегі тұрғындардың еріктерін білдіруінде.

  Үшінші – мәслихаттарды  әкімшілік-территориалды бірліктегі тұрғындармен  тікелей, жасырын дауыс беру арқылы сайлауы.

  Төртінші көрсеткіш – жергілікті өкілетті органдар өз қызметін заңнамалрға сай жүргізуі  және халықтың еркін жүзеге асыру шараларын анықтауы тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясының 86 бабының 1 бөлімінде «жергілікті өкілді органдар – мәслихаттар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністегі халықтың еркін білдіреді және жалпымемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді, оларың жүзеге асырылуын бақылайды» делінген [2 ]. Сонымен жалпымемлекеттік мүдделер бірінші деңгейге шығады жіне олардың қаншалықты  халық еркіне адекватты екенін ешкім анықтамайды.

   Аса мәсеселелі болып мәслихаттардың құзыреттері табылады. Заңнамалалы түрде облыстық, қалалық және аудындық мәслихаттардың  компетенциялары бір-бірінен  аса ерекшеленбейді, және де осы құзыреті біршама жалпыланып жазылған.

   Сонымен бірге, егер атқарушы органдар нақты белгіленген вертикальға ие болса, ал мәслихаттар бір-бірімен еш байланыссыз. Бір жағынан, мәслихаттар тәуелсіз және иерархиялық бағынуға жоқ, бірақ екінші жағынан – методикалық және практикалық көмекке иесіз.    Мәслихаттардың тағ бір ерекшелігі олар Конституция және заңдар негізінде қызмет атақарады. Ал әкмияттар бұдан басқа Президенттің,   Үкіметтің және жоғары тұрған атқарушы органдардың актілерін орныдайды. Мәслихаттар мен әкімияттар өздеріне компетенция белгіей алмайды, оны тек заңнамалық актңлер белгілейді.

   2009  жылдың 9 ақпанында жарық көрген «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару туралы» Заңы да  принципиалды  өзгерістер әкелген жоқ.  Мәслихаттар компетенциясы осы заңның 6 бабымен анықталған және жоспарларды бекіту, экономикалық және әлеуметтік даму бағдарламалары, жергілікті бюджеттен бастап қаланың, ауылдардың құрылыс жоспарларын бекітуге дейін кең құзырет шегін қамтиды [ 1].

   Қазақстанның ауылдары, аудандарындағы күнделікті жергілікті мәселерді шешу заңда азаматтардың жасанды ьһт.рде белгілі бір ұйымдарға бірігуіне рұқсат  беруіне емес, ал ең біріншіден жергілікті мемлекеттік басқару органдарына тұрғындардың әсер етуіне мүмкіндік беруге тәуелді.

  Осыған байланысты, қазіргі кезде жергілікті мемлекеттік басқарудың реконструкицясы және жергілікті өзін-өзі басқару институттары  қажет.

ЖӨӨБ институтттары құру көбіне биліктің орталықсыздандырылуын  қажет етеді. Теориялық сипатта  орталықсыздандырылу дегеніміз  ресурстық қамтамасыз ету, жоспарлау, үлестіру және өзге де  әлеуметтік басқару  компоненттерін жоғары органдардан  тқмен орагндарға  жауапкершілігін  беру процесі.

   Орталықсыздандырудың белгілі бір субьектісі жоқ. Жауапкершілікті беру республикалық деңгейден төменгі мемлекеттік және өзге де мемлекеттік билік құрылымдарына, жергілікті және одан төмен деңгейге өткізіледі.

    Жергілікті өзін-өзі басқару институттарын құруға әдетте келесідей аргументтер ұсынылады:

   Біріншіден, бұл тиімділік. Өзін-өзі басқару органдары жоғарыдан құрылатын мемлекеттік билік құрылымдарынан гөрі жергілікті мәселелерді тиімдірек шешеді. 

21

   Тиімділік сонымен қатар,  жергілікті спецификаны жақсы тануымен, таңдалатын басшылармен және жоғары органдарға өатал бағынышытылығының жоқтығымен шартталады.

    Екіншіден, жергілікті қауымдастықтардың халық алдынғы жауапкершілігі, сонымен тіисіті территориядағы тұрғындардың  мұқтаждықтары бірінші ретті мәселелер қатарына  жатады.

   Үшіншіден, қоғамдық бірлестіктрдің мүдделеріне қызығушылығы, туатын міселелрді ортақтасып шешу.  Соымен бірге жергілікті өзін-өзі басқару жедел өздігінен даму тенциясына ие.

ЖӨӨБ-дың негізгі міндеттері:

• Әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету;
• Жергілікті ресурстарды максималды тиімді қолдану;
• Даму нүктелерін құру, олардың облысында экономиканың құрылымдық қайта құрылуы жүзеге асырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      3.2      Бюджеттік әкімшіліктендіру облысындағы жергілікті өкілетті органдардың мәселелері мен құзыреттері

     Тиімді өзін-өзі басқару қаржылық тәуелсіздіксіз және  олармен қамтамасыз етілуге тиіс әлемуметтік қызметтердің белгілі бір деңгейлеріне тікелей әсер етуінсіз мүмкін емес. Қазақстанда жергілікті органдардың тәуелсіздігін енгізу ең алдмен жергілікті бағдарламаларды жүзеге асыруға қажетті тиісті ресурстарды берумен қамтамасыз етілуі тиіс. Нақ осы тәуелсіздік  жергілікті басқару органдарына экономикалық даму үшін, жергілікті салық слау базасының кеңеюі үшін стимул береді.   Мемлекеттің жергілікті өзін-өзі басқару орагндарын дамыту  жөніндегі жүргізілетін саясат жергілікті бюджеттердің өз бетінше құрылуы мен орындалуына, жергілікті салықтар мен алымдардың  құрылуына жағдай жасауы тиіс. Дегенмен , қазіргі таңда жергілікті өзінөзі басқару органдарының дамуына бірқатар қайшылықтар мен кедергілер бар.

   Аталған кедергілер бюджеттік табыстарды алуға және бюджеттік шығындарды жүзеге асыруға құзырет жөнінде туады.

   Жергілікті бюджеттерді құру кезінде шешім қабылдау жоғарыдан төменге қарай жүргізіледі. Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі жергілікті бюджеттерді табыстары мен шығыстарын анықтайды, контролды сандарды есептеп және осылардың негізінде  аймақтар үшін субвенциялар мен алымдарды белгілеп отырады.

   ҚР Бюджеттік Кодексіне сай облыстар мен республикалық маңызы бар қалалардың  бюджеттерін қабылдау кезінде  жергілікті өкілетті органдармен 3 жыл мерзіміне  алымдар мен субвенциялар көлемі анықталуы тиіс.

  Бюджеттік-салықтық  жүйе қызіргі өзінің көрінісінде жергілікті басқару органдарының фискалды тәуелсіздігін және республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы әділ реттеуді қамтамасыз етпейді.

  Сонымен, жалпы   бюджетаралық қатынастарды реттеу  қажет, бюджеттік реттеуде  аймақтардың  экономикалық белсенділік деңгейін жүзеге асыруда ескеру қажет және олардың көтерілуіне өз бетімен көтерілуіне септігін тигізетін қажетті симулдарды қамтамасыз ету керек. Жергілікті басқару органдарының фискалды тәуелсіздігініі кепілдігін қамтамасыз ету қажет және  республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы қатынастарды адекватты реттеу керек.

Жалпы, жергілікті өзін-өзі  басқару органдарының рөлі, тиімділігі мен қоғамдық сенімділікті арттыру, осы жаңдайлардың нормативтік деңгейде  орныдалуы территорияның  экономикалық және әлеуметтік дамуына маңызды  әсерін тигізеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3      Қазақстанның  жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімділігін және әлеуметтік сенімділік деңгейін  көтеру механизмдері және олардың даму перспективалары

    Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру, біздің республикада мүмкін болатын модельдер утарлы пікірталастар көп уақыт бойы жалғасып келеді. Функционалданудың түрлі механизмдері мен схемалары ұсынылуда.

   Ұзақ пікірталастардан соң жалпы талқыға 2000 жылы екі заң жобасы ұсынылған болатын. Аталған Заң жобасында келесідей интерпритация берілген болатын: «жергілікті өзін-өзі басқару  халықтың билігін жүзеге асыру формасы ретінде түсіндіріледі.

   Жергілікті өзін-өзі басқару реформасын сәтті жүргізу оғын тек жүйелік көзқарасында, осы институттың  саяси жүйедегі орны мен рөліне негізделе отырып түсіндіріледі. Жергілікті  қоғамдастықтар институттарының құрылуы бір этапты процесс емес. Оның құрылуы келесідей қадамдарды қарастырады:

   Бірінші кезеңде – оның территориалды және ұйымдастырылуышылық негіздерінің құрылуы, яғни  жергілікті қоғамдастықтардың біріншілік территорияалары  мен жергілікті өзін-өзі басқарудың құрылымын аныұталуы;

   Екінші кезеңде – жергілікті өзін-өзі басқарудыңинституттарының құрылуы, ең алдымен жергілікті өзін-өзі басқару органдары арасында құзыреттердің қатал бөлінуі.

   Қазақстанда енгізіліп жатқан  жергілікіт өзін-өзі басқару моделі жергілікіт мемлекеттік басқаруды реформалау негізінде  олардың компетенциясынан жергілікті деңгейдегі сұрақтарды бөліп шығару және оларды шешу жөніндегі құзыреттің бір бөлігін нақты бір жергілікті қоғамдастықтарға өткізу.

   Біріншіден,  Қазақстанның жергілікті мемлекеттік басқару жүйесін қайта құру қажеттілігі, билікті орталықсыздандыру қажеттілігі. ЖӨӨБ коммуналдық меншік (ЖӨӨБ органдарының жеке меншігі)  және қаржылық тұрақтылық,сонымен  қатар өзін-өзі басқару органдарының  өздеріне тиесілі  әлеуметтік қызмет спектріне  әсер етуі туралы сұрақтарды шешпей тиімді болуы мүмкін емес.

   Жергілікті органдардың тәуелсіздігін енгізу  және дамыту жергілікті бюджеттерге жергілікті бағдарламалар қабылдауға жеткілікті ресурстар беруімен қамтамасыз етілуі тиіс.

     Екіншіден,  ЖӨӨБ-ды құру мен дамытуға көп  кедергі келтіретін мәселе, бұл   төменгі деәгейлердегі  жергілікті  өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру  жөніндегі анықсыздық.

Осыған байланысты, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының төменгі, ауылдарда және ауылдық мекендерде, аз халық тұратын және билік вакууымы бар деңгейлерде ЖӨӨБ-нің құрылуын заңмен бекіту.

   Үшіншіден, коммуналдық  меншікте және тұрғындар табыстары  негізінде құрылған  жергілікті  қаржы институтын құру. Бұл иснтитут  ашылмайынша   бір жағынан,  жергілікті өзін-өзі басқару органдарының  мемлекеттен тым тікелей және  қатал және екінші жағынан  елдегі  жалпы экономикалық жағдайға  бағыныштылығы сақталып қаладыал  бұл дегеніміз – жергілікті  қоғамдастықтардық барлығы мемлекеттің  мойнында әлі көп уақыт жүк  болып қала береді.

    Төртіншіден, аса  көңіл бөлуді ірі қалалар да  қажет етеді. Жергілікті  қоғамдастықтар  республиалық маңызы бар қалалар,  астана және облыстық  маңызы  бар қалалар территориясында  да құрылуы мүмкін. Ірі қалалардағы  билік  тұрғындардан кішкене  мемлекеттегі секілді алыстатылған, сондыұтан қалаішілік территорияларда   өздігінен басқарылатын қоғамдастықтар  құрған жөн.

    Сонымен, жергілікті  басқаруды ұйымдастыру моделі  территориалдық  құрылымның төменгі  (ауыл, аудандық маңызы бар қала, қаладағы аудан, облыстық маңызы  бар қала)  деңгейдегі мен жоғары  деңгейлердегі мемлекеттік басқаруды  (облыс, республикалық маңызы  бар қала және астана) байланыстыруы  керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

26

 

Қорытынды

    Курстық жұмысты тәмәмдай келе келесідей қорытынды шығаруға болады:

    Жергілікті өзін-өзі басқарудың теориялық негіздерін және  оның негізгі моделдерін  зерттеу нәтижесінде  Қазақстанда тиімді ЖӨӨБ жүйеісн құру шетелдік тәжірибені талдаусыз мүмкін еместігіне көз жетті.

     Өзінің қазіргі көрінісінде ЖӨӨБ дамыған демократиялық елдерде ХІХ ғғ муниципалды реформалар нәтижесінде қалыптасқан. Ал  ӨӨБ органдарынығ құрылуы феодалды  қоғамнын қазіргі индустриалды қоғамға көшумен байланысты.

     Жалпы, қазіргі кезде мемлекеттерде оның үш моделін бөліп көрсетуге болады: англосаксондық, континенталды және кеңестік. Әр моделде  өзіндік ереекшеліктері және қарама-қайшылықтары да бар.  Дегенмен, бүгінгі күні біз осы моделдердің керісінше бір-біріне жақындасып, тіпті бірігуін де байқаймыз.