Оралымды басқару құқығы

Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық принциптерiнiң ролi мен маңызы туралы былай деп тұжырымдайды: “Бiрiншiден, ол тiкелей әрекет ететiн нормалар түрiнде кездеседi. Екіншiден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы заң құжаттарын өзгерту кезiнде ескерiледi. Үшiншiден, құқық ұқсастығын қолдану қажет болған жағдайда заң принциптерi басшылыққа алынады. Төртiншiден, мұндай принциптер құқықтық нормалардың бастапқы мазмұнының немесе шарт талаптарының тиістi жағдайларының мазмұнының түсiнiлуi жүзеге асырылғанда назарға алынуы тиiс. Бесіншіден, заң принциптерiне сүйене отырып, заң нормалары арасындағы қарама-қайшылықты жоюдың жолдарын табуға болады, мұның өзi егер бұл аталған жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге орай оған секі жағдайды қосып айтуға болар еді: бiріншіден, принциптер тек заң актiлерi жүйесiнiң сипатын көрсетiп қоймайды, сонымен катар ол заңгерлердiң құқықтағы құқықтарын белгiлейдi. Екiншiден, азаматтық құқықтағы принциптері өзінің реттеу жүйесi арқылы бiрқатар мемлекеттiк құқықтық институттар мен нормаларды, яғни бiрiншi кезекте азаматтардың конституциялық құқығын азаматтық құқықтар арқылы өзiне тән тәсiлдермен қорғауды нақтылай түседi.

Азаматтық құқықтың мынандай принциптерi бар :

1)азаматтық-құқықтық қатынастарға  қатысушылардың теңдігі;

2)меншікке және басқа  заттық құқыққа қол сұқпаушылық;

3)шарт еркiндiгi;

4)жеке iстерге кiмнiң болса  да оэбырлықпен араласуына жол  беруге болмайтындығы; 

5)азаматтық құқықтарды кедергiсiз жүзеге асыру;

6)нұқсан келтірiлген құқықтардың қалпына келтiрiлуiн қамтамасыз ету;

7)азаматтық құқықты сот арқылы қорғау.

Мiне,осы принциптердің  бәрі де Азаматтық кодекстің «Азаматтық заңдардың негізгі бастаулары»  деп аталатын 2-бабында бекітілген.  Яғни сол арқылы мемлекет пен қоғамның азаматтық заңдарының алдына қойған мақсаты мен мiндетiн орындаудағы  азаматтық заңның демократиялық  және iзгiлiктi қасиеттерi көрiнiс бередi. Ендi осы көрсетiлген принциптердi талдасақ деймiз.

Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың теңдiгi.Азаматтық құқықтың басты қағидаттарын бiр олардың қатысушыларының теңдiгiне байланысты келеді.Азаматтық қатынастарға қатысушылардың еңдiк принципі қоғамдық қатынастарды азаматтық әдiстемесiнiң өзiмен айқындалады.Яғни бұдан азаматтық-құқықтың қатынастарда тараптардың жағдайы тәуелсiз, тең дәрежеде болатындығын көремiз.Демек, азаматтық қатынасқа қатысушының бiрi екiншiсiне тiптен бағынышты емес, ал тәуелділігi оның мінез-құлқына екiншiсiнің ерiк-жiгеріне қатысты болмау керек.Азаматтық заңмен реттелетiн мүлiктiк және мүлiктiк емес қатынастар жүйесiнде субъектiлер теңдiгi төмендегiдей жәйттерді бiлдiредi:

1) мемлекет немесе оның  әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсi азаматтық-құқытық  қатынастарға жалпы негiзде, өзге  қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір айта кететiн жайт, азаматтық-құқықтық  қатынастардағы мемлеткеттiң жауапкершiлiк  ерекшелiгi (дербес иммунитетi) заңда  көрсетiлмеген (АК-тің 111-114 баптары);

2) заңды тұлғалардың құқылық  мәртебесi жеке тұлғалардың мәртебесiне  бiртабан жақын келедi. Мысалы, қазiргi кезде азаматтар ғана емес, заңды  тұлғалар да шартпен өздерiнiң  құқықтары мен міндеттерiн белгiлей  алады, сондай-ақ заңға қайшы  келмейтiндей шарт талаптарының  кез келгенiн таңдауға ерiктi; заңды  тұлға және заңды тұлға құрмай  кәсiпкерлiк қызметін жүзеге асыратын  азаматтар еңбек шартын оның iшiнде  келiсiм шартты жасасуға хақысы  бар;

3) егер заң құжаттарында  өзгеше көзделмесе, шетелдiк жеке  және заңды тұлғалар, сондай-ақ  азаматтығы жоқ адамдар азаматтық  заңдарда ҚР-ның азаматтары мен  заңды тұлғалары үшiн қандай  құқықтар мен міндеттер көзделсе, нақ сондай құқықтарға ие болуға  қақылы және сондай мiндеттердi орындау мiндеттерді (АК-тiң 3-бабының  7-тармағы).

Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында меншiк иелерiнiң құқын  қорғауға байланысты теңдiк принципі тұжырымдалған. Мұның өзi оларға қатысты  құқықтардың бұзылуына қарсы  қорғану құралын субъектiлер бiрдей қолданады дегендi бiлдiредi.

Мемлекет және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық принципi. Меншiктi құрметтеп, оған ешкiм қол  сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат өмiр сүре алады. Сондықтан да әрбiр  қоғамда меншiк ерекше мәртебеге  ие болып, оны қасиеттi әрi қол сұғылмайтын  нәрсе деп бағалайды. Адамның  белгiлi бір затты иеленуi оны тұтынып, белгiлi бiр мақсатына, яғни керегiне жаратуы үшiн керек, сондықтан  ол бұл орайда қызмет ету құралын  бәрiнен де жоғары қояды.

Мемлекет пен құқық, оның iшінде азаматтық құқық азаматқа мұндай жағдайды қамтамасыз етедi.

Қашан да меншiк құқығы азаматтық  құқықтың орталық институты болып  есептелген және меншiк иесiнiң құқығын  қорғауды барынша талап еткен. Міне, сондықтан да азаматтық құқық  меншіктің қол сұқпаушылык қағидасына негiзделеді.                                                                                             

Меншiкке қол сұқпаушылық  Азаматтық кодекстiң басқа нормаларында да өзiндiк көрiнiс тапқан, ал соны нақтылайтын тұжырымдама Конституцияның 26-бабының З тармағында бекiтiлген. Яғни онда былай делiнген: «Соттың  шешімінсіз ешкiмдi өз мүлкiнен айырғга  болмайды. Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн  мүлiктен күштеп айыру оның құны тең  бағамен өтелген кезде жүргiзiлуi мүмкін”. Конституцияның бұл қағидалары Азаматтық кодексте реквизициялау, күтiмсiз ұсталған мәдени және тарихи қазыналарды сатьш алу жене тб. қатынастарда қолданылады. (АК-тiң 253, 254, 256-баптары).

Қазiргi кезде заңда меншiiк  құқығымен қатар меншiк иесi болып  табылмайтын адамдардың заттық құқықтары  да қаралған, оларға да қол сұқпаушылық  принципі қолданылады. Айталық а) жерді  пайдалану құқығы; ә) шарушылық жүргізу  құқығы; б) оралымды басқару құқығы; в) өзге де заттық құқықтар (АК-тің 194— 195 баптары).

Кей жағдайда меншiк құқығы шектеулi болуы да мүмкiн. Мысалы, «Жер туралы» Заңның 48-бабында жер  қатынастары субъектiлерiнiң өздерiне тиесiлi құқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект ретiнде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне  зиян келтірмеуі жөнінде айтылған.

Бірақта  заң арқылы  белгілі  бір дәрежеде шектеу қойыла тұрғанымен  азаматтық заңдағы  мншік құқығының алар орны ерекше, иесі нарықтың басты тұлғасы болып  табылады. Бұл бұрын-соңды болмаған меншік құқығын қорғаудың жаңа тәсілдерінің өмірге келуімен байланысты болып отыр. Мысалы, оған қозғалмайтын мүлікті  мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу жатады ( АК-тің 118-бабы), сондай-ақ қозғалатын мүліктің, мәселен, бағалы қағаздардың  меншік құқығын сенімді де жедел  ұштастырудың жаңа тәсілдері жасалды ( АК-тің 129-140-баптары).

Шарт еркіндігі принципi. Заң шығарушы меншiкті емiн-еркiн  пайдалану үшiн заңды негiз  жасайды, сол арқылы азаматтық субъектiлердiң  өздеріне контрагентті таңдауына шарт талаптарын мүлдем дербес айқындауға әрі оны тағайындауға мүмкіндік  береді. Бұл принцип дамуына және бәсекеге қажеттіi алғышарттарды жасайды, мiне, сондықтан да ол кәсiпкерлiк қызмет үшiн ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 1О-бабының б-тармағында әрбiр тұтынушының тауарпар сатьп алу, жумыс пен қызметтi пайдалану үшiн еркiн шарт жасуға мүмкіндігі бар.

Шарт дегеніміз – шарушашылық  қызметінің негізгі құралы. Азаматтар  мен заңды тұлғалар шарт негізінде  өздерінің құқықтары мен міндеттерін  өз еріктерімен, өз мүдделеріне сүйене отырып тағайындайды, сонымен бірге  заң құжаттарына қайшы келмейтін жағдайда олардың кез-келген шарт жасасуына мүмкіндігі бар.

Азаматтық кодекс шарт жасасуға мәжбүр етуге тыйым салады, дейтұрғанмен бұл орайда оған кейбір жағдайда жол  берілетіндігін жоққа шығаруға болмайды. Мысалы, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды  қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүр етуге  жол берілмейді (АК-тің 380-бабы).

Бұл принципті қолдануда  мемлекеттің тағайындауымен белгілі  бір дәрежеде шектеу қойылуы мүмкін, мысалы, оған валюталық шектеуді жатқызуға  болады. Айталық, Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкісінің валютаға деген резиденттердің экспорттық операциялары төлемдерін және экспорттық валюта түсімін міндетті сату ретін шектеуді тағайындауға құқығы бар (Қазақстан Республикасының  Валюталық реттеу туралы Заңының 3-бабы, 2-тармағы).  

Шарт еркіндігін шектеуді тек мемлекет қана емес, сонымен  бірге азаматтық айналым де жүзеге асырады. Мысалы, Азаматтық кодекстің 11-бабына сәйкес заңды бәселкелестікті  шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар  алуға, тұтынушылардың құқықтары мен  заңды мүдделеріне қысым жасауға  бағытталған монополистік және қандай болса да басқа қызметке жол берілмейді.

Жеке істерге кімнің болса  да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтын принципі. Бұл принцип  Азаматтық кодекстің 2-бабының 1-тармағында тұжырымдалған және де ол жеке істерге  әркімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын қарастырады. Азаматтық құқықтың бұл нормасы  Конституцияның 18-бабында бекітілген: «әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы бар» деген талапты алға тартады.

Жеке iстерге кiмнiң болса  да озбырлыкпен араласуына жол бермеу билiк және басқару органдарының, ата-аналалардың, қызмет орны жетекшiлерiнiң  және басқа адамдардың әрекет қабiлетi бар азаматтар мен заңды тұлғалардың  мүлкiне қожалық етуiне, пайдасын бөлiсiп, кiрiсiп пайдалануына тыйым салады. Егер заңда көзделмесе, әлдебiреудiң  рұқсаты, келiсiм беруi, ақпарат ұсынуы талаа етiлмейді. Жеке, отбасылық, коммерциялық құпиялары бар мәлiметтердi берудi талап етуге тыйым салынады.

Азаматтық құқықтарды кедергiсiз  жүзеге асыру принципі. Азаматтық  кодекстiң бұл принципi конституциялық ережеде де жазылған: “Әркiмнiң кәсiпкерлiк  қызмет еркiндiгiнде, өз мүлкiн кез  келген заңды кәсiпкерлiк қызмет үшiн еркiн пайдалануға құқығы бар (Конституцияның 26-бабының 4-тармағы). Азаматтық құқықты жүзеге асырудың өзi осы принципке байланысты. Азаматтық  кодекстiң 8-бабына сәйкес, азаматтар  мен заңды тұлғалар өздерiне берiлген азаматтық құқықтарды, оның iшiнде  өздерiн қорғау құқықтарын өз қалауынша  пайдаланады. Бiр айта кететiн жайт, олардың өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартқан жалпы  ережеге орай бұл құқықтардың  тоқтатылуына әкеп соқтырмайды, Азаматтар  мен заңды тұлғалар өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әдiл әрекет жасап, заңдардағы талаптарды, қоғамның адамгершiлiк қағидаттарын, ал кәсiпкерлер бұған қоса iскерлiк, әдептiлiк ережелерiн сақтауға тиiс.

Бұл мiндеттi шарт арқылы алып тастауға немесе шектеуге болмайды. Азаматтық  құқық қатынастарына қатысушылардың адал, парасатты және әдiл әрекет жасауы көзделеді (АК-тiң 8-бабының 4-тармағы).

Азаматтық құқық конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халық денсаулығы мен имандылығын  сақтау мақсатына қажеттi шамада ғана және заңмен шектелуi мүмкiн (Конституцияның 39-бабының 1-тармағы).

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру басқа құқық субъектiлерiнiң  құқықтарын және заңдармен қорғалатын мүдделерiн бұзбауға, айналадағы ортаға зиян келтiрмеуге тиiс.

Азаматтар мен заңды тұлғалардың  басқа тарапқа зиян келтiруге, құқықты  басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның мақсатына  қайшы келетiндей етiп жүзеге асыруға  бағыталған әректерiне жол берiлмейді (АК-тiң 8-бабының З-5-тармақтары). Осы  талаптарды орындамаған жағдайда сот  ол адамның тиiстi құқығын қорғаудан  бас тарта алады.

Сонымен қатар тауарлар мен  қызметтердiң еркiн қозғалысы  жөнiндегi ереже де маңызды. Тауарлар, қызметтер және ақша Қазақстан Республикасының  барлық аумағында еркiн қозғалыста болады. Қазақстан Республикасындағы  не заң шығаруышының, не атқару бөлiгiнің  тауарлар мен қызметтердiң қозғалысын шектеуге хақылары жоқ. Еркiн қозғалысқа тек заңмен ғана тыйым салуға болады.

Нұқсан келтірілген құқықтардың  қалпына келтірiлуiн қамтамасыз ету  принципi. Азаматтық құқықтар мен  мiндеттердің көбiсi мүлiктiк қатынастармен  байланысты. Демек, олар белгiлi бiр дәрежеде материалдық мазмұнға ие. Азаматтық  заңға бұл принциптi енгiзу азаматық құқықтың өзектi мәселелерiнiң бiрi –  құқық бұзылғанғ дейiн болған жағдайды қалпына келтiрудi, ал ол мүмкiн  болмаған жағдайда келтiрiлген зиянды өтеудi қамтамасыз ету мәселесiн  шешудi жүзеге асырады.

Азаматтық құқықтарды сот  арқылы қорғау принципі. Соттың қорғауын қамтамасыз ету принципi. Бұл конституциялық принцип: әркiмнiң өз құқықтары мен  бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығыбар (Конституциялық 13-бабының 2-тармағы). Бұдан аз ғана уақыт бұрын сот  арқылы қорғану рөлi төмен болып  келдi, яғни тек заңда көрсетiлген жағдайда ғана сотқа шағыну мүмкiн  едi (мысалы, бұрынғы Еңбек туралы заң кодексiне тiркелген атышулы  тiзiмнiң 1- және 2-кестесi).

Азаматтық кодекстiң 9-бабына сәйкес азаматтық құқықты қорғау сот (төрелiк сот немесе аралық сот) арқылы жүзеге асады. Белгiлi бiр жағдайларда  бұрмаланған азаматтық құқық  басқада тәсiлдермен қорғала алады. Заңда көзделген ретте мұндай қорғау әкiмшiлiк тарапынан жүзеге асуы мүмкiн (АК-тiң 9-бабының 2-тармағы).

Азаматтық кодекске дәстүрлi қорғау шараларынан басқа қорғаудың  жаңа да арнайы тәсiлдерi енгiзiлген. Арнайы заң құжаттарында көзделген жағдайда нақты және заңды әрекеттермен тiкелей құқықты бұзылғаны адамлның құқығын қорғауға (өзiн-өзi қорғау) заң жол бередi. Өзiн-өзi қорғау азаматтың құқығына жасалған қиянатты өз күшiмен жеңуi деуге болады бұл өзiн-өзi қорғау не мүлiктi немесе қаржыға қатысты төлемдi ұстап қалу, сондай-ақ өз бетiмен кепiлдiк құқығын жүзеге асыру түрiнде көрiнедi. Өзiн-өзi, қорғау ұғымы қылмыстық құқықтың аясына жатады, бiрақ өзiн-өзi қорғау жазалауға тұрмаса, онда онысы заңды әрекет болып табылады. Ұстап қалу құқығы деп меншiк иесiнiң бөтеннiң затын иесiне өзiнiң алдындағы мiндеттемесiн орындамағанша бермей, ұстай тұруын айтады. Мысалы, Азаматтық кодекстiң 712-бабы бойынша экспедторға тек экспедициялық қызметi үшiн берiлетiн ақы төленбейiнше, жүктi ұстай тұру құқығы берiледi.