Оралымды басқару құқығы

Жоспар

 

 

І. Кіріспе

 

ІІ. Негізгі бөлім

1. Оралымды басқару құқығы

2.Жер пайдалану құқығы

     3. Жерге заттық құқық

     4.Азаматтық  құқық туралы ұғым  

     5.Азаматтық-құқықтық  реттеу тәсілдері

6. Азаматтық құқықтың әдістемесі
7. Азаматтық құқық қағидасы
8. Азаматтық заңдар және олардың жүйесі

 

ІІІ. Қорытынды

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

1999 жылдың 1 шілдесінде Қазақстан  Республикасының Азаматтық кодексінің  Ерекше бөлімі қабылданып, күшіне  енді. Бұл өз мәнінде Қазақстан  Республикасының Азаматтық кодексі  нарықты қайта құру жылдарында  қалыптасқан азаматтық заң шығарудың  ірі біріктіруі болып табылады, сонымен бірге онда бұдан бұрын  Қазақстан Республикасының азаматтық  заңдарында болмаған көптеген  нормалар пайда болды. 

Жаңа Азаматтық кодексті қоғамдық қатынастардың аса тиімді реттеушісі ретінде бағалау қажет. Оның нормаларының мазмұны барынша  айқын болып табылады. Оған уақыт  санынан өткен көптеген заңдардың  және заңға тәуелді нормативтік  актілердің ережелері енген. Бұны оңды құбылыс ретінде бағалауға болады, дегенмен азаматтық кодексті тым  толықтықта айыптайтын көзқарастар  да кездеседі. Себебі, онда сатып алу-сату, мүлік жалдау және тағы басқа да шарттар көптеген түр-түрлерімен қарастырылған. Мысалы, тауарларды бөлшектеп сатып  алу-сату шарты жеке көрсетілген, онда тұтынушылар құқығын бекітуге артықшылықтар  берілген. Кәсіпкерлік шарттың ерекше сипаттары тауар жеткізілімі  шартына арналған нормаларда көрініс  тапқан. Кез-келген қазіргі заманғы  мемлекет жағдайы үшін сатып алу-сату шартының энергиямен жабдықтау сияқты түрі маңызды мәнді иемденеді, бұл  да азаматтық кодексте және соған  сәйкес қабылданған заңға тәуелді  нормативтік актілерде ескерілген.

Жекешелендірілген, мемлекеттік  және сонымен бірге жаңадан пайда  болған жеке кәсіпорындар нарығының  пайда болуына кәсіпорындарды сатуды құқықтық реттеу сәйкес келді.

Бұрын әрқашан реалды болып  келетін сыйға тарту шартына  қазір өзгеше сипаттар берілген, енді бұл шарт консенсуалды да болуы мүмкін. Сыйға тартуға тыйым салу анық бекітілген.

Ренталық қатынастар бұдан  бұрын тек өмір бойы асырауда ұстау  жағдайы қарастырылған сатып  алу-сату шартымен ғана негізделетін, қазір рента институтына оның (белгілі бір мәселелері болғанымен), өзіндік мән берілген. Азаматтық  кодекс шеңберіндегі жаңалықтарға ақшалай  талапты беріп қаржыландыру (факторинг) және есеп айырысу-несиелік қатынастарды реттейтін (бактік есеп шот, ақша аударымы, банк салымы), шарттар туралы нормалар жатады. Сақтау шарттары бойынша тауар  қоймасында сақтау туралы нормаларды енгізу туралы айтуға болады. Сенім  меншігі жөніндегі ұзаққа созылған пікірталастар Азаматтық кодекс нормаларында мүлікті сенімгерлікпен басқару қатынастарын бекітуге әкелді. Сонымен бірге кешенді кәсіпкерлік  лицензия шарты қарастырылған, бұл  шарт та бұрынғы заңда болған жоқ.

Қазақстан Республикасының  азаматтық құқығында оның негізгі  ережелері құқықтың әртүрлі салаларымен  реттелетін жағдайларда зиян келтірілгенде  жүзеге асатын толық құнды деликтілік жауапкершілікті қарастыратын ережелердің  бірге әрекет етуі анық көрінеді, сонымен  бірге келтірілген моральдық  зиян үшін өтемақы тағайындауды, құқыққа  сәйкес келетін әрекеттермен келтірілген зиянды өтеуді қарастыратын нормалар да жетілдірілуде. Өзінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандырған тұлғаларға зиянды өтеу туралы жалпы мазмұнды нормалар пайда болды, тауарлардың, жұмыс пен қызмет көрсетудің кемістіктерінің әсерінен келтірілген зиян үшін мемлекеттің жауапкершілігі кеңейтілген.

Интеллектуалдық меншік құқығы барынша ретке келтірілген, аталған  тәуелді саланың құрамына интеллектуалдық  меншік құқығының объектілерін, соларға  құқықтар пайда болу негіздерін және оларды қалыптастыру және пайдалануға  байланысты шарттық қатынастарды, сонымен  бірге оларды құқықтық қорғауды қарастыратын нормалар енгізілген.

Мұрагерлік құқық та айтарлықтай  елеулі өзгерістерге ұшыраған, ол қазір  меншік құқығы және басқа да заттық құқықтардың тәуелді саласымен  қамтамасыз етілетін меншікке билік  ету мүмкіншіліктеріне негізделеді. Жаңа Азаматтық кодексте мұрагерлікке, мұра құрамын анықтаудың, ортақ бірлескен  мүлік болып келетін мүлікті  мұраға қабылдау, мұрагерлдік және лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен  алыстату туралы және тағы басқа жалпы  ережелерге көңіл көп аударылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Оралымды басқару  құқығы      

202-бап. Оралымды басқару  құқығы ұғымы мен оның мазмұны       

 Оралымды басқару құқығы  меншiк иесiнiң қаражаты есебiнен  қаржыландырылатын мемлекеттiк мекеменiң,  меншiк иесiнен мүлiк алушы және  өз қызметiнiң мақсатына, меншiк  иесiнiң тапсырмаларына және мүлiктiң  мақсатына сәйкес заң құжаттарымен  белгiленген шекте сол мүлiктi иелену, пайдалану және оған билiк  ету құқығын жүзеге асырушы  қазыналық кәсiпорындардың заттық  құқығы болып табылады.  
      Ескерту. 202-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасының 1998.03.02. N 211, 1998.12.16. N 320 Заңдарымен.        

203-бап. Оралымды басқару  құқығына ие болу және тоқтату       

 Оралымды басқару құқығына  ие болу мен тоқтату, егер  заңдарда өзгеше белгiленбесе,  осы Кодекстiң 13 және 14-тарауларында  көзделген ережелер мен тәртiп  бойынша жүзеге асырылады.       

204-бап. Оралымды басқаруға  берiлген мүлiктi 
               меншiктенушiнiң құқығы      

1. Оралымды басқарудағы мүлiктi меншiктенушi заң құжаттарына сәйкес  мемлекеттiк мекеме немесе қазыналық  кәсiпорын құру, оның қызметiнiң  мәнi мен мақсаттарын белгiлеу  мәселелерiн шешедi, мемлекеттiк мекеменiң  немесе қазыналық кәсiпорынның  заң жүзiндегi тағдырын, оның қызметiнiң  мазмұнын белгiлеуге құқығы бар. 

    2. Меншiк иесi мемлекеттiк  мекеменiң немесе қазыналық кәсiпорынның  меншiк иесi берген мүлiктi тиiмдi пайдалануы мен сақтауына бақылау  жасауды жүзеге асырады. 

3. Мемлекеттiк мекеменi бiрнеше  меншiк иесi құрған жағдайда, олардың  арасындағы қатынастар мен меншiк  иелерiнiң өз мүлкiне билiк жүргiзу  құқықтары құрылтай шартымен  немесе сол сияқты келiсiммен  белгiленедi. 
      Ескерту. 204-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасының 1998.12.16. N 320 Заңымен.       

205-бап. Меншiк иесiнiң  оралымды басқаруға 
               берiлген мүлiктi қайтарып алу және  қайта бөлу құқығы

Мемлекеттiк мекемеге немесе қазыналық  кәсiпорынға бекiтiлiп берiлген мүлiктi меншiктенушi, егер заң құжаттарында өзгеше белгiленбесе, ол мүлiктi қайтарып алуға, не өзi құрған басқа заңды  тұлғалар арасында өз қалауы бойынша  қайта бөлуге құқылы.

Ескерту. 205-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасының 1998.12.16. N 320 Заңымен.       

206-бап. Мемлекеттiк мекеменiң  немесе қазыналық 
               кәсiпорынның мүлкiне билiк ету      

1. Мемлекеттiк мекеменiң, егер  заң актiсiнде өзгеше белгiленбесе,  өзiне бекiтiлiп берiлген мүлiктi және оған смета бойынша бөлiнген  қаражат есебiнен сатып алынған  мүлiктi өз бетiмен иелiктен айыруға  немесе өзгеше әдiспен оған  билiк етуге құқығы жоқ.     

2. Қазыналық кәсiпорын өзiне  бекiтiлiп берiлген мүлiктi, сол  мүлiктiң меншiк иесiнiң жазбаша  келiсiмiмен ғана иелiктен айыруға  немесе оған өзгеше әдiспен билiк етуге, сондай-ақ дебиторлық берешектi, осы баптың 3-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, беруге және есептен шығаруға құқылы.  
      Қазыналық кәсiпорын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, өзi өндiрген өнiмдi дербес сатады. Қазыналық кәсiпорынның табыстарын бөлу тәртiбiн оның мүлкiн меншiктенушi белгiлейдi.

3. Қазыналық кәсiпорынның өзiнiң  негiзгi құралдарына жататын мүлiктi сатуға және оған қатысты сыйға  беру мәмiлелерiн жасасуға құқығы  жоқ.  
      Ескерту. 206-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасының 1998.12.16. N 320, 2001.03.02. N 162, 2002.05.21. N 323 Заңдарымен.        

207-бап. Қазыналық кәсiпорынның, мекеменiң және 
               мемлекеттiк мекеменiң борыштары бойынша 
               құрылтайшының жауаптылығы      

1. Қазыналық кәсiпорын өзiнiң  мiндеттемелерi бойынша өз билiгiндегi ақшамен жауап бередi. Қазыналық кәсiпорынның ақшалай қаражаты жеткiлiксiз болған жағдайда, оның мiндеттемелерi бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi немесе тиiстi жергiлiктi атқарушы орган субсидиарлық жауаптылықта болады.Шарттық мiндеттемелер бойынша жауапкершiлiк мемлекеттiк кәсiпорын туралы заң актiлерiнде белгiленген тәртiппен туындайды.     

2. Мекеме мен мемлекеттiк мекеменiң  жауапкершiлiгi осы Кодекстiң 44-бабының  1-тармағында көзделген тәртiппен  туындайды. 
      Ескерту. 207-бапқа өзгерту енгiзiлдi - Қазақстан Республикасының 1997.07.11. N 154, 1998.03.02. N 211, 1998.12.16. N 320 Заңдарымен.        

208-бап. Мекеменi меншiктену  құқығының ауысуы      

 Мекеменi меншiктену құқығы  басқа адамға ауысқан кезде  бұл мекеме өзiне тиесiлi мүлiкке  оралымды билiк жүргiзу құқығын  сақтап қалады.

 

Жер пайдалану  құқығы

Жер пайдалану  құқығы — жеке немесе заңды тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер учаскесін ақылы және ақысыз негізде мерзімсіз (тұрақты) немесе белгілі мерзім шегінде (уақытша) иелену және пайдалану құқығы. Жер пайдалану құқығының субъектілері болып азаматтар мен заңды тұлғалар есептеледі. Қазақстан Республикасының “Жер туралы” Заңына (2001) сәйкес олар төмендегі топтарға бөлінеді:

1) мемлекеттік және мемлекеттік  емес жер пайдаланушылар;

2) осы елдің азаматтары  және азаматтығы жоқ адамдар;

3) тұрақты және уақытша  жер пайдаланушылар;

4) бастапқы және кейінгі  жер пайдаланушылар;

5) жеке және заңды тұлғалар.

Тұрақты Жер пайдалану  құқығы тек қана мемлекеттік жер пайдаланушыларға беріледі, ол ешқандай мерзіммен шектелмейді. Оларға кондоминимум объектілеріндегі мүліктерді шаруашылық жүргізу құқығымен немесе оралымды басқару құқығымен иеленетін, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірісін жүзеге асыратын, қорғалатын табиғи аумақтар жерінде жер пайдалануды жүзеге асыратын заңды тұлғалар жатады. Уақытша Жер пайдалану құқығын қысқа мерзімді (5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан 49 жылға дейін) болып бөлінеді. Уақытша Жер пайдалану құқығын беру мерзімдері жердің нысаналы мақсатын ескере отырып тағайындалады. Мемлекеттік емес жер пайдаланушыларға Жер пайдалану құқығын беру жер учаскесін жалға беру шартының немесе өтеусіз уақытша жер пайдалану шартының негізінде жүргізіледі. Жер пайдалану құқығын беру, Жер пайдалану құқығын тапсыру, Жер пайдалану құқығының әмбебап құқықтық мирасқорлық тәртібімен (мұраға қалдыру, заңды тұлғаны қайта ұйымдастыру) ауысуы арқылы Жер пайдалану құқығы пайда болады. Жер пайдалану құқығынан айыру азаматтық құқықтық мәмілелер (сатып алу, сату, сыйға тарту, айырбастау, т.б.) негізінде жүзеге асырылады. Жер пайдалану құқығын белгілі бір мерзімге басқа тұлғаға тапсыру жалдау немесе жерді өтеусіз уақытша пайдалану шартының негізінде жүргізіледі. Жалдау — бастапқы жер пайдаланушы өзінің Жер пайдалану құқығын иелігінен шығармай, өзіне тиісті учаскені өкілетті органға хабарлай отырып, басқа тұлғаға уақытша пайдалануға беретін жағдайда, ал өтеусіз уақытша пайдалану — келісімшарт негізінде пайда болады. Кейінгі жер пайдаланушының өз құқықтарын басқа жер пайдаланушыларға беру құқығы жоқ, ол уақытша жер пайдаланушы болып есептеледі. Шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың және шетелдік заңды тұлғалардың, шет ел тұлғалары қатысатын біріккен кәсіпорындардың жер учаскесін жалға алуына болады, бірақ олардың ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін кейінгі жер пайдаланушыға беруге құқығы жоқ.

 

Жерге заттық құқық

ҚР АК-ның 195-бабының 1-тармағына  және жылжымайтын мүлікке құқықты  мемлекеттік тіркеу туралы жарлықтың 2-бабына сәйкес, жерге құқықтың ішінен меншік құқығы, жер пайдалану құқығы, сервитуттар заттық құқықтарға жатады. Заң дактринасында жер учаскісіне заттық құқықтарға, жоғарыда аталғандардың  басқа, әдебиетте кепілді, сенімгерлікпен басқару құқығын жатқызады. Біз, жер учаскілеріне оралымды басқару  құқығының туындауы мүмкін деп ойлаймыз. Мұндай құқыққа, әсіресе, ғимараттары  мен құрылыстары өздеріне оралымды басқару құқығында тиесілі мемлекеттік  емес мекемелер мұқтаж болып отыр. Жер учаскісіне шектелген өзгедей  заттық құқықтар ( тұрақты және уақытша  жер пайдалану құқығы) мемлекеттік  меншік құқығынан туынды құқықтар болып  табылады, ал мемлекеттік емес мекеме құқығы құрылтайшылардың жеке меншік құқығынан туынды болуға тиіс. Оралымды басқару құқығы осындай конструкцияға  жатады. Бірақ, қазіргі күшіндегі  жер заңнамасы жер учаскелерін  оралымды басқару құқығының обьектілері  деп танымайды.

Барлық көрсетілген құқықтардың  обьектісі- жер учаскелері. Заттық құқықтар дара белгілерімен анықталатың заттарға туындайды. Баяндалғандарға жүгінсек, жер учаскесіне заттық құқықтың туындауынын  алғы шарты-обьектіні қалыптастыру болып табылады. Жер учаскелерін  құқықтық қатынастардың обьектілері  ретінде жеке даралау қазіргі  уақытта оларға кадастірлік нөмерлерін беру,шекараларын, тұрғвн жерін анықтау, санатын және мақсатты арналымын  белгілеу және басқа параметрлер арқылы жүзеге асырылады. Жер учаскесін сәйкестендіру оның қажетті нышандарын жер және құқық кадастрларына, сонлай-ақ құқық куәландыратын құжаттарға (меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын беретін актілерге, т.б ) енгізу арқылы жүзеге асырылады.Жер учаскелеріне құқықты куәландыратын, ҚР Үкіметінің қаулыларымен бекітілетін құжаттардың қазіргі, күшіндегі формаларында, негізінен, жер учаскісінін жер және құқық кадастрын жүргізу үшін қажетті сәйкестендіруші нышандар бар.

Қазіргі кезде құқық куәландыратын  құжаттардың ( жерді өмірбақи мұралықпен иелену құқығына, тұрақты пайдалану  құқығына) ескі формалары қолданылуда, олар ҚР Жер кодексінің ( ары қарай-ҚР Жер кодексі) 170-бабының 9-тармағына  сәйкес зандық күшін жоғалтқан жоқ. Бірақ, мұндай құжаттар жер учаскесін  жылжымайтын мүлік обьектісі  ретінде толықтай сәйкестендіруге  мүмкіндік бермейді, себебі оларда кадастр нөмері, жердің санаты, жер  уяаскесінің бөлінетіндігі немесе бөлінбейтіндігі туралы деректер көрсетілмеген. Соған байланысты жер және құқық  кадастрларын жүргізу жөніндегі  органдармен мұндай құжаттардағы жетіспейтін  ақпаратты не оларға қосымша ақпарат  енгізу не оларды құжаттардың жаңа формаларына алмастыру арқылы толықтыру  процедурасы келісілген. Мұндай құжаттарды алмастыру жерге орналастыру  жұмыстарын жүргізуді қажет етеді. Соған байланысты, актілердің ескі формаларының заңдық күшін жоғалтпағанына қарамастан, құжаттарды актілердің жаңа формасына алмастырмай онда бекімін  тапқан құқықтың кейбір жағдайларда  жүзеге асырылуы мүмкін емес.