Араб-Израиль қақтығысының пайда болу себептері мен тарихи алғышарттары

Израильдің бүгінгі территориясы 20,7 мың км2 дейін  жетті, солтүстіктен оңтүстікке 470 км–ге созылып жатыр. Солтүстігінде Ливанмен, солтүстік шығысында Сириямен, шығысында Иорданиямен, оңтүстік – батысында Египетпен шекаралас, ал Батысында Жерорта теңізімен шайылады. Астанасы және үкімет резиденциясы Иерусалим болып танылғанымен, көп мемлекеттер оны мойындамайды. Олардың елшілігі Тель-Авивте орналасқан. Израиль көппартиялы парламенттік республика. 1998 жылдың ортасында елдегі халыќтың саны 6,1 млн. – ға өсті, соның 81% еврейлер және 17 %  арабтар. Израиль урбандалған мемлекет, халқының 90% қалада тұрады. Израильдегі еврейлердің өзі екі негізгі топқа бөлінеді: ашкеназы және сефарды болып. Израиль бүгінде экономикасы дамыған елдердің қатарына жатады. Елде машина жасау, электроника, радиотехника, әскери өнеркәсіпте жоғары дамыған. АҚШ – тың қолдауымен Израильде әскери кешен де дамуда. Израиль сонымен қатар әлемдегі алмаз өңдейтін және саудалайтын елге айналды. Израильде сыртқа бриллиантты экспорттау соңғы он жылда тез өсті. КСРО бірінші болып Израильдің  тәуелсіздігін мойындаған ел. Израильдің сыртқы саясатындағы негізгі “стратегиялыќ одақтасы” АҚШ болып табылады. Израильдегі арабтар мен еврейлер арасында қақтығыстар, жиі – жиі болып тұрады.  

Араб – мұсылмандары  мен  еврейлер  арасындағы  қақтығыстың  тереңдеуі  жағдайды  одан  әрі  шиеленістірді.  Ағылшындар  екі  жаққа  да  жеңілдіктер  бере  отырып,  делдалдық  саясат  жүргізді. Мұсылмандардың  жаппай  көтерілуінен  сескенген  ағылшын  үкіметі мұсылман  діндарларымен  келісімге келді.  Дәл  осы  бағыттың  жүзеге  асуы  мандаттық  биліктің  алғашқы  жылдары  күшіне  енді.  20 - жылдардың  басында  «Ислам  жоғары  кеңесі»  құрылды,  ол  барлық  мұсылмандар  қауымының  басқару  органы  ретінде  қалыптасты.  Оны  “Ұлы муфти”  басқарды,  және  бұл  лауазым  Осман  империясы  кезеңінде  жоқ  еді.  Ислам  жоғары  кеңесінің  төрағасы  жєне  “Ұлы  муфти”  болып  Мухаммед  Амин  ал – Хусейн  тағайындалды. Амин  ал – Хусейн  палестиндік  мұсылмандардың  көсемі  ретінде  өзінің  қызметін  “исламның  қасиетті  мекендерін  қорғау”  деген  бағытпен  бастады.  Палестинада  және  басқа  араб  елдерінде  өзінің  беделін  өсіруге  тырысты. Бальфур  декларациясы  шыққанда,  сионистер  мұсылмандар  мен  христиандардың  әрекетіне  бейтараптық  жүргізе  отырып,  Иерусалимде  еврей  иммиграциясын  өсірді.  Сионистер  Ал – Акса  мешітінің  орнына  Соломон храмын  орналастыруға  тырысты,  бұл  араб – еврей  қатынасын  одан  әрі  шиеленістірді. Амин ал- Хусейн  діни қызметімен ғана емес, сонымен қатар Араб конгрессімен саяси байланысты да орнатты. Ағылшындар Араб Шығысын отарлай отырып көпшілік мұсылмандардың да талабын орындады. Осман империясының еуропалық державалар тарапынан бөлінуі, ислам халифатшылдарының ашу ызасын тудырды. Бальфур декларациясының пайда болуы Үндістандағы мұсылмандар мен халифатшылдарға қарсы Ұлыбританияның діни соғысы деп бағаланды

2 Шығыстағы жанжалдың басты себебі

       Христиан және мұсылман әлемі екі өркениет ретінде он төрт ғасырдай бір-бірімен өзара қа­рым-қатынаста өмір сүріп келеді. Бұл уақыт зор­лық пен түсінбеушілікке де, парасаттылық пен ынтымақтастыққа да толы. Сондай күрделі қарым-қатынас әлі де жалғасып, соңғы жылдары тіпті жиіленді. Ислам, иудаизм және христиан діндерінің ортақ тұстары көп, олар бір Құдайға та­бынады, Алла тарапынан жіберілген пайғам­барлары да ортақ. Дегенмен, олардың арасындағы бәсекелестік ғасырлар бойы жалғасып, талай-талай соғыстар мен қуғын-сүргіндерге соқтырды, бүгін де күрделі жағдай сақталып отыр [6].

       Ислам ең жас дін болғандықтан, оған хрис­тиан дініндегілердің көзқарасы өте маңызды еді. Исламда Иса Мұхаммедке дейінгі пайғам­бар­лардың ішінде ерекше құр­мет­ке ие. Құранда ол “Мариям­ның ұлы”, “Алланың құлы”, “Ал­ланың еншісі” деп атала­ды. Бірақ оның Құдайдан жа­ра­тылмағандығы анық айты­ла­ды. Осы жерде ислам мен хрис­тиан діндерінің ұқсас­ты­ғымен қатар қайшылықтары да көріне бастайды.

       Ислам өркениеті әлемге ғылым мен мәдениет сала­сындағы жетістіктерін паш етті. Кең көше­ле­рі, бай кітапханалары бар сәнді қалалар бой түзеп, әлемге үлгі көрсетті. Дегенмен де хрис­тиан­дар үшін мұсылмандар саяси, соғыс қарсыластары болып қала берді. Исламмен пікірталас бірнеше бағыттарда жүріп жатты. Алғашқыда ислам ілімін күпірлікке, болмаса әшейін бос сөзге балады. Тіпті ислам деген сөзден гөрі “сара­цин­дер”, “түріктер”, “татарлар” дегенді жиі қол­дан­ды.

       Мұсылмандар ұстанып отырған демократиялық үрдіс, ислам әлеміндегі адам құқы, әйел құқы тура­лы түсінік батыстық үлгіден өзгеше. Сондықтан Батыс­тың демократияны мұсылман елдеріне күшпен енгізуге тырысуын ислам дінін жоюға арналған әрекет деп қабылдады. Батыс болса ислам дінімен емес, экстремизммен күресеміз деп ақталады.

      Ислам дінінің тарауы басқа елдерді жаулап алудың арқасында болғанымен, исламға дінге мәжбүрлеу жат.

       Батысты, әсіресе Испанияны мұсылмандар бұғауынан азат ету, арабтар жаулап алған қасиетті жерлерді қайтару мақсатында еуропалықтар ХІ-ХІІІ ғасырларда, тарихшылардың жазуынша, 8 рет ірі айқыш (крест) жорығын ұйымдастырған. Соғысқа қатынасқандар салықтан босатылып, оларды жер бетіндегі жұмақта өмір сүресіңдер, шексіз байлыққа кенелесіңдер деп те сендірген [7].

       Дін мүддесінен гөрі ислам мен христиандар ара­сындағы соғыстар жер, байлық үшін болған еді, сондықтан өз діндеріне мәжбүрлеу ешуақытта басты мақсат болмаған. Жаулап алушылар қай дінде болмасын елді қанға бояп, байлығын тона­ған, қалаларын өртеп, халқын құл еткен. Айқыш жо­рықтары мұсылмандардың VІІ ғасырда баста­ған соғыстарына жауап еді. Екі жақ та өзіне қы­сым жасалды деп есептеп, әділдікті соғыс жо­лы­мен қайтаруды көздеген. Ешкім де жеңілген ха­лық­ты жеңгендердің дініне күшпен бағын­дыр­мады, бірақ “бөтендерге”, жеңілгендерге салық салуды, солардың есебінен пайда табуды басты мақ­сат етті. Дегенмен, айқыш жорығы да Батыс­тың мұсылман әлемін танып білуіне жағдай жасап, көзін ашты.

       Испандық саяхатшы Риколдо де Монте-Кроче Таяу Шығысты жиырма жыл аралады. Мұсы­л­ман­дардың бір-бірімен сыйластығы оны таң қалдырған. Шынайы ізгілік пен рақымшылықты мұсылмандардан таптым деп мойындайды автор, мұсылмандар зорлық жасамайтынын, адам өлтір­мейтінін, өздеріне де, қонақтарға да үлкен қоша­мет көрсететінін айтады. Айқыш жорығына арнал­ған тарихи еңбектерде де мұсылмандардың христиандарға қарағанда тұтқындарға мейірімді екендігі айтылған. Доминикандық Вильгельм Трипольский әскери басшы       Бейбарыс туралы ХІІІ ғасырда былай деген: “Он ненавидел вино и продажных женщин. Он приказал своим под­чиненным жить праведно и в мире и защищал христиан, которые были подвластны ему, особенно монахов горы Санай”.        Мұсылмандарды жоғары бағалай келе автор олар христиан болуға дайын тұр деген. Осылай келе-келе еуропалықтар мұсылмандарды өркениет иесі ретінде қабылдай бастаған [8].

     Қайта өрлеу заманы христиандар мен мұсылмандардың қарым-қатынастарына маңызды өзгерістер әкелді. Ғалым, священник Иоанн Сего­вия мұсылмандар мен христиандар арасындағы қайшылықтар соғыс жолымен шешілмеуі тиіс: соғыс зорлық пен қастандық туғызады деп сана­ды. Сондықтан ол миссионерлік қызметті басты мақ­сатқа айналдыруды көздеді. И.Сеговия мұсыл­ман және христиан ең жоғары дінбасыларының кездесуі соғыстың алдын алуы мүмкін деп сенді [9].

     Оның ойын жалғастырған белгілі философ-неоплатоншыл Николай Кузанский “О межре­лигиозной гармонии” атты еңбегінде И.Сеговия армандаған кездесуді көз алдына қиял бейнесінде елестетеді. Барлық діндер өкілі ортақ мәселелер­дің төңірегінде топтасқан екен дейді. Ортақ Құдай­дың әмірімен барлық зорлық-зомбылық шектеліп, әлемді негізгі діндер мен этностық топтардың өкілі Жоғары күштің алдында әртүрлі діни дәстүрлерге тән ортақ, жалпыға бірдей құндылықтар төңірегінде сыр бөліседі.

Араб  елдерінің  әскери  жолмен  Израильді  жою  әрекеті  сәтсіз  аяқталды.  Израиль  армиясы  181  (II)  резолюция  бойынша  құрылуы  тиіс,  Палестина  территориясының  едәуір  бөлігін  жаулап  алды.  Солтүстік  Палестинада  (Галилея)  және  оңтүстік – батыс  аймақтарында  өз  аумағын  кеңейтті.  Шығыс  Палестина  Трансиордания  армиясының  бақылауында  болып,  1950  жылы  Иорданияның  құрамына  ресми  түрде  кірді.  Иерусалим  қаласы  екіге  бөлінді:  бір  бөлігі  Израильдіктерге,  екінші  бөлігі  Иорданияға  тиесілі  болды.  Газа  қаласы  египеттіктердің  бақылауында  болды.  Соғыстың  зардабын  негізінен  палестиндік  арабтар  көрді,  олар  үшін  өз  мемелекетін  құру  адам  қолы  жетпес  арманға  айналды. Аймақтағы  жағдайға  “қырғиқабақ  соғыстың”  ықпалы  басым  болды.  Сонымен  қатар  ол  араб  елдерінің  арасында  қайшылық  тудырды.  1950-жылдары  Сауд   Арабиясы  мұсылман  елдері  ішінде  жетекшi  болу үшін   белсенді  күрес  жүргізді.  1950 – 1960  жылдары  Сауд   Арибиясы  мен  Египет  арасында  бірқатар  қайшылықтар  туындады.  Насерлік  Египет  “Араб  елдерінің  бірігуі”  үшін  күрес  жүргізсе,  Сауд   Арабиясы  оларға  қарсы  саясат  жүргізді.  Сауд  Арабия  басшылығы  Египеттің  үкіметін  “Израильге  қарсы  жеңіл  саясат  ұстауда”  деп  айыптады.  Өзінің  ықпалын  өсіру  үшін  Сауд  Арабиясы  мұсылман  елдерін,  жақтастарын  тарта  бастады.  1965 – 1966  жылдары  корол  Фейсал  ислам  пактісін  құру  туралы  жобаны  ұсынды.  Египет  және  бірқатар  араб  елдері  өздерінің  қарсылығын  көрсеттi

     Бұл – жалпы әлемдік діндерді жақындастыру туралы талаптанған алғашқы еңбектердің бірі. Ол қиялдаған кездесуге еуропалықтармен қатар арабтар, еврейлер қатысады. Әулиелер Петр мен Павел хрис­тиандар атынан айтқан уағыздарында: “Адамзаттың ортақ келісімімен бөлінген діндерді Құдай бейбіт жолмен бір дінге біріксін!” деп бұйырды” деген ұсынысына мұсылмандар “қисапсыз алуан түрлі діндердің ағымдарын қалай біріктіруге болады?” – деп сауал қояды. Әулие Петр мен Павел мәселе сенімде деп жауап береді. Әртүрлі салт-дәстүрлер сенімнің көрінісі, олар өзгеріп жатса да, олармен бірге діни сенім өзгермейді. Николай Кузанский өзінің ойын былайша бір сөзбен қорытындылайды: “ортақ сенім негізінде әртүрлі әдет-ғұрыптар” (“единая вера в разнобразии обрядов”). Ойдан шығарған пікір алысуда христиан діні ортақ дінге дайын деген де ой тасталған.

      Н.Кузанскийдің айтуынша, адамзатты Құдай тұтас бір сеніммен жаратқанмен, әлем түрлі-түрлі діндері бар ұлттарға бөлінді. Құдайдың жердегі елшілері – пайғамбарлар мен патшалардың сөзін Құдай сөзі деп адамдар қателеседі, олар      Құдайдың атынан сөйлейтін адамдар ғана. Тек өз діндері ғана ақиқат, Құдайға өздерінше сенеді деп адамдар басқаларды айыптауға тырысады. Бірақ Құдай барлық адам баласына ортақ, пенденің шектеулі көзқарасынан жоғары. Діни сенімдердің бір-біріне қарама-қарсылығы бірін-бірі жоққа шығармайды. Құдай алдында діндер бірі-бірімен үйлесім табады: Адамзат бөлінгенмен, құдіретті Құдай бөлінбейді. Ол жалғыз. Н.Кузанскийдің бұл тұжырымымен хрис­тиан дінінің басқа діндерде ақиқат жоқ деген қағи­дасын теріске шығарады. Сонымен бірге, ол ислам мен христиан діндерінің ортақ қағидалары, эле­мент­тері барлығын, монотеистік діндер екенін алға тар­та­ды. Әрбір мұсылманның жүрегіне Иса пайғам­бардың жақындығын айта келіп, Н.Кузанский қиял әңгімесінде мұсылмандарды христиан дінін қабылдауға шақырады. Н.Кузанскийдің еңбегі – өз заманы тудырған әртүрлі қайшылықтарына қарамастан, діндердің ортақ қасиеттері оларды ізгілікке жетелейді деген ой айтқан құнды еңбек [10].

       ХV ғасырдан бастап жаңа теңіз жолдары еуро­палықтарға бүкіл әлемнің есігін айқара ашты. Капи­тализмнің жаңа техникасы қоғамды алға сүйреді. Енді мұсылмандар түгелге жақын еуропалықтардың отар елдеріне айналды. Құрлықта да, теңіз бен мұхиттарда да Батыс өз үстемдігін жүргізді. Ең соны қарулармен жетілген теңіз кемелерін меңгерген Батыс ғылым мен мәдениет саласында мұсылман елдерінің алдына шықты. Осылай күшіне сенген Батыстың ел билеушілері батыс отаршылдығын әкелді. Азия мен Африка елдеріне Батыстан әскер­лер, саудагерлер, миссионерлер мен мұғалімдер ағыл­ды. Бірінен соң бірі отаршыл империялар пайда болды. Соның бір – Британ империясы еді. Оның бағын­дырған аумақтарының кеңдігі соншалықты, тіпті онда күн батпайды деген әңгіме тарады.

      Тарих­та Англия королінің қол астындағы мұсылман­дардың санына ешбір халифат тең келмеген. Қома­ғай, ашкөз капитализм шикізатқа қаншалықты мұқ­таж болса, мұсылман, басқа да отарланған елдердің халқы жаңа экономикаға, идеяларға, шынайы ақиқатқа, заңдарға соншалықты зәру еді дейді батыс тарихшылары. Осылайша отарлау екі жаққа да тиімді болды дегілері келеді. Кейінірек Махатма Ганди “өзіміздің нашар басқарғанымыз еуропалық­тардың жақсы басқарғанынан артығырақ”, деп түйді. Отаршылар салған ауыр жараның орны әлі жазылған жоқ. “Ақ адамның” “ақ ниеті” ақталмады. Адасқандардың көзін ашып, рухын емдеу деген пиғыл іске аспады. Дінаралық қатынастар одан әрі шиеленіспесе, бейбіт жолға түспеді.

     Бірақ ислам дінін ғылыми тұрғыдан зерттей бастаған батыс ғалымдарын оның терең пәлсапалық және мәдени астары таңдандырды. Ислам дінін енді тек жоққа шығару қиын бола берді [11].

     Дінаралық түсіністікке алғашқы ірі қадамдардың бірі 1965 жылы Ватиканның ІІ жиылысында (Собор­да) “Шіркеудің христиан емес діндермен қарым-қа­ты­насы жөніндегі Декларациясы” болды. Онда мұ­сыл­мандардың бір Құдайдың құдіретіне ғана құл­шы­лық ететінін, Иса пайғамбарды Құдай деп мойын­да­маса да, оны анасы Мариямен бірге құрмет­тей­ті­нін, мұсылмандардың Ақірет талқысы күнін күте­ті­нін жоғары бағалады. Мұсылмандар мен хрис­тиан­дар арасындағы тарихта орын алған алауыздық пен араздықты Қасиетті Жиылыс ұмытуға, түсіністікке шақырды, тұтас адамзат үшін әлеуметтік әділдік, имандылық, бейбіт өмір мен еркіндікті бірігіп сақтауға шақырды. Бұл дін өкілдеріне диалогқа жол ашты. Католик шіркеуі мұсылман дінбасыларымен қатынас жүргізетін ресми бөлімдер ашты [12].

    АҚШ протестанттарының 1985 жылы бас ассам­блеясы да мұсылмандармен түсінісуге, қарым-қатынасқа шақырды. Протестанттар да дінаралық қатынастармен айналысатын мекеме құрды. Айта кетелік, дінтанушы ғалымдар протестант шіркеуінің ислам­ға деген үш амалына көңіл аударады: ымыра­шыл бағыт, миссионерлік қызмет және қоңыр-салқын қатынас, оның астарында мұсылмандарды, әсіресе посткеңестік кеңістегі мұсылмандарды про­тес­тант шіркеуіне тартудың ашық мақсат-ниеті жатыр. Евангелистер де осы бағытта қызу жұмыс жасауда.

     Ислам әлемі де сақтықпен болса да хрис­тиан­дармен тіл табысуға ұдайы жол іздеуде. Дүниежүзілік мұсылман конгресі, Бүкіләлемдік лигасы және басқа да халықаралық ұйымдары христиан дін өкілдерімен қарым-қатынасқа дайындығын жария етті. Жа­һан­дану үдерісіне басқа да “әлемдер” сияқты мұсыл­ман­дар да екіұдай үн қосты. Біріншісі – бастапқы исламға оралу, оның әлеуметтік дәстүрлерін жаңар­тып, басқа әлемнен аулақта болу, тіпті қарсы тұру, жаһандануды қабыл алмау, онымен күресу болды. Екіншісі – жаһандануды қабыл алу, оның жаңа, әділ модельдерін табу, оны халықаралық қауым­дастықтың бақылауына алу деп түсінді. Жаһандану біз қалайық, не қаламайық жалғаса береді, әр ұлт, дін бұл үдеріске қай қырымен ілесетінін анықтауға ерікті болуға тиісті, оның жетегіне толықтай ену қауіпті екенін ескеру орынды [13].