Қазақ тілінің сөздік қоры мен сөздік құрамы және оны оқыту

«Тіл дамыту дегеніміз  – тілдік норманың жетілу, ширау, даму дәрежесі» М. Балақаев. Тіл үйренуде ең басты міндет-оқушылардың сөйлеу тілін дамыту. Тіл дамытудың шарттары:

1.Сөздік қорын дамыту 

2.Сөйлеудің грамматикалық  жағын ескере отырып қалыптастыру 

3.Ауызекі сөйлеу тілін  дамыту 

4.Әңгімелеуге үйрету 

Қазақ тілін үйрету, білу қазіргі таңда басты мәселе болып отыр. Қазақ тілі сабақтарында бұл мәселені шешу жолдарының бірі әр түрлі әдіс-тәсілдерді тиімді қолдану, жаңа технологияларды енгізу. Сабақта оқушылардың тілін диалог, монолог дамытуға болады. Диалогтық, монологтық сөйлеу барысында туындайтын қиыншылықтар да бар:

-Диалогтық сөйлеуде қабылдаушы  баяндаушының айтқан ойын, көзқарасын  бірден түсінуі қажет. 

-Қабылдаушы бірден аяқ  асты жауап беруы тиіс.

-Сөйлеу барысында қабылдаушы  тыңдалым мен айтылым әрекетін  бір-бірімен сабақтастыра меңгеру  керек. 

-Монологтық сөйлесу барысында  қабылдаушы баяндаушының айтқан  ойын, көзқарасын саналы түрде  ұғынып, оны логикалық жүйеікпен  айтуы керек. 

Монолог арқылы оқушылардың  мынадай іскерліктері қалыптасады:

-белгілі бір тақырыпқа  өз көзқарасын білдіреді 

-белгілі бір тақырып  бойынша ақпарат береді 

-сөз тіркесі мен сөйлем  құрай білу дағдылары қалыптасады 

-сөйлеу тілін байтады 

-сөздік қорын байытады 

-нақты, дәл, анық жауап  беруге үйретеді 

-әдеби тіл нормасында  сөйлеуге дағдыландырады 

Әр сабақты сөйлеу тілімен  бастаған жөн, себебі оқушылар тілді  есту арқылы тез үйренеді. Сабаққа  керекті көрнекті құралдар, дидақтикалық материалдар іздестіріп, әр кезеңің  ойластыру керек.Сабақ тартым , қызықты  болу үшін, оқушыларды қалай белсене  қатыстырамын деген сұрақтарға мұғалім  жауап іздейді. Алдыма қойып отырған  мәселенің бірі-оқушыларға қазақ  тілін игерем тудыру, қазақ халқының мәдениетінмен, салт-дәстүрімен жалпы  таныстыру. Қазақ тілінде еркін, сауатты , сапалы оқу, іс-қағаздарды жаза білуге дағдыландыру, сан алуан мемлекеттік  қоғамда, ортада сөйлей білуге үйрету. Тілді үйретуде оқушының қарым-қатынастық мәдениетін қалыптастыру, танымдық, инабаттылық, эстетикалық мәдениетіндамыту-ең басты  орын алады. Б.Дәндібаева, Ж.Абузярова  деген ғалымдар оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіруде ролдік ойындарға  мынадай баға береді: «Ролдік ойынды оқыту мақсатында қолданып, сөзге  араласу жағдайын ұйымдастыратын құрал  десек де болады» 

М.Әуезов: « Жақсы ойын жақсы жұмыс сияқты, жаман ойын жаман жұмыс сияқты»-дейді.

Ойын әдісін қолдану мақсаты, жолы-лексиканы меңгеруге деген  қызығушылықтарын ояту тілдік қатынас  жасауға деген талабын ашу.

Тиімділігі – ойындар  ойнау кезінде тілдік қарым-қатынастар ерекше маңызға ие болады. Кәсібі сөздерді естерінде сақтауға мүмкіндік береді. Сауатты, мәдениетті түрде сөйлей білуге жаттығады.

Нәтижесі-сөздік қорын молайтады. Өз бетінше тілді үйренуге септігін тигізеді, тілін дамытады.

Сабақта қолданылатын технологиялар:

1.М. Караевтың технологиясы. Бұл технологияның маңызы-сөйлеу мен тілдік материалдарының базасында елтану, этномәдениет материалдардың негізінде комплексті түрде оқыту. Өзге ұлт өкілдеріне мемлекеттік тілді меңгерту көп деңгейлік оқыту арқылы іске асырылыу мүмкін екендігін белгілі ғалым, профессор Ж.Қараевтің еңбектерінде дәлелденген.

Осындай көзқарастарды Ф.О.Оразбаева, Н.Оралбаева да құптайды. Технологияның  тиімділігі-балаға жеке тұлға ретінде  қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, қабілеті бар екенін ескере отырып, сабақтарды осы ерекшеліктерге бейімдеуге жол ашады. Бұл технология арқылы тіл үйренуге, қарым-қатынас жасауға, алған білімдерін тәжірибеде қолдануға, танып білуге талпынысын пайда болуына жетелейтін коммуникативтік ұстаным басшылыққа алынған.

2.Ривин әдісі 

3.Сын тұрғысынан ойлау,  дамыта оқыту технологиясы 

4.А.К.Т-лар 

5.Проблемалық әдісі 

6.Шығармашылық әдіс 

7.Тест 

8.Дидактикалық ойындар 

Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің ерекшеліктері, оларды дамыту жолдары  мен әдістерін А.А.Мелик-Пошаевтің, В.С.Шубинский, Қ, Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырғалған. Аталған еңбектерде шығармашылық қабілеттерін анықтау, шарттары мен жолдарын айқындау, құралдарын белгілеу тәрізді ортақ идеялардың бар екендігі байқалады. Сөйлеу арқылы ауызша тіл дамыса, еркін тақырыпқа  жазылған мақала, әңгіме, мазмұндама, шағын  шығарма, өлең жазу арқылы жазба тілді  де дамытуға болады. Тіліміздің мәртебесі  – еліміздің мәртебесі, сондықтан  сауатты, мемлекеттік тілді жетік  білетін азамат тәрбиелеу біздің мақсатымыз. Оқытудың қазіргі жаңа технологияларын меңгеру және оқушылардың психологиялық жас ерекшеліктеріне сай келтіріп,сабақ үрдісіне ендіру мол ізденушілікті талап етеді.Әрине,ұстаз әрбір сабағын мазмұнды құрып,жаңа технологиямен сабақ беріп отырса,оқушылардың терең әрі тиянақты білім алуына жол ашылады. Сондықтан да қазіргі ұрпақты білім нәрімен сусындатуда жаңа технологияның алатын орны ерекше. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық,рухани,азаматтық және де басқа көптеген адам келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді,өзін-өзі дамытуға көмектеседі.Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту, өз бетінше жұмыс жасауға дағдыландыру барысында өз іс-тәжірибемде педагогика ғылымының докторы,профессор Ж.Қараевтың деңгейлеп оқыту технологиясын қолдана отырып сабақ жүргіземін. Деңгейлік тапсырмаларды жүргізудегі негізгі мақсат-баланың қабілетін ашу, шығармашылығын шыңдау, іздендіру, пәнге қызығушылығын арттыру. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асырамын.

1.Оқушылардың өздігінен  білімін толықтыра, жетілдіре  отырып, жаңа білім алуы.

2.Оқушылардың бір-бірімен  білім алмасуына дағдылануы.

3.Берілген білімді пысықтау.

4.Оқушының білімін тексеру,  бақылау. 

5.Шығармашылық қабілетін  арттыру. 

Деңгейлік тапсырмалар арқылы оқушылардың тілін дамытып,сөздік қорын молайтуға мүмкіндік бар. Деңгейлеп оқытудың ерекшелігі:оқушылардың сабақ үрдісінде бірнеше деңгейде жұмыс жүргізе алатындығында. Деңгейлік тапсырмалар арқылы мұғалім оқушының нені білетінін,нені меңгергенін, нені меңгермегенін біледі,соның нәтижесінде оқушыларда намыс оты оянып,басқалардан қалып қоймауды ойлап өз мүмкіндігіне қарай дайындық жасайды,әрі тырысады. Деңгейлік тапсырмалар дегеніміз – балаға шамадан тыс жүктеме беру емес, керісінше оқушының біліміне, мүмкіндігіне, сұранысы мен қабілетіне сәйкес дайындалған сатылы жұмыстар жүйесі. Деңгейлік әдістің маңыздылығы – оқушының шығармашылықпен белсенді жұмыс істеуін дамытады, әр оқушыны өздігінен үйренуге баулиды, өткен грамматикалық, лексикалық тақырыптарды жүйелі игеруге дағдыландырады, ой еңбегімен айналысуға жетелейді, яғни оқу-танымдық құзіреттілігі қалыптасады.

Бұл технология бойынша оқушылардың  білімді өздігінен саналы түрде  меңгеруіне ерекеше мән берілген.Оқу  іс-әрекетінің негізгі түрі оқушылардың  өздігінен орындайтын жұмысы болып  табылады.

Деңгейлеп оқыту технологиясы оқушының да,мұғалімнің де белсенді шығармашылық қызметін дамытуға арналған.1-деңгейдегі тапсырма мемлекеттік стандарттық  деңгей,бұны орындауға барлығы міндетті.2-3 деңгей бірте-бірте күрделенеді  және бұл тапсырманы орындауға оқушылар құқылы,ал 4-деңгейді шығармашылықпен  жұмыс істей алатын оқушылар орындайды.Әрине ,барлық оқушы 4-деңгейді түгел орындап  шығады деу артық.1-2 деңгейді түгел  жуық орындайды да, озат оқитындар алға кетеді.

Ж.Қараевтың деңгейлеп  оқыту технологиясы – оқу үрдісіндегі  мұғалім мен оқушының, оқу мазмұны  мен түрінің, әдістер мен амалдардың, оқу мақсатының ықпалдасу заңдылығының жүйесі.

Ж.Қараев технологиясының  жемісі сол, ол оқушыны күштеп оқудан аулақтатып, өз бетімен оқуына, ақпаратты  өз бетімен өңдеуге, ешкімнің көмегінсіз өз бетінше ойланып, шешім қабылдауға дағдыландырады .

Қорыта келгенде деңгейлік  тапсырмалар орындау негізінде  оқытудың тиімділігі:

- оқушы өз бетімен жұмыс  істеуге дағдыланады ;

- оқушының жеке қабілеті  айқындалады; 

- іштей бір-бірінен қалмауға  тырысады;

-тапсырманың күрделену  деңгейіне сәйкес оқушының ойлау  қабіліеті артады;

-сынып оқушылары толық  бағаланады;

-әр бала өз деңгейіне  ,қабілетіне қарай бағаланады.

Демек,жаңа технологиялық  әдіс-тәсілдерді пайдалану білім  сапасын арттырудың бірден-бір жолы.Оқыту  үрдісінде оқушылардың білім  қорын молайтуға,белсенділігін арттыруға,шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге көмегі бар.

Саралап (деңгейлеп)  оқыту  технологиясының  психологиялық  негізі болып табылатын теория –  Л.С.Выготскийдің «оқыту процесінде білім алушының ақыл-ойының дамуы «актуальді даму» аймағынан «жақын арадағы даму» аймағына ауысу» теориясы. Бұл ауысу тапсырмаларды қайталап орындауға арналған 1-деңгейден өнімді іс-әрекетті қажет ететін жоғары деңгейлерге ауысу негізіндегі іс-әрекет арқылы жүзеге асады. Осындай іс-әрекет деңгейлері арқылы білім алушылар оқу материалдарын әр түрлі деңгейде қабылдайды. В.П. Беспалько бұл деңгейлерді төртке бөледі: бірінші деңгей-«міндетті, білім алушылық», екінші – алгоритмдік, үшінші – эвристикалық және төртінші – шығармашылық деңгейлердегі қабылдау. Бұл деңгей әрбір тақырыптың ең негізгі де, басты қарапайым мазмұнын ашып, сол тақырыптың білуге міндетті тұтас бейнесін береді.

1 – деңгей базалық  деңгей ретінде қабылданған. Бұл  міндетті деңгей болғандықтан  барлық білім алушы тапсырманы  толық орындауы тиіс.

2 – деңгей Қосымша  мәліметтер алғашқы деңгейде  алған білімді одан әрі кеңейтіп, тиянақтайды, негізгі мазмұнын  нақтылайды, ұғымдардың не үшін, қалай қолданылатынын көрсетеді.  Бұл деңгейде өтіп кеткен материалды білім алушы талдап, бұрынғы тапсырмаларға ұқсас орындайды. Бірақ бұларды орындау үшін алған білімдерін түрлендіріп пайдалану керек.

3 – деңгей Өз бетіндік  жұмысты қалыптастыру мақсатында  білім алушылар жаңа тақырып  бойынша меңгерген қарапайым  білімдерін жетілдіріп тереңдетеді.  Жаңа білімді талдау, жинақтау, салыстыру  арқылы меңгеруіне, қорытындылай  білуіне жол ашылады. Бұл деңгейде  ребус, сөзжұмбақ, анаграмма құрастырады.

4 – деңгей Бұл деңгейде  берілген тақырып бойынша өз  бетімен жұмыс істеуге дағдыланады.  Реферат, баяндама, өлең, жұмбақ, жаңылтпаш  құрастыру тапсырмалары беріледі.

Деңгейлеп оқыту, біріншіден, білім алушының жеке қабілетін анықтауға, екіншіден, білім алушылардың бір-бірінен  қалмауына мүмкіндік берсе, үшіншіден, әр білім алушы өздігінен жұмыс  істеуге дағдыланады, төртіншіден, әр білім алушы өз деңгейімен бағаланады. Сонымен,  Профессор Ж. Қараевтың деңгейлеп - саралап оқыту технологиясы жаңаша өзгерген мақсатпен оқушылардың өздігінен танып, іздену іс - әрекеттерін меңгертуді талап етеді. Бұл технология да бірінші орында оқушы тұрады және өз бетімен білім алудағы белсенділігіне аса назар аударылды.                          Деңгейлеп - саралап оқыту технологиясы 1998 оқу жылынан бастап мектептің барлық сатысына, барлық пәндерге еніп, оқу үрдісін жандандыруға үлкен үлес қосып келеді. Деңгейлеп - саралап оқыту технологиясында жұмыс міндетті үш деңгейлік: 1-деңгей: міндетті,оқушылық; 2-деңгей :алгоритмдік; 3-деңгей: эвристикалық материалды саналы түрде меңгеру; қосымша 4-деңгей: шығармашылық – өз бетімен ауқымды оқу материалын меңгеру талаптарынан тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

Қазақ тілінің  сөздік қоры мен сөздік құрамы және оны оқытудағы саралап оқытудың жаңа технологияларды пайдалану.

Тіл – адам мен адамды, ұлт пен ұлтты жақындастыратын  өзгеше қатынас құралы. Тілмен сөйлесу  – адамзат баласы үшін тысқары  бір дүние емес, ол ішкі құбылыс. Сөйлесу тек адамға ғана тән. Адам баласы бірнеше тілде сөйлеседі. Жер бетінде бар адамзат тілдерін күнделікті өмірдегі қарым- қатынас  барысында үнемі заман талабына, уақыт ағымына қарай өзгеріп, дамып, жетіліп отырады.

Қазақстан Республикасының  «Тілдерді дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемелекеттік бағдармаларының  негізгі талабы - мемлекеттік тілді  оқытудың саны мен сапасына көңіл  бөлу керек». ептерінде өтілетін қазақ  тілі сабақтарының мақсаты – оқушылардың  сөздік қорын дамыту, оқу техникасын қалыптастыру, дұрыс сөйлеуге, сауатты  жазуға үйрету, сөйлем құрлысын меңгерту, қазақ тіліне тән дыбыстарын айтып, сөз ішінен ажырата білуге үйрету. Сондықтан да оқушылардың білімін  арттыру үшін сабақта жаңа технологияларды қолдана білу керек. Оқыту технологиясы мен әдістеме ғылымы бір-бірімен тығыз байланысты. Әдістеме ғылымы «Нені оқыту керек?», «Не үшін оқыту керек?», «Қалай оқыту керек?» деген сұрақтарға жауап іздесе, оқыту технологиясы «Қалай нәтижелі оқытуға болады?» деген мәселенің шешімін іздейді. Олардың мақсаты бір, яғни оқытудың тиімді жолдарын қарастыру. Оқытудың тиімді жолдары оқытудың әр түрлі әдістері арқылы анықталады. Бүгінгі таңда оқу процесінде оқытудың қалыптасқан негізгі әдістерімен қатар оқытудың жаңа әдістері, яғни инновациялық әдістері де жиі қолданылады.

Оқу процесінде оқытудың озық технологиясын қолдану – бүгінгі  күннің өзекті мәселесі. Сондықтан  да біздің мектептің мұғалімдері  үнемі ізденіс үстінде. Олар заман  талабына сай оқушылардың білімін  тереңдету үшін, тілге деген қызығушылығын  арттыру үшін көп еңбек етуде.

Бастауыш сыныптарының басты  талабы – сабақтың сапасын арттыра  отырып сабақ түрлері мен әдістерін  танымдылық, білімділік деңгейге жеткізу. Осы мақсатта бастауыш сынып мұғалімдері  сабақ өту әдістерін толықтырып, әр уақытта ізденісте болады. Қазіргі  уақыт талабына сай мен де өз сабақтарымды жаңаша ұйымдастырып, өзіндік тың  ізденістерге талпынып отырамын. Сабақ  өткізу барысында оқушыларды халық  педагогикасы негізінде тәрбиелеп, оқушылардың сабаққа қызығуын арттырып, сабақ беру әдісінің тиімді түрлерін пайдаланып келемін. Мен қолданатын сабақтың жаңа түрлері де сабақтың мазмұнын, мақсатына, жүру барысына қарай  дамытпалы саяхат сабақ, ертегі сайыс сабақ, ойын, жарыс сабағы, тест әдісімен өткізіліп келеді. Кеңінен қолданылып жүрген технологиялардың бірі – «Мемлекеттік тілді деңгейлік оқыту технологиясы». Бұл технология оқушылардың ізденушілік, өзіндік жұмыс істеу, білімді сапалы қабылдау, шығармашылықтарын арттыра түсуге бағыттайды, мәселені тиімді шешудің жаңа мүмкіндіктерін анықтайды. В.П.Беспалько оқу материалын меңгерудің 4 деңгейін ұсынады: