Знешняя палітыка Полацкага княства ў перыяд з 1021 па 1101 гады

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Эканамічныя і культурныя  сувязі беларускіх зямель з замежнымі краінамі

 

2.1. Развіцце гандлю

 

 

3 даўнейшых часоў  Русь падтрымлівала палітычныя  і гандлёвыя сувязі з многімі  краінамі Еўропы, у тым ліку  і з Германіяй. Правіцелі Русі  і Германіі абменьваліся пасольствамі; рускія купцы гандлявалі ў  нямецкіх гарадах, нямецкія часта бывалі ў Ноўгарадзе, Кіеве, Смаленску, Луцку, Полацку.

Паміж насельніцтвам паўночна-заходніх зямель Русі і мяжуючымі балцкімі плямёнамі існавалі даўнія палітычныя, эканамічныя, культурныя і этнічныя сувязі. 3 рускіх абласцей у Прыбалтыку траплялі традыцыйныя прадметы экспарту: футра, воск, шыферныя прасліцы, вырабы са шкла, металічныя ўпрыгажэнні (бронзавыя грыўны, бранзалеты)7.

Шырокі гандлёвы абмен вёўся з паўднёварускімі гарадамі, найперш з Кіевам, куды амаль з паўсвету сцякаліся тавары іншаземных купцоў. Развіццю гандлю ў значнай ступені садзейнічала раз вітая   сістэма   рэк,   якія   з’яўляліся   асноўнымі   сродкамі 'зносін.  Былі і сухапутныя дарогі.

У XII ст. у Ноўгарад сістэматычна прыязджалі полацкія купцы, якія, як і смаленскія, павінны былі плаціць «по две гривны кун от берковъска вощанаго»8. Гэта плата была болыш высокая, чым тая, якую плацілі мясцовыя купцы — жыхары Ноўгарада і Ноўгарадскай зямлі. Гэтым, трэба думаць, ліквідавалася канкурэнцыя. Шмат тавараў (жыта, пшаніца, агародніна, віна, прыправы) дастаўляліся ў Ноўгарад праз Полацк і Віцебск транзітам. Вядомы выпадкі, калі наўмысная іх затрымка ставіла Ноўгарад у цяжкае становішча: у 1141 г., напрыклад, на працягу дзевяці месяцаў «ни жито к ним не идще ни откуда же»; у 1167 г. «съложишася на Новъгородъ Андреи съ смолняны и съ полоцяны, и пути заяша, и сълы изъимаша новгродъския вьсьде, вести не дадите Кыеву»9.

Значным гандлёвым цэнтрам быў і старажытны Менск. Шлях па р. Свіслач, Бярэзіна і Днепр звязваў яго з Кіевам. 3 паўночнага захаду блізка да горада падыходзілі прытокі Віліі, якая ўпадала ў Нёман. Са шматлікімі гарадамі Менск злучалі сухапутныя дарогі. Невыпадкова тут у час раскопак пластоў XI — XIV стст. былі знойдзены ўпрыгажэнні з бурштыну, што здабываўся на берагах Балтыкі, прасліцы з  ружовага шыферу,   вытворчасць якіх была сканцэнтравана ў ваколіцах Оўруча на Валыні, а таксама розныя вырабы кіеўскіх майстроў: флаконы і кубкі, шкляныя бранзалеты, пярсцёнкі, абломкі царкоўнага звана, некаторыя прадметы ўзбраення і інш.

Тураў таксама меў шырокія гандлёвыя сувязі з Кіевам, Паўночным      Прычарнамор'ем, Блізкім Усходам, Сярэдняй Азіяй, Прыбалтыкай і Валынню, быў адным з важнейшых культурна-рамесніцкіх цэнтраў, дзе паспяхова развіваліся жалезаапрацоўчае, ювелірнае, кастарэзнае, дрэваапрацоўчае. шавецкае, ганчарнае рамёствы.

Тураў размяшчаўся на Прыпяці, якая з'яўлялася водным шляхам на Захад, Заходні ўплыў адчуваўся ў Тураве дзякуючы такім рэкам, як Заходняя Дзвіна, Нёман і Прыпяць.

На тэрыторыю Беларусі траплялі рамесныя вырабы з іншых зямель і гарадоў. Волжскім шляхам прывозіўся для вырабу грэбняў самшыт, які расце ў лясах Каўказа. Пісьмовыя крыніцы паведамляюць аб дастаўцы з Полацка ў Ноўгарад воску10.

Да сярэдзіны XIII ст. па Дняпры і яго прытоках адзначана рэгулярнае паступленне ў Заходнюю Русь вырабаў кіеўскіх шкларобаў: посуду, аконнага шкла, шкляных бранзалетаў, белаглінянага посуду, пакрытага зялёнай палівай.

3 Кіева ж прывозіліся  і розныя нрадметы, звязаныя з  хрысціянскім культам: энкалпіёны (крыжы-складзені), каменныя і розныя нацельныя іконкі. Кіеўскія ювелірныя майстэрні пастаўлялі каштоўныя, пакрытыя эмаллю ўпры-гожанні з золата і серабра.

3 Валыні прывозілі шыферныя прасліцы для верацён. У адным толькі Мінску іх знойдзена звыш тысячы. У Тураве выяўлены прывазныя чырвонашыферныя саркафагі11.

Сродкамі знешняга гандлю задавальнялася патрэба ў каляровым металс. 3 Прыбалтыкі паступаў бурштын і некаторыя вырабы з бронзы.

Вырабы паўднёварускай вытворчасці прадстаўлены знаходкамі шкляных бранзалетаў (хаця некаторая іх частка выраблялася і ў гарадах Беларусі — Полацку, Віцебску, Друцку), пацерак, пярсцёнкаў, посуду. 3 паўночнага Прычарнамор'я даходзілі на Беларусь амфары з віном і алеем. Вялікая колькасць гэтага посуду сабрана ў Навагрудку, ёсць ён у Мінску, Полацку, Віцебску, Брэсце і інш12.

3 Каўказа па  волжска-дняпроўскаму шляху прывозілі  грэцкі арэх і самшыт, грэбені  з якога знойдзены ў многіх  старажытных гарадах Беларусі.

Купцы з беларускіх зямель падтрымлівалі шырокія гандлёвыя сувязі не толькі з суседнімі, але і з больш далёкімі краінамі. Праз Русь праходзіў, як вядома, вялікі водны шлях «з вараг у грэкі» (Балтыйскае мора — Нява — Ладажскае возера — Волхаў — возера Ільмень — Ловаць — Днепр — Чорнае мора). Вядомы арабскі географ XI ст. Ібн Хордадбег пісаў: «Русы — купцы, — а яны са славянскіх плямён, прыбываюць з вельмі далёкіх абласцей Склаба (краіны славян) да Румскага мора, а таксама да Хазарскай сталіцы Іціль, да Багдада і тут прадаюць скуры бабра, чорнай лісіцы, а таксама мячы». На Русь прывозіліся дарагія самацветы, прадметы раскошы, перац, лаўровы ліст, фарбы і інш13.

3 далёкіх краін у гарады наступалі каляровыя і высакародныя металы, неабходныя для рамесніцкіх вырабаў. У IX—X стст. імпарціраваліся арабскія манеты-дырхемы, а ў XI ст. асноўным экспарцёрам манетнага серабра — дынарыяў — былі Германія і Англія.

Для феадальнага двара з Візантыі і Бліжняга Усходу зрэдку дастаўляліся прадметы раскошы — каштоўныя каляровыя тканіны (павалокі), шкляныя пасудзіны тонкай мастацкай работы, распісаныя золатам і эмаллю, грэцкія арэхі. Фаянсавы посуд прывозіўся з Персіі. Фрагмент шыкоўнай шоўкавай вопраткі, вышытай залатымі ніткамі, знойдзены ў Мінску. Нават з далёкага Індыйскага акіяна траплялі на Беларусь рэчы. Гэта ракавінкі кауры, што ішлі на аздобу маністаў. Яны знойдзены ў Гродне, Полацку і Віцебску. Цікавая знаходка выяўлена ў Ваўкавыску — рэшткі касцей паўліна, знойдзеныя ў пласце XII ст. Радзімаю гэтых дзівосных істот з’яўляюцца астравы Цэйлон і Суматра. Несумненна, што такая рэдкая для нашых краёў птушка магла належаць вельмі заможным людзям — князю або знаці14.

Магчыма, з Ноўтарада або з Прыбалтыкі ці праз Польшчу ў гарады Беларусі тралілі тавары заходнееўрапейскай вытворчасці. Так, у Навагрудку знойдзены бронзавы кубак XII ст., які паходзіць з Самбіі, і залаты пярсцёнак з лацінскім надпісам (XIII—XIV стст.). У Гродне сярод старажытнасцей Барысаглебскай царквы выяўлены бронзавы рукамыйнік-вадалей у выглядзе ўзброенага конніка (Ніжняя Саксонія, першая палова XIII ст.). У Ваўкавыску знойдзена наверша з косці маржа ў выглядзе галавы льва, які паглынае чалавека (Паўднёвая Германія, другая палова XII ст.), у Мінску — абломак касцяной лыжачкі для прычасця ў выглядзе фігуркі святога з рогам (Францыя, XII ст.), зброя скандынаўскага паходжання (мячы, шлем) знойдзена ў некаторых гарадах Панямоння і ў Полацку15.

У Візантыю і Заходнюю Еўропу гарады Беларусі пастаўлялі найперш дарагія футры (куніцы, собаля, вавёркі), мёд, воск, смалу, лён і вырабы з яго, зброю, замкі, разную косць, вырабы са срэбра, жывёлу і рабоў, захопленых у час войнаў, пра што іншым разам згадваюць пісьмовыя крыніцы. Каляровыя і высакародныя металы траплялі ў Беларусь толькі прывазным шляхам у выніку гандлёвага абмену. Пра добра наладжаны гандаль сведчаць знаходкі ў гарадах і ў некаторых пахаваннях ручных вагаў, бязменаў, гірак-разнаваг. У Мінску знойдзены бязмен, якім можна ўзважыць грузы да 8 пудоў16.

У цэлым гандаль у IX —XIII стст. развіваўся ва ўмовах абмежаванай патрэбнасці ў прывазных таварах.

 

2.2 Культурныя сувязі

 

Культурныя сувязі беларускіх зямель азначанага перыяду перш за ўсё характэрызуюцца распаўсюджаннем на іх тэрыторыі хрысціанства.

Хрысціянства на Старажытную Русь прыйшло з Візантыі. Пры ўсёй складанасці станаўлення ранняга хрысціянства ў Рымскай імперыі яно ўсё ж такі развівалася ў накірунку ад нізоў да вярхоў, урада, эліты. У славянскім грамадстве хрысціянства наладжвалася зверху — ад эліты да народа. Кіеўскі князь Уладзімір Святаслававіч у 988 г. сам перайшоў у хрысціянскую веру і пачаў хрышчэнне Русі. Неадкладна місіянеры, аб’яднаныя з воінскімі аддзеламі, павялі хрыстовыя паходы на язычніцтва па ўсіх старажытных землях. Следам за Кіевам падпадала пад абрад хрышчэння насельніцтва двух іншых важных цэнтраў — ІІолацка і Ноўгарада. Хрысціянства прыйшло сюды у гатовым выглядзе, з адшліфаванымі за дзевяць стагоддзяў свайго існавання формуламі, са Старым і Новым запаветамі, з літаратурай айцоў царквы, культамі Хрыста і Багародзіцы, са стараславянскай мовай, прынесенай першымі місіянерамі з Візантыі17.

Ужо ў X ст. ісландская епіскапская «Сага аб хрышчэнні» распавядае аб місіянеры Торвальдзе па прозвішчы Вандроўнік, які, прайшоўшы паломніцкі шлях у Палесціну, вярнуўся да сябе на радзіму праз Полаччыну. У Полацку, паводле звестак, ён заснаваў манастыр у гонар Іаана Прадцечы, дзе памёр і быў пахаваны.

Адным з вынікаў прыняцця хрысціянства стала з’яўленне на беларускіх землях манументальнага дойлідства. Грэчаскія майстры прынеслі ва Усходнюю Еўропу сістэму крыжова-купальнага храма, у аснову якой быў закладзены квадрат, падзелены чатырма слупамі так, што ў плане ён уяўляў сабой крыж. Найбольш слынным з мураваных збудаванняў на нашых землях стаў Сафійскі сабор у Полацку, пабудаваны пры Усяславе Чарадзеі (1044–1066).

З ХІ ст. пад візантыйскім і заходнееўрапейскім уплывам на Беларусі пачынае развівацца манументальны жывапіс (фрэскі), іканапіс, кніжная мініяцюра. Надзвычай рана на Беларусі з'явілася пісьменнасць. Першым датаваным надпісам на ўсёй тэрыторыі Усходняй Еўропы з’яўляецца надпіс на пячатцы полацкага князя Ізяслава. Імя князя перададзена так званымі кірылічнымі літара-мі, але ў грэчаскім гучанні — «Ізяславос» і ў гэтым няма нічога дзіўнага. Справа ў тым, што знакаміты балгарскі асветнік Кірыла Салунскі прыдумаў азбуку-глаголіцу ў 60-я гг. IX ст., якая зусім не падобная на існуючую. Яго вучні, у тым ліку архіепіскап Ахрыдскі Клімент, адаптавалі сучасныя ім грэчаскія літары пад славянскую фанетыку. У гэтым выглядзе і трапілі да нас з Балгарыі першыя перакладныя кнігі і кніжнае пісьмо18.

Такім чынам, Беларуская культура ІХ–ХІІІ стст. развівалася ў межах сусветных культурна-гістарычных тэндэнцый. Значны ўплыў на яе аказала прыняцце хрысціянства, якое стала штуршком у развіцці культурных працэсаў. У той жа час на гэтым этапе быў закладзены падмурак фарміравання беларускага этнасу і адметнай культуры нашага народа.

 

 

3. Барацьба з іншаземнымі захопнікамі. Крыжацкая пагроза

 

 

Паўночна-заходнімі суседзямі Полацкай зямлі з даўнейшых часоў былі шматлікія прыбалтыйскія плямёны — яцвягі, літоўцы, аўкштайты, земгалы, лівы і інш. Славяне сутыкнуліся з імі яшчэ ў VI — VII стст. н. э. Падчас славянскай каланізацыі балты адступілі на поўнач і захад, частка іх была асімілявана.

 У пачатку XIII ст. гэтыя мірныя адносіны парушыліся. Летапісцы ў розных гарадах засведчылі трывожныя звесткі: нямецкія рыцары высадзіліся ў вытоках Заходняй Дзвіны і заснавалі тут крэпасць Рыгу (1201), якая стала апорай нямецкай агрэсіі ў зямлю балтаў. Неўзабаве датчане напалі на эстонскае ўзбярэжжа, разбурылі старажытную крэпасць Калывань (Талін) і заснавалі сваю - Рэвель (1209).

Якім чынам нямецкія рыцары апынуліся ў Прыбалтыцы, каля рускіх межаў?

3 канца XI ст. каралі, графы, князі Францыі, Англіі, Германіі і іншых еўрапейскіх краін імкнуліся захаваць багатае ўзбярэжжа Міжземнага мора, неаднойчы адпраўляліся ў крывавыя паходы супраць Егіпта, Сірыі. Гэтыя войны падтрымлівала каталіцкая царква, якая выступіла арганізатарам крыжовых паходаў. Яна аб'явіла іх мэтай вызваленне ад мусульман Палесціны і «гроба гасподня». У войсках крыжакоў ствараліся асобныя манашаска-рыцарскія арганізацыі: іх звалі духоўна-рыцарскімі ордэнамі. Уступаючы ў opдэн, рыцар заставаўся воінам, але даваў зарок манаства: не мог мець сям’і. 3 гэтага часу ён пакорліва слухаў галаву ордэна - гросмайстра, ці вялікага магістра.

Першым быў створаны ў 1119 г. ордэн тампліераў (храмоўнікаў), другім - ордэн шпітальераў-янітаў (сваю назву атрымаў ад шпіталя Святога Яна, які дапамагаў хворым пілігрымам — вандроўнікам). У канцы XII ст. стварыўся трэці ордэн — Тэўтонскі, які пазней перасяліўся з Палесціны ў Прусію. У 1202 г. рыжскі епіскап Альберт Буксгаўдэн, жадаючы абярнуць у хрысціянства насельніцтва Прыбалтыкі, заснаваў рыцарскі Ордэн мечаносцаў. Новыя рыцары насілі белы плашч з чырвоным мячом і крыжам, замест якога пазней сталі нашываць зорку19.

Пацярпеўшы цяжкае паражэнне ў вайне з арабамі, нямецкія князі ў канцы XII ст. вырашылі перанесці вайну ў Прыбалтыку і Русь, заваяванне якіх ім абяцала новыя землі і прыбыткі.

Атрымліваючы вялікую дапамогу людзьмі, зброяй і грашыма з боку нямецкіх феадалаў і паўночнагерманскіх гарадоў, рыцары-крыжакі пашыралі занятыя тэрыторыі, узводзячы магутныя замкі.

Паўночная небяспека з боку нямецкіх крыжацкіх ордэнаў была хітра замаскіравана місіянерскай дзейнасцю. Першыя нямецкія місіянеры з’явіліся ў Прыбалтьпцы ў канцы XII ст. У 1186 г. полацкі князь Уладзімір (Вальдэмар, паводле заходніх хронік) дазволіў немцу Мейнарду весці хрысціянізатарскую дзейнасць сярод падуладных Полацку ліваў. «В Полоцке, правители которого были заняты местными распрями и взаимоотношениями с политическими группировками других земель, по-видимому, не отнеслись серьезно к данному предприятию, не поняли первоначально тех опасностей, которые оно за собой влекло», - піша Л. Аляксееў20.

 «Але язычнікі-балты не надта імкнуліся пад духоўную ўладу папы рымскага і наступнага прапаведніка, Бартольда, забілі ў 1190 г. Дарэчы, гэта быў амаль звычайны лёс для большасці першых хрысціянскіх прапаведнікаў, пачынаючы з Апосталаў Хрыстовых»21.

Але ў даным выпадку курыя была зацікаўлена не толькі і не столькі ў выратаванні «аблудных» душ, колькі ў далучэнні да сваёй улады новых зямель і атрыманні з іх новых прыбыткаў. Крыжакі ставілі перад сабой высакародную мэту – хрысціць Прыбалтыйскія землі. Іх войскі былі адносна невялікія, але даволі дысцыплінаваныя. На самай справе галоўнай мэтай крыжакоў было падпарадкаванне новых зямель і мясцовага гандлю.