Знешняя палітыка Полацкага княства ў перыяд з 1021 па 1101 гады

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Знешняя палітыка Полацкага княства ў перыяд з 1021 па 1101 гады

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                      

2014 г

 

 

 

 

 

Змест

 

 

 

 

Уводзіны

 

 

Старажытны перыяд гісторыі Беларусі займае вельмі важнае месца ў развіцці беларускіх зямель. Менавіта ў гэты час на тэррыторыі Беларусі афармляюцца першыя княствы – з’яўляецца беларуская дзяржаўнасць. Становішча гэтых княстваў неаднаразова змяняецца. Але як самастойныя, так і ў складзе Кіеўскай Русі, яны вядуць складаную знешнепалітычную дзейнасць. Усё гэта не можа не цікавіць цяпер сапраўднага патрыета Рэспублікі Беларусь, які жадае ведаць гісторыю сваёй краіны з пачатку ўзнікнення дзяржаўнасці.

Між тым, як справядліва адзначае П. Дзмітрачкоў, праблема знешнепалітычных умоў развіцця беларускіх зямель, у тым ліку і ў перыяд ранняга сярэднявечча, у вучэбнай і навуковай літаратуры раскрыта недастаткова. У асноўным аддаецца ўвага міжусобнай барацьбе, а таксама адносінам князёў з Кіевам і Ноўгарадам. І гэта неабгрунтована, таму што старажытныя княствы праводзілі больш складаную і разнастайную знешнюю палітыку.

Справа ўскладняецца тым, што гісторыя Беларусі Полацкага перыяду не мае адной ці некалькіх пэўных крыніц. Уласныя летапісы, якія вяліся ў Полацку, а таксама ў Менску і Тураве, не захаваліся. Таму для вывучэння матэрыялу па гісторыі старажытнай беларускай дзяржавы мы звяртаемся да летапісных крыніц, якія пісаліся ў Кіеве, Ноўтарадзе, Уладзіміры-Валынскім, Чарнігаве і іншых гарадах. Гэта такія летапісы, як Іпацьеўскі, Ноўгарадскі 1-шы летапіс, якія ўтрымліваюць «Аповесць мінулых часоў», «Павучэнне» Уладзіміра Манамаха (утрымліваецца ў Лаўрэнцьеўскім летапісе), Цвярскі летапіс, Маскоўскі летапісны звод XV ст., Радзівілаўскі летапіс і інш. Важнымі і цікавымі з'яўляюцца для нас таксама звесткі В.Тацішчава, які трымаў у руках і рабіў выпіскі з арыгінальнага полацкага летапісу (так званы летапіс Яропкіна, які загінуў, як мяркуюць, у 1812 г.). Першакрыніцай з'яўляецца таксама «Хроніка Лівоніі» Генрыха Латыша, якая ахоплівае падзеі 1186 — 1225 гг. і фрагментарна распавядае пра барацьбу палачан з крыжакамі. Да першакрыніц таксама адносяцца гандлёвыя дагаварныя граматы Полацка, Смаленска, Віцебска з Рыгаю, ганзейскімі гарадамі першай паловы XIII ст.

З усімі гэтымі крыніцамі для мяне магчыма было азнаеміцца праз цытаты з іх у гістарычнай літаратуры сучаснага перыяду. Гэта манаграфія Л.Аляксеева, прысвечаная Полацкай зямлі, кнігі Э.М. Загарульскага, М. Ермаловіча, артыкул  
П. Дзмітрачкова  і некаторыя іншыя матэрыялы з падручнікаў і энцыклапедый.

 

 

1. Геапалітычнае становішча  беларускіх зямель

 

 

У IX ст. на тэрыторыі, заселенай старажытнымі славянскімі супольнасцямі, пачалі фарміравацца раннефеадальныя княствы. У іх былі свае княжанні, якія складаліся з валасцей, былых радавых абшчын.

Развіццё земляробства і жывёлагадоўлі, гарадоў, рамяства і гандлю, а таксама неабходнасць аб'яднання для абароны славянскіх зямель ад набегаў хазараў, печанегаў, полаўцаў і іншых ваяўнічых качэўнікаў прывялі да ўтварэння вялікай і магутнай дзяржавы, якая называлася Кіеўскай Руссю.

Кіеўская Русь - гэта раннефеадальная дзяржава-манархія. Сучасныя гісторыкі пішуць аб адносна адзінай дзяржаунай структуры Кіеўскай Русі ў канцы X—XI стагоддзяў, якая ў першай палове XII стагоддзя канчаткова распалася на самастойныя княствы. Яна характарызуецца як сярэднявечная федэрацыя з пэўным саюзам адносін паміж князямі на пачатках сюзеранітэта-васалітэта. 3 пункту гледжання дзяржаўнай арганізацыі Кіеўская Русь складалася з розных тэрытарыяльных адзінак. Гэтыя ўтварэнні вядомы пад назвай «воласць», «зямля», «вобласць».

Якое ж было становішча беларускіх зямель у складзе Старажытнарускай дзяржавы?

На тэрыторыі Беларусі самымі значнымі былі Полацкае і Тураўскае княствы. Летапісы ўпамінаюць княствы з меншай тэрыторыяй: Віцебскае, Аршанскае, Друцкае, Мсціслаўскае, Пінскае, Мазырскае, Мінскае, Новагародскае і інш.

Самым магутным і значным княсвам з усіх, якія існавалі на тэрыторыі Беларусі ў X—XIII стст., з’яўлялася Полацкая зямля, гістарычным ядром якой было племя иное княжанне крывічоў-палачан больш ранніх часоў.

Полацкая зямля размяшчалася ў паўночнай Беларусі, уключаючы Віцебскую вобласць і паўночную палову Менскай. На паўночным захадзе ўладанні полацкіх князёў прасціраліся па ніжняму цячэнню Заходняй Дзвіны (Даугавы), дзе знаходзіліся гарады Кукенойс і Герсіка, да Рыжскага заліва.

Падчас ўтварэння Полацкай зямлі вялікая роля належала геаграфічнаму, этнічнаму і сацыяльна-эканамічнаму фактарам. Паўночнае Прыдзвінне, дзе ў VIII —X стст. ішлі дзяржаваўтваральныя працэсы і фарміравалася ядро Полацкай зямлі, мае шэраг геаграфічных асаблівасцяў. У першую чаргу да іх адносяцца разгалінаваная рачная сетка, вялікая колькасць азёр і хваёвыя лясы. Ворныя землі на месцы гэтых лясоў былі асабліва ўрадлівымі. Акрамя таго, у гэтай зоне значна цяплей і больш вільготна, снежнае покрыва з’яўляецца пазней і, наадварот, на 15 —20 дзён раней, чым на іншых беларускіх землях, сыходзіць снег і на 7 —12 дзён раней пачынаюцца сельскагаспадарчыя работы1.

Кіеў і Ноўгарад сапернічалі паміж сабой за аб’яднанне ўсходнеславянскіх зямель, пры гэтым Полацку надавалася важнае значэнне.

Мяркуючы па летапісных крыніцах, Полацкае княства ўтварылася ў сярэднім цячэнні Заходняй Дзвіны ў IX - X стст., займала ўсю Паўночную Беларусь i межавала на поўначы з Ноўгарадскай зямлёй, на ўсходзе — са Смаленскай, на поўдні — з Турава-Пінскай, на захадзе — з землямі літоўска-латышскіх плямён. Паводле сучаснага адміністрацыйнага падзелу, у Полацкую зямлю ўваходзілі цалкам Віцебская вобласць, паўночная частка Мінскай і паўночна-заходняя частка Магілёўскай.

Полацкае княства было адным з буйнейшых дзяржаўных феадальных утварэнняў, якое не ўступала памерамі падобным утварэнням у Заходняй Еўропе — Баварскаму герцагству і Партугальскаму каралеўству. Яму не пагражала палавецкая небяспека, а вялікі гандлёвы шлях у Заходнюю Еўропу, які праходзіў праз яго тэрыторыю, спрыяў узбагачэнню баярства і росту тэндэнцый да незалежнасці.

У летапісе Полацк залічаны да гарадоў, дзе «седяху велиции князи, под Олгом суще» ў апавяданні пра яго паход на Канстанцінопаль у 907 годзе. Упамінанне тут пра Полацк пацвярджае, што полацкая знаць і мясцовыя князі дзейнічалі, абапіраючыся на кіеўскага князя2.

Полацк у пачатку X стагоддзя можна разглядаць як саюзніка Кіева. Горад на рэчцы Палата ў перыяд фарміравання старажытнарускай дзяржавы падтрымліваў кантакты з Кіевам. Даніна, што ішла ў Полацк ад грэкаў, выкарыстоўвалася на ўтрыманне полацкай дружыны, якая прымала ўдзел у гэтым удалым паходзе.

У апошняй трэці X ст. у Полацку сядзеў незалежны ад Кіева і Ноўгарада князь Рагвалод. Яго зусім выключнае становішча сярод іншых княстваў летапісец падкрэсліў словамі «трымаў Полацкую зямлю і правіў ей»3.

Гэта сведчыць пра самастойнасць Полацка. Некаторыя даследчыкі сцвярджаюць, што Полацк з сваёй воласцю з’яўляўся горадам-дзяржавай. Горадам-дзяржавай таксама называюць Тураў4

Адносіны паміж Кіевам і Полацкам часта ўскладняліся ў XI ст. Полацк сапернічаў з Ноўгарадам і Смаленскам за суседнія раёны. Калі ў першай палове XI ст. кіеўскія князі яшчэ стрымлівалі імкненне полацкага князя да адасаблення, дык у другой палове становішча змянілася і полацкі князь зрабіўся асноўным сапернікам Кіева.

Свайго апагея барацьба паміж кіеўскімі Яраславічамі (нашчадкамі Яраслава Мудрага) і полацкімі Ізяславічамі (нашчадкамі Уладзіміра і Рагнеды, Рагвалодавымі ўнукамі) дасягнула ў перыяд княжання Усяслава (1044 — 1101).

Пакуль быў яшчэ жывы Яраслаў Мудры, Усяслаў не думаў аб аддзяленні Полацкага княства ад Кіеўшчыны.

3 60-х гадоў XI ст зноў разгараецца барацьба Полацка з Кіевам, якая не сціхае да самай смерці Усяслава. Усяслаў аблажыў Пскоў, а ў наступным годзе ўзяў Ноўгарад, забраўшы як вайсковы здабытак царкоўную маёмасць з Сафійскага сабора. У адказ тры браты – Ізяслаў, Святаслаў і Усевалад – аб’ядналіся і выступілі супраць Усяслава. Першым горадам, які апыніўся на іх шляху, быў Мінск. Горад быў абложаны і ўзяты. Кіеўскія князі павялі свае войскі далей па Нямизе и тут сустрэліся з войскамі Усяслава. Маленькая рэчка 3 сакавіка 1067 г. «бачыла» на сваіх берагах страшную бітву. Аўтар «Слова пра паход Ігаравы» пісаў: «На Немизе снопы стелют головами, молотят цепами булатными, на току жнзнь кладут, веют душу от тела. Немиги кровавые бреги не житом были посеяны, а костьми сынов русских»5. Рэчкі Нямігі цяпер няма. Па яе рэчышчы праходзіць вуліца Няміга ў Мінску.

Полацкія князі настойліва намагаліся пашырыць свае ўладанні, у першую чаргу, за кошт выгадна размешчаных тэрыторый, здаўна заселеных крывічамі. Перыядычныя спробы паўднёварускіх князёў прымусіць Полацк і Менск падпарадкоўвацца ўладзе Кіева прыводзілі да ваенных сутычак.

3 канца 70-х гадоў XI ст. у барацьбу з полацкімі князямі ўключыўся Уладзімір Манамах. У яе выніку моцна пацярпелі полацкія гарады. Пасля смерці Усяслава Полацкая зямля была падзелена паміж яго сынамі (іх было 6), якія потым сталі надзяляць валасцямі сваіх дзяцей. З’явіўся шэраг асобных княстваў: Полацкае, Мінскае, Віцебскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Лагойскае, Стрэжаўскае, Гарадзецкае. Прастол у Полацку лічыўся галоўным. Гэты горад працягваў заставацца найважнейшым палітычным цэнтрам.

 

Другім буйным раннефеадальным княствам на тэрыторыі Беларусі было Тураўскае, якое ўтварылася ў канцы IX ст. Першы летапісны князь - Тур.

Пасля княжання Святаполка Акаяннага (988—1015), як называлі яго летапісцы, Тураўскае княства было ўключана Яраславам Мудрым у склад Кіеўскай Русі. Уладзімір Манамах, знаходзячыся ў Кіеве з 1113 да 1125 года, трымаў Тураў у залежнасці ад сябе і вёў бараць-бу з Менскім князем Глебам.

У XII ст. Тураўская зямля разам з Кіевам пераходзіла то да суздальскіх, то да валынскіх князёў. У 50-ыя гады XII ст. Тураў выйшаў з падпарадкавання Кіеву, і ў ім усталявалася самастойная княская дынастыя. Гарады Мазыр і Брагін заставаліся за Кіевам. Тураўская зямля сама падзялілася на ўдзельныя княствы — Тураўскае, Пінскае, Клецкае, Слуцкае і іншыя. Дробныя княствы трапілі ў залежнасць ад галіцка-валынскіх князёў.

На пачатку XII ст. Старажытнаруская дзяржава распалася на асобныя княствы і феадальныя рэспублікі. У гэты перыяд Кіеўская Русь ужо не ўяўляла сабой адзінага палітычнага цэлага і складалася з шэрага асобных зямель — княжанняў. Землі Беларусі ўваходзілі ў склад Полацкага, Тураўскага, Пінскага, Новагародскага і часткова Смаленскага, Чарнігаўскага, Кіеўскага і Уладзіміра-Валынскага княстваў. Першае, пасля смерці Усяслава, распалася Полацкае княства. У другой палове ХІІ ст. амаль адразу пасля вылучэння з Кіеўскай дзяржавы распалася Тураўскае княства. У выніку на пачатку ХІІІ ст. на беларускіх землях існавала больш за 20 незалежных дзяржаўных утварэнняў. Некаторыя з іх былі даволі моцныя. Так, у 60 –70 гг. ХІІ ст. Полацкае і Віцебскае княствы трапілі ў залежнасць ад Смаленскага. Бярэсце і землі Панямоння залежалі ад галіцка-валынскага князя.

Працэс палітычнага драблення на пачатку XIII ст. пайшоў яшчэ хутчэй.

 

У XII ст. вялікае значэнне набывае Мінскае княства. Першы мінскі князь Глеб Усяславіч у 1116 г. захапіў частку тэрыторыі дрыгавічоў. Уладзімір Манамах разам з чарнігаўскім, смаленскім, пераяслаўскім князямі пачаў паход на Мінскае і Друцкае княствы. Оршу і Копысь Манамах перадаў Смаленску. У 1119 г. яму ўдалося захапіць Мінск і на некаторы час прылучыць да велікакняжацкіх уладанняў. Паланёны Глеб Усяславіч быў адпраўлены ў Кіеў.

У сярэдзіне XII ст. спробу аб’яднаць Мінскае і Полацкае княствы зрабіў мінскі князь Расціслаў Глебавіч, запрошаны полацкім вечам на княжанне ў Полацк. Свайго князя Рагвалода палачане адправілі ў Мінск, дзе яго ўтрымлівалі ў «вялікае патрэбе». Але Рагвалод здолеў уцячы, яму ўдалося вярнуць сабе Друцк. У самім Полацку ўспыхнуў мяцеж гараджан супраць Расціслава і яго людзей. Даведаўшыся пра змову, Расціслаў уцёк у Мінск, а палачане зноў паклікалі да сябе Рагвалода. Вайна паміж Расціславам і Рагвалодам не прывяла да перамогі ніводнага з іх, аб'яднаць княствы не ўдалося.

У сучаснай гістарычнай літаратуры выказваюцца новыя погляды па пытаннях феадальнай раздробленасці. Так, М. Ермаловіч лічыць, што раз’яднанасць беларускіх, у прыватнасці полацкіх, зямель у XIII ст. не трэба перабольшваць, што феадальная раздробленасць, якая была вынікам феадальнага спосабу вытворчасці, з'явілася на той час не толькі заканамерным, але і прагрэсіўным этапам гістарычнага развіцця. Справа ў тым, што ў нетрах самой феадальнай раздробленасці выспявалі ўмовы для ўмацавання беларускіх зямель. Ствараліся лепшыя магчымасці для асваення зямель і прыродных рэсурсаў, росту гарадоў, развіцця земляробства і рамёстваў. А гэта садзейнічала таварнай вытворчасці, вяло да эканамічнага і палітычнага збліжэння паасобных зямель. У якасці прыкладу Ермаловіч прыводзіць Полацкую зямлю. «Менавіта ў Полацкай зямлі, — сцвярджае ён, — раней пачаўся працэс феадальнай раздробленасці, ён раней і закончыўся»6.

Тэндэнцыя да збліжэння з іншымі беларускімі землямі назіралася таксама ў Турава-Пінскім княстве. I хоць на тэрыторыі Турава-Пінскай зямлі пасля яе выхаду з-пад уплыву Кіева (1158) узнік шэраг асобных удзелаў, князі іх дзейнічалі згуртавана. У пачатку XIII ст. Турава-Пінская зямля ўсё больш і больш звязвае свой лёс з Новагародскай зямлёй у барацьбе супраць агульнага ворага — галіцка-валынскіх князёў. Аб гэтым сведчыць тое, што ў 1228 г. новагародцы ўдзельнічалі на баку Расціслава Пінскага ў яго барацьбе з Данілам Галіцкім.

Аб росце згуртаванасці, а не раздробленасці беларускіх зямель сведчыць, на думку М.Ермаловіча, узвышэнне Новагародскай зямлі, на долю якой «выпала гістарычная роля стаць у другой палове XIII ст. ядром аб'яднання беларускіх і балцка-літоўскіх зямель у адзіную дзяржаву».

У Верхнім Панямонні найбольш старажытнымі гарадамі з’яўляюцца Наваградак (Навагрудак) і Ваўкавыск, жыццё ў якіх зарадзілася ў канцы X стагоддзя. Амаль адначасова на правым беразе Немана пры вусці Гараднічанкі ўзнік пасёлак, відаць, ваеннага прызначэння, які паклаў пачатак гораду Гародня (Гродна). Тут існавалі яшчэ гарады Слонім, Турыйск, магчыма, Вавярэск Такім чынам, у Верхнім Панямонні (так званая «Чорная Русь») узніклі Гарадзенскае, Наваградскае, Ваўкавыскае, Слонімскае ўдзельныя княствы. У летапісе названа яшчэ Свіслацкае княства.