Восстание Костюшки. Итог

     Пасля гэтых падзей у Беларусі пад кантролем паўстанцаў фактычна заставалася толькі Гародня з часткай Гародзенскага павета. Сюды ненадоўга пераехала Цэнтральная Дэпутацыя ВКЛ. Пад Гародню сцягваліся ўцалелыя паўстанцкія аддзелы Т.Ваўжэцкага з Жамойці, А. Хлявінскага і П. Грабоўскага з-пад Вільні. Тут знаходзіліўся і Я. Ясінскі. 29 верасня ў Гародню ўсяго на адзін дзень прыехаў Т. Касцюшка. Ён аддаў загад пакінуць Гародню і ўсе сілы накіраваць на абарону Варшавы. 30 верасня апошнія паўстанцкія атрады пакінулі горад.

     Ваенная і палітычная сітуацыя складвалася не на карысць паўстанцаў і ў Польшчы. Пасля паражэння 6 чэрвеня каля мястэчка Шчаканіцы і заняцця 15 чэрвеня Кракава прускімі войскамі Т. Касцюшка быў вымушаны адступіць да Варшавы. Ён арганізаваў абарону горада і прымусіў у жніўні-верасні 1794 г. адысці ад яго прускія войскі і расійскі корпус пад камандаваннем генерала Ферзена. Становішча паўстанцаў значна пагоршылася, калі Аўстрыя, пашыраючы тэрыторыю сваёй акупацыі, пачала наносіць удары з поўдня. Касцюшка спрабаваў адбівацца на ўсе бакі.

      Супраць другога рускага корпуса пад  камандаваннем генерала Ферзена, які  пачаў наступленне з паўднёвага захаду, Т. Касцюшка выставіў рэшткі атрада Серакоўскага і частку свайго рэзерву. На дапамогу яму павінна была падысці  дывізія пад камандаваннем генерала Панінскага, але той не выканаў загаду Т. Касцюшкі і да месца бітвы дывізія не прыйшла. 10 кастрычніка пад Мацяёвіцамі каля 15 тыс. паўстанцаў на чале з Т. Касцюшкам далі бой колькасна большаму корпусу генерала Ферзена. Скончыўся ён на карысць расійскага боку. Т. Касцюшка быў цяжка паранены і трапіў у палон²⁷. Разам з генералам Серакоўскім, І. Камінскім, Князевічам ён быў перавезены ў Пецярбург. Там начальнік паўстання апынуўся ў Петрапаўлаўскай крэпасці, дзе пад пільным наглядам правёў два гады. Пасля вызвалення ў 1796 г. з вязнення Т. Касцюшка выехаў у Злучаныя Штаты Амерыкі, але ў 1790 г. вярнуўся ў Заходнюю Еўропу. Памёр Т. Касцюшка 15.10.1817 у Швейцарыі ў Салюры (каля г. Залатурна). Пахавалі яго там 19 кастрычніка. Пазней (22-23 чэрвеня 1818 года) астанкі Т. Касцюшкі ўрачыста перанесены ў Кракаў і змешчаны ў каралеўскім замку Вавелі. Яго смерць выклікала шырокі водгук ва ўсім свеце. У многіх краінах, дзе жылі эмігранты з былой Рэчы Паспалітай, ушанавалі памяць К. памінальнымі службамі ў касцёлах і сходамі.

     Разгром значных сіл паўстанцаў і выключэнне з кіраўніцтва паўстаннем найбольш таленавітага дзеяча, якім быў Т. Касцюшка, прадвызначылі ход далейшых падзей. Нягледзячы на тое, што 12 кастрычніка  Найвышэйшая Нацыянальная Рада прызначыла замест Касцюшкі здольнага і разумнага чалавека, яго земляка Тамаша Ваўжэцкага, замяніць прызнанага кіраўніка паўстання ён не змог. Не маючы спецыяльнай вайсковай падрыхтоўкі, а таксама часу для арганізацыі абароны сталіцы, Т. Ваўжэцкі не меў ніякіх шанцаў на перамогу над такім вопытным праціўнікам, якім з’яўляўся А. Сувораў. Корпус яго ў гэты час рухаўся на Варшаву.

      4 лістапада штурмам будучы генерал-фельдмаршал  узяў прадмесце Варшавы Прагу,  вынішчыў пры гэтым да адзінага  чалавека ўсіх яе абаронцаў.  Варшава капітулявала. Пасля гэтага кароль Рэчы Паспалітай і яго прыхільнікі настаялі на капітуляцыі Варшавы. За паспяховае задушэнне паўстання Сувораў атрымаў як узнагароду ва ўласнасць з Брэсцкай эканоміі 13 279 прыгонных сялян.

     16 лістапада здалося паўстанцкае  войска на чале з Ваўжэцкім. Паўстанне, у якім удзельнічалі прадстаўнікі ўсіх слаёў польскага, беларускага, літоўскага грамадства на чале са шляхтай (усяго каля 150 тыс. чалавек, у тым ліку у Беларусі і Літве 30-40 тыс. чалавек), было задушана. Пачалася расправа з удзельнікамі паўстання У Смаленску следчая камісія разглядала справы кіраўнікоў інсургентаў. Ужо на пачатку яе дзеяння былі асуджаны 85 афіцэраў. Па некаторых падліках, усяго было адпраўлена ў ссылку або пакарана іншым чынам больш за 12 тыс. чалавек. 20 тыс. паўстанцаў было інтэрніравана ў Аўстрыі, 3 тыс. – у Прусіі²⁸.

     Падаўленне  паўстання 1794 г. дазволілі Расіі, Аўстрыі  і Прусіі перайсці да канчатковай  ліквідацыі Рэчы Паспалітай. Перагаворы аб апошнім падзеле дзяржавы пачаліся яшчэ падчас змагання з паўстаннем і доўжыліся амаль год. Вывезены ў Пецярбург Станіслаў Аўгуст Панятоўскі 25 лістапада 1795 г. вымушаны быў адмовіцца ад трона ў страчанай дзяржаве. Канчатковае вызначэнне межаў апошняга падзелу Рэчы Паспалітай паміж краінамі-падзельніцамі адбылося ў ліпені 1796 г. Апошнія дамовы паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй, звязаныя з ліквідацыяй дзяржавы, былі падпісаны ў 1797 г. Пры гэтым было ўстаноўлена, што ніхто з трох манархаў не будзе мець права выкарыстоўваць тытул польскага караля і вялікага князя літоўскага.

     Апошні  падзел Рэчы Паспалітай адбыўся ў  кастрычніку 1795 года. Картографы ўсёй Еўропы перароблівалі палітычныя карты, пасоўваючы граніцы Расіі, Прусіі і Аўстрыі. Да Расійскай імперыі адышла апошняя ацалелая частка ВКЛ з Вільняй, герцагства Курляндскае, Заходняя Валынь і частка Холмскай зямлі агульнай плошчай 120 тыс. км². Насельніцтва ўласна беларускіх зямель у складзе Віленскага, Наваградскага, Гарадзенскага і часткі Берасцейскага ваяводстваў складала да 840 тыс. чалавек. Аўстрыя атрымала Кракаўскае, Сандамірскае, Люблінскае, часткі Мазавецкага, Берасцейскага і Падляшскага ваяводстваў памерам 47 тыс. км² з насельніцтвам 1 млн. 500 тыс. жыхароў. Прусія атрымала большую частку Мазавецкага ваяводства разам з Варшавай, часткі Падляшскага, Гарадзенскага, Троцкага ваяводстваў і Жамойці памерам у 48 тыс. км² з насельніцтвам каля 1 млн. чалавек. Пры гэтым частка этнічна беларускіх зямель (Беластоцкая акруга да 1807 г. таксама апынулася ў Прускім каралеўстве.)²⁹

ЗАКЛЮЧЭННЕ

     Паўстанне 1794 г., якое ўзначаліў наш зямляк Тадэвуш Касцюшка, было пратэстам супраць другога падзелу Рэчы Паспалітай і магнатаў, што захапілі ў ёй уладу ў выніку стварэння Таргавіцкай канфедэрацыі. Кіраўнікі паўстанцаў імкнуліся адрадзіць незалежнасць дзяржавы ў межах 1772 года, аднавіць прынятую ў 1791 годзе Канстытуцыю і працягваць рэформы.

     У пачатку паўстання Т. Касцюшка і  іншыя яго кіраўнікі спадзяваліся, што Аўстрыя, Прусія і Расія не змогуць накіраваць значныя сілы супраць паўстанцаў па прычыне ўцягнення  іх у барацьбу з Турцыяй і Францыяй. Аднак Прусія і Аўстрыя аслабілі націск на рэвалюцыйную Францыю і сканцэнтравалі значныя сілы супраць Рэчы Паспалітай і тым самым не далі магчымасць тут вызваленчаму руху спалучыцца з сацыяльнымі пераменамі, здольнымі памяняць састарэлыя парадкі. Больш за ўсё суседнія манархіі палохала магчымасць узнікнення новай, рэфармаванай, не выключна шляхецкай, а ўсесаслоўнай Рэчы Паспалітай, у якой сапраўды маглі б запанаваць воля, роўнасць і незалежнасць.

     У час, калі Рэч Паспалітая супрацьстаяла  тром магутнейшым дзяржавам Еўропы, Францыя здолела ўмацавацца і ў далейшым атрымаць перамогу над членамі антыфранцузскай кааліцыі. Сваёй гібеллю Рэч Паспалітая выратавала рэвалюцыйную Францыю. Для Беларусі паўстанне 1794 г. стала першым этапам паступовага фарміравання ўласнага нацыянальна-вызваленчага руху, які развіваўся ў наступныя часы.

     Беспаспяховасць паўстання 1794 г. была прадвызначана  ўжо з першых яго крокаў. Няўзгодненасць дзеянняў кіраўніцтва, хістанні ў найбольш важных пытаннях – вызваленні сялян, ліквідацыі феадальных перажыткаў і г. д. – звузілі яго сацыяльную базу. Слабай была буржуазія, асабліва ў ВКЛ. Яго не падтрымалі асноўныя масы сялянства, гараджане, а кансерватыўныя колы шляхты ў кіраўніцтве паўстаннем імкнуліся да таго, каб не дапусціць шырокага выступлення гарадскіх нізоў і сялянства. Акрамя таго, сабатаж і невыкананне распараджэнняў Т. Касцюшкі, а часта і адкрытая здрада падрывалі сілы паўстанцаў. Акрамя таго, Т. Касцюшка баяўся абаперціся на просты народ. Яго палохала рэвалюцыйная праграма Якуба Ясінскага і намер таго аднавіць дзяржаўную незалежнасць Вялікага Княства Літоўскага. Адначасова царызм вёў хітрую прапаганду сярод беларускага сялянства, абяцаючы яму забраную ў «паноў-бунтаўнікоў» зямлю. Найвышэйшая Літоўская Рада была абвінавачаная ў сепаратызме й дзеяннях супраць «вуніі братніх народаў» і распушчаная, што значна аслабіла паўстанне.

     Няўдача паўстання прадвызначыла ліквідаванне Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй Рэчы Паспалітай як самастойнай дзяржавы. Па-сутнасці, трэці падзел рыхтаваўся яшчэ напярэдадні паўстання, і толькі пащстанне магло, у выпадку перамогі, прадухіліць яго правядзенне.

СПІС  ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ

1. Анішчанка  Я. Канстытуцыя 3 мая 1791 // Энцыклапедыя  гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 4 / Беларус.  Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны  рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн.: БелЭн, 1997. – 432 с.: іл. – С. 88-89.

2. Анішчанка  Я. Таргавіцкая канфедэрацыя // Энцыклапедыя  гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны – Усая / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн.: БелЭн, 2001. – 591 с.: іл. – С. 505.

3. Гісторыя  Беларусі: У 2 ч. Ч.1 Са старажытных  часоў да канца XVIII ст.: Курс лекцый. / І .П. Крэнь, І. І. Коўкель, С. В. Марозава, С. Я. Сяльвестрава, І. А. Фёдараў. – Мн.: РІВШ БДУ, 2000. – 656 с. – С. 574-575.

4. Гісторыя  Беларусі: У 6 т. Т. 3. Беларусь у  часы Рэчы Паспалітай (XVII XVIII) / Ю. Бохан, В. Голубеў, У. Емельянчык і інш.; Рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. – Мн.: Экаперспектыва, 2004. – 344 с.; іл.

5. Грыцкевіч  А. Найвышэйшая Літоўская Рада // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 5. М – Пуд / Беларус.  Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны  рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч.  – Мн.: БелЭн, 1999. – 592 с.: іл. – С. 272.

6. Грыцкевіч  А. Найвышэйшая Нацыянальная Рада // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 5. М – Пуд / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн.: БелЭн, 1999. – 592 с.: іл. – С. 272.

7. Грыцкевіч  А. Паўстанне 1794 у Польшчы, Беларусі  і Літве // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 5. М – Пуд / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн.: БелЭн, 1999. – 592 с.: іл. – С. 446–447.

8. Грыцкевіч  А. Цэнтральная дэпутацыя Вялікага  княства Літоўскага // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 6. Кн. 2: Усвея – Яшын; Дадатак / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн.: БелЭн, 2003. – 616 с.: іл. – С. 119.

9. Емельянчык  У П. Віленскія якабінцы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2. Беліцк – Гімн / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн.: БелЭн, 1994. – 537 с.: іл. – С. 446–447.

10. Емельянчык  У. П. Рацлавіцкая бітва 1794 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны – Усая / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн.: БелЭн, 2001. – 591 с.: іл. – С. 115.

11. Паланецкі  універсал // Энцыклапедыя гісторыі  Беларусі: У 6 т. Т. 5. М – Пуд / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн.: БелЭн, 1999. – 592 с.: іл. – С. 380.

12. Таляронак  С. В. Віленскае паўстанне 1794 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 2. Беліцк – Гімн / Беларус.  Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн.: БелЭн, 1994. – 537 с.: іл. – С. 273–274.

13. Тарасаў К. Памяць пра легенды: Постаці беларус. Мінуўшычыны / Маст. А. У. Александровіч і інш. – 2-у выд., дап. – Мн., Полымя, 1993. – 270 с.: іл.

14. Юхо  Я. Мацяёвіцкая бітва 1794 // Энцыклапедыя  гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 5. М  – Пуд / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і  інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. – Мн.: БелЭн, 1999. – 592 с.: іл. – С. 100.

15. Юхо  Я., Емельянчык У. “Нарадзіўся я ліцьвінам…”: Тадэвуш Касцюшка. – Мн.: Навука і тэхніка, 1994. – 68 с., [9] арк. іл.; партрэт. – (Нашы славутыя землякі).